Zakony rycerskie. Autor: Andrzej Datko

Transkrypt

1 Gdy w 732 r. Karol Młot rozbił pod Poitieres wojska Arabów kładąc kres ich ekspansji w głąb Europy, imperium wyznawców islamu przeżywało szczytowy okres rozwoju. Wkrótce jednak zaczęło ono tracić jednolitość w wyniku wewnętrznych walk o sukcesję po Mahomecie i prawo do tytułu kalifa. Zmieniały się dynastie, powstawały niezależne kalifaty i emiraty. Wyodrębnili się egipscy Fatymidzi, przyłączając do swojego państwa Palestynę i Syrię. W X w. na Wschodzie pojawiła się nowa siła Turcy Seldżucy, którzy ruszyli na zachód podbijając Chorosan, Persję, Mezopoptamię. Przyjęcie islamu nie przeszkodziło im w zdobyciu Bagdadu. W 1070 r. zajęli Syrię i Palestynę, potem większość Azji Mniejszej. Cesarstwo bizantyjskie, a z nim świat chrześcijański stanął w obliczu wielkiego zagrożenia. Turcy, wyznający islam od niedawna, byli w przeciwieństwie do Arabów nietolerancyjnymi fanatykami. Skończyło się w miarę swobodne pielgrzymowanie chrześcijan do Ziemi Świętej. Uciskowi zostali poddani także chrześcijańscy mieszkańcy Palestyny. Nim wszakże zastępy Franków z krzyżami na pancerzach ruszyły wyzwolić Jerozolimę, musiała narodzić się idea świętej wojny. Wojnę taką, uznaną za sprawiedliwą i za obowiązek religijny, zapoczątkowały walki w Hiszpanii. Już w końcu VIII w. rozpoczęła się tam reconquista, która przybrała na sile w X i XI w. W 1063 r. papież Aleksander II zaapelował do narodów chrześcijańskich o udzielenie pomocy Hiszpanom i Portugalczykom, przyznając uczestnikom walk z muzułmanami rozległe odpusty. Święta wojna czyli krucjata stała się faktem. Papiestwo uświęcają walkę z nieprzyjaciółmi krzyża, podniosło także znaczenie instytucji rycerstwa. W XI w. ustalił się zwyczaj poświęcania miecza wręczanego pasowanemu rycerzowi. Zaś od XII w., do ceremoniału pasowania włączono obrzędy religijne, a instytucję rycerstwa porównano do ósmego sakramentu. Powstała swoista mistyka powołania rycerskiego łącząca wierność seniorowi z obowiązkiem obrony wiary. Uświęcenie wojny i stanu rycerskiego, obok innych przyczyn, legło u podstaw wypraw krzyżowych i powołania zakonów rycerskich. Krucjaty, mimo ujawnionych w czasie ich trwania okrucieństw i zaborczości, miały wszelki cechy ruchu eschatologicznego, który przygotowała nadzieja na powtórne przyjście Chrystusa w 1000 r., a kształtowała chęć zbudowania idealnego Państwa Bożego na ziemi. W 1095 r. Urban II udał się do Francji aby odbyć w Clermont synod poświęcony reformie Kościoła. Tam, wobec licznie zgromadzonego duchowieństwa i świeckich stanów, papież wezwał do wyzwolenia Jerozolimy i Ziemi Świętej. Bóg tak chce! z tym hasłem, 15 sierpnia 1096 r. wyruszyła do Palestyny pierwsza krucjata. Jerozolima została zdobyta 15 lipca 1099 r. Powstało Królestwo Jerozolimskie i lenne państewka łacińskie: Edessa, Antiochia i Tripoli. Do wyzwolonej Ziemi Świętej ruszyły rzesze pielgrzymów. Stanowili oni potencjalną siłę, która mogła pomóc utrzymać istnienie tych państw. Toteż starano się dbać o pielgrzymów, budowano dla nich zajazdy, hospicja i szpitale. Okazało się wkrótce, że należy zapewnić im także ochronę 1 / 8

2 wobec wrogości i napadów muzułmanów. Państwa chrześcijańskie cierpiały jednak na brak ludzi mogących walczyć z naporem islamu. Potrzeba powołania instytucji, która rozwiązałaby ten problem stawała się coraz pilniejsza. Idea obrony pielgrzymów, pojmowana jako służba Boża, powstawała w środowiskach biedniejszych, ascetycznie nastawionych rycerzy. Około 1115 r. do Ziemi Świętej przybył z Szampanii pobożny rycerz Hugon z Payens. Skupił on wokół siebie ubogich rycerzy francuskich, którzy postawili przed sobą zadanie obrony i opieki nad pielgrzymami. Powstało bractwo, które uzyskało poparcie króla jerozolimskiego Baldwina i cystersów najzagorzalszych zwolenników krucjat. Bractwo urządziło swoją siedzibę w podziemiach dawnej świątyni Salomona. Od jej łacińskiej nazwy Templum Salomoni, pochodzi słowo templariusze, określające początkowo bractwo a potem potężny zakon. Inicjatywę poparł św. Bernard z Clairvaux, największy autorytet duchowy tamtych czasów. Napisał na cześć templariuszy Traktat pochwalny ku chwale nowego rycerstwa i przygotował regułę dla nowego zakonu. Reguła została zaaprobowana na synodzie w Troyes w 1128 r. Z tą chwila powstał zakon Fratres Militiae Templi Rycerzy Świątyni. Bulla Innocentego II z 1139 r. podporządkowywała templariuszy wyłącznie Stolicy Apostolskiej. Reguła templariuszy, dostosowana do zadań zakonu, opierała się na regułach św. Augustyna i św. Benedykta. Do pierwszej nawiązywała przez podkreślanie prymatu miłości w życiu wspólnotowym i humanitaryzmu; w organizacji życia codziennego wzorowała się na drugiej, stosując umiar i unikając skrajności. Tworząc symbiozę rycerza z mnichem, św. bernard dokonał wyłomu w powszechnej dotąd zasadzie o podziale zadań między tymi co się modlą a tymi co walczą. Rycerze zakonni i tworzona przez nich ideologia było to cos zupełnie nowego w świecie chrześcijańskim. Wspomniana już sakralizacja i idealizacja instytucji rycerstwa osiągnęła w zakonach rycerskich swój szczyt. Ich członkowie zyskali status miles Christi rycerzy Chrystusa, z którym żadna inna formacja nie mogła się porównać. Rycerz Chrystusa przystawał idealnie do koncepcji Państwa Bożego, jakim miała stać się Ziemia Święta, a wartości które reprezentował, miały być początkiem powszechnej renovatio chrześcijaństwa. Cechą wyróżniającą wszystkie zakony rycerskie było wysunięcie na czoło braci świeckich. Były to więc nie monastyczne formacje życia zakonnego, łączące ograniczenia i zadania wynikające ze ślubów zakonnych z obowiązkami rycerskimi. 2 / 8

3 Zakony rycerskie powstawały w dwóch rejonach, będących miejscami konfrontacji chrześcijaństwa z islamem w Palestynie i w Hiszpanii. Wszystkie miały podobne ustawodawstwo, organizację i zadania. Cechowały je shierarchizowana struktura władzy, surowy rygor, bezwzględne posłuszeństwo i złagodzona praktyka postu rycerze zakonni musieli bowiem zachować siły do walki z niewiernymi. Na czele zakonu rycerskiego stał wybieralny wielki mistrz. Jego władza nie była absolutna w najważniejszych sprawach zakonu zobowiązany był zasięgać opinii wielkiej rady. Zastępca wielkiego mistrza templariuszy miał tytuł seneszala (frankijskie siniskalk zarządca dworu). Podział i funkcje członków zakonu, jego struktura administracyjna i terytorialna, były prawie jednakowe we wszystkich zakonach rycerskich, w niektórych inne było tylko nazewnictwo. Członkowie zakonu dzielili się na zakonników rycerzy, kapelanów i braci służebnych. Każdy zakon podzielony był na prowincje. Na ich czele stał bajliw (frankijskie ballif namiestnik) zarządzający bajliwatem (u templariuszy i joannitów); jego odpowiednikiem był u krzyżaków wielki komtur zarządzający komturią. Templariusze, potem także joannici zakładali na zdobytych terytoriach komandorie fortece klasztorne z dużym kościołem, stajniami, zbrojownią i warsztatami. Komandorią dowodził komandor (łac. commnedare powierzać). Po przeniesieniu się krzyżaków do Europy, komturia stanowiła okręg rycersko-administracyjny, który pokrywał się w Niemczech z terytorium landu. Prowincja składała się z domów zakonnych na czele których stał preceptor (templariusze), komandor (templariuisze, joannici) lub komtur (krzyżacy). Do niektórych zakonów rycerskich jak Calatrava, przyjmowano niekiedy rycerzy żonatych, do zakonu Santiago mogli wstępować nawet rycerze posiadający rodzinę. Macierzysty dom templariuszy w Jerozolimie nazywał się Templum (Świątynia), podobnie jak ich ufortyfikowane klasztory w Paryżu i Londynie. Zakony rycerskie były wyjęte spod miejscowej władzy kościelnej i podlegały bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Władze świeckie nie posiadały na nie prawie żadnego wpływu. Zakony rycerskie rozwijały się w organizmy suwerenne i samorządne, a niektóre jak joannici, a zwłaszcza krzyżacy, osiągnęły status państwa. Templariusze 3 / 8

4 Reguła templariuszy składająca się z 76 artykułów była wzorem dla innych zakonów rycerskich. Nakazywała ubóstwo indywidualne, czystość i bezwzględne posłuszeństwo. Obowiązkiem rycerzy mnichów było niesienie pomocy walczącym o słuszną sprawę, obrona Ziemi Świętej, kościołów, ubogich, wdów, sierot. Reguła zezwalała zakonowi jako instytucji na posiadanie ziemi, przyjmowanie nadań, posiadania i zatrudniania poddanych do prac fizycznych. Kodyfikowała tez bardziej szczegółowe zalecenia dotyczące uczestnictwa w odmawianiu godzin kanonicznych, ubioru i wyposażenia rycerzy (każdy mógł mieć 3 konie i 1 giermka); nakazywała lekturę przy wspólnym stole i tzw. wielkie milczenie. Templariusze mogli przyjmować rycerzy świeckich na określony czas (praktyka ta stała się z czasem popularna w innych zakonach) i na tych samych zasadach kapłanów gości dla prowadzenia duszpasterstwa. Stali kapłani zakonnicy pojawili się u templariuszy w drugiej połowie XII w. Do reguły pierwotnej dodawano stopniowo kolejne statuty regulujące wybór wielkiego mistrza i innych władz zakonu, obowiązki urzędników, kary za wykroczenia itp. Wyróżniającym elementem stroju templariusza był biały płaszcz z czerwonym krzyżem. Zakonnicy budowali charakterystyczne oktagonalne kościoły, stosując przy tym, według niektórych badaczy, swoistą mistykę liczb, z którą zaznajomili się w Palestynie od Arabów. Przywilejem rycerskim templariuszy było stawanie w pierwszym szeregu i prowadzenie pierwszego ataku na wroga. Do templariuszy wstępowali przede wszystkim rycerze francuscy. Zakon zdobył wkrótce wielkie znaczenie w Ziemi Świętej, gdzie zbudował liczne komandorie, potem zaś uzyskał liczne nadania we Francji, Anglii i Włoszech. Dzięki sprężystej administracji majątków, bojowości i umiejętnej polityce, templariusze stali się rychło potęgą militarną i gospodarczą tak w Palestynie jak i w Europie. Bogactwo zawdzięczali głownie posiadanym bankom i operacjom finansowym na wielką skalę. Po upadku Akki w 1291 r., na czym zakończyło się istnienie Królestwa jerozolimskiego, templariusze przenieśli się na Cypr, który stał się najdalej na wschód wysuniętą placówką łacińską. Potem jednak musieli przenieść się na kontynent. Mimo posiadania dóbr i domów zakonnych w Europie, właściwym terenem działania zakonu, była zgodnie z regułą Ziemia Święta. Po jej utracie przez chrześcijan, celowość istnienia templariuszy i innych zakonów rycerskich stanęła pod znakiem zapytania. Proponowano zredukowanie ich liczby przez połączenie templariuszy z joannitami, czemu ci pierwsi stanowczo się sprzeciwiali. Tymczasem zakon, pozbawiony zasadniczego celu swojego istnienia, ulegał stopniowej degeneracji. Rozluźniała się dyscyplina, upadała duchowość, a cała energia kierowała się w stronę pomnażania dóbr. 4 / 8

5 Bogactwo zakonu i jego niezależność od władz świeckich i duchownych z wyjątkiem papieża, nie mogły być długo tolerowane przez władców centralizujących się państw. Król francuski Filip Piękny (zadłużony u templariuszy) przystąpił do likwidacji zakonu. Rycerzy oskarżono o herezje, oddawanie czci diabłu, o sodomię i przyjacielskie stosunki z Saracenami. W 1307 r. uwięziono wszystkich znacznych członków zakonu znajdujących się we Francji i zajęto jego majątek. Pod naciskiem Filipa, specjalnie zwołany sobór w Vienne, uznał winy templariuszy. Klemens V w 1312 r. rozwiązał zakon. Wielki mistrz Jakub de Molay i inni przywódcy, z wyroku francuskiej inkwizycji (z wiedzą i poparciem króla Filipa Pięknego) ponieśli śmierć na stosie. Joannici Zakon wywodzi się od charytatywnego bractwa założonego w Jerozolimie ok r. przez pobożnych kupców z włoskiego Amalfi. W pobliżu Świętego Grobu zbudowali opactwo, a w nim hospiscjum i szpital dla pielgrzymów. Pierwsza wyprawa krzyżowa i napływ rycerstwa spowodowały rozwój i zmianę struktury społecznej bractwa. Za rządów Gerarda przekształciło się ono w zakon rycerski, otrzymało regułę wzorowaną na templariuszach, którą ułożył Raymond z Puy. Regułę i zakon zatwierdził papież Paschalis II. Nowa organizacja została nazwana Rycerskim Zakonem Świętego Jana Jerozolimskiego Szpitalników. Dominowało w nim rycerstwo włoskie. Zakon spełniał dwie podstawowe funkcje: prowadził walkę z muzułmanami i niósł pomoc chorym, rannym i pielgrzymom. Zakładał szpitale i komandorie w Ziemi Świętej i w Europie. Wkrótce joannici, obok templariuszy stanowili główną siłę bojową łacinników w Palestynie. Po upadku Królestwa Jerozolimskiego joannici przenieśli się na Cypr, gdzie utworzyli Wielką Komandorię. Zakon pragnął jednak uzyskać suwerenność terytorialną, i w 1307 r. podbił wyspę Rodos, która stała się jego główną siedzibą. Joannitów nazwano wówczas Kawalerami Rodyjskimi. Dzięki nim, Rodos był ważnym punktem przed ekspansją turecką we wschodniej części Morza Śródziemnego. Mimo waleczności joannitów wyspa została zdobyta przez Sulejmana Wspaniałego w 1522 r. Zakon musiał opuścić Rodos i po siedmiu latach tułaczki przeniósł się na Maltę, którą przekazał rycerzom cesarz Karol V. Od tej pory joannitów nazywano Kawalerami Maltańskimi, a zakon Maltańskim. Czerwony krzyż z rozwidlającymi się ramionami na białych płaszczach rycerzy, nazwano maltańskim. Kawalerowie tak doskonale ufortyfikowali Maltę, że Turcy mimo wielu oblężeń nie zdołali jej zdobyć. W XVII w. wielki mistrz zakonu uzyskał rangę równą godności kardynała. 5 / 8

6 Rola joannitów zaczęła jednak maleć. W 1798 r. Maltę zajął Napoleon i wypędził rycerzy z wyspy. Przez kilkadziesiąt lat zakon pozostawał bezdomny, aż w 1834 r. został przyjęty w Rzymie, który stał się siedzibą jego władz. Kawalerowie maltańscy poświęcili się teraz głównie działalności charytatywnej i szpitalnej niosąc pomoc ofiarom wojen i klęsk żywiołowych. Siedzibą władz zakonu jest nadal Rzym, ale zdołał on uzyskać od rządu Malty w użytkowanie Fort Saint Angelo, który posiadał niegdyś przez kilkaset lat. Zakon szpitalników posiada przywileje niezawisłego i suwerennego podmiotu prawa międzynarodowego i utrzymuje stosunki dyplomatyczne z 90 krajami. Swą działalność zakon prowadzi przez Maltańską Służbę Medyczną, ponadto szkoli on wolontariuszy i zakłada szpitale. Do Polski joannici zostali sprowadzeni przez księcia Henryka Sandomierskiego w XII w. i otrzymali na osiedlenie Zagość nad Nidą. Posiadali także kilka placówek na Śląsku. Kawalerowie Maltańscy trwali w Polsce do zaborów. Po odzyskaniu niepodległości utworzono Związek Polskich Kawalerów Maltańskich, uznany przez władze zakonne. Odbudowa Związku, niemożliwa po 1945 r., dokonała się dopiero w 1991 r. Obecnie liczy on ponad 140 osób. Krzyżacy Pełna i właściwa nazwa tego zakonu brzmi: Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Dzieje i działalność tego zakonu rycerskiego są w Polsce dobrze znane z nauki historii w szkołach i z literatury pięknej. Dlatego przedstawimy tu tylko najważniejsze fakty. Bractwo szpitalne złożone z krzyżowców niemieckich (były to resztki krucjaty Fryderyka Barbarossy) zastało założone z inicjatywy księcia Fryderyka Szwabskiego, syna cesarza Barbarossy, w 1128 r. Jego powołaniem była opieka nad chorymi i rannymi chrześcijanami, a celem poza religijnym, zapewnienie cesarstwu trwałego oparcia na Bliskim Wschodzie. W 1190 r. pod Akkonem w Syrii bractwo zostało zorganizowane i w 1198 r. przekształciło się w zakon rycerski. Swoich członków rekrutował on przede wszystkim spośród rycerzy niemieckich. Reguła była wzorowana na regule templariuszy. Twórcą potęgi krzyżaków był trzeci z kolei wielki mistrz Hermann von Salza. Udało się wówczas zakonowi uzyskać posiadłości w Palestynie i w kilku krajach Europy. 6 / 8

7 Do pierwszej próby budowy państwa zakonnego doszło w 1211 r., gdy król węgierski Andrzej II nadał krzyżakom ziemię w Siedmiogrodzie z zadaniem obrony Węgier przed Kumanami. Po próbie usamodzielnienia się, krzyżacy zostali usunięci z Węgier w 1225 r. Rok później zawarli umowę z księciem mazowieckim Konradem, na mocy której uzyskali Ziemię Chełmińską w zamian za obronę Mazowsza przed najazdami pruskimi. Po uzyskaniu przywilejów papieskich i cesarskich (niektóre zostały sfałszowane), krzyżacy rozpoczęli podbój Prus zakończony w 1283 r. Budowa państwa zakonnego została zakończona wraz z podbojem Pomorza Gdańskiego w 1309 r. i przeniesieniem siedziby wielkiego mistrza z Wenecji do Malborka w następnym roku. Swoje podboje w Prusach, potem na Żmudzi i Litwie, krzyżacy określili jako krucjatę, którą prowadzili nadal mimo chrztu Litwy. Zagrożenie krzyżackie było jednym z powodów zawarcia unii polsko-litewskiej oraz wielkiej wojny z zakonem i rozbicia jego potęgi pod Grunwaldem w 1410 r. W 1454 r. stany pruskie niezadowolone z polityki wewnętrznej krzyżaków poddały się królowi polskiemu. Po wojnie trzynastoletniej, państwo krzyżackie uległo podziałowi: Pomorze Gdańskie, Ziemia Chełmińska i Warmia weszły w skład państwa polskiego, zaś Prusy stały się jego lennem. W 1525 r. wielki mistrz Albrecht Hohenzollern sekularyzował swoje państwo, przyjął luteranizm i jako świecki książę złożył hołd lenny królowi polskiemu. Zakon krzyżacki został odnowiony w Austrii w 1834 r., pełniąc obowiązki po części honorowe i charytatywne. Montjoye Ambicje narodowe i interesy rycerstwa hiszpańskiego zadecydowały prawdopodobnie o powołaniu przez Rodryga około 1185 r. zakonu Montjoye. Przeznaczony głównie do walki z Saracenami okazał się tworem efemerycznym i nie zdążył uzyskać jednolitej reguły. W 1204 r. został wchłonięty przez templariuszy. Zakony rycerskie powstałe i działające w Hiszpanii: 7 / 8

8 Calatrava Był to najstarszy zakon rycerski w Hiszpanii. Został założony w 1158 r. przez opata Rajmunda z Fitero, który wraz z mnichami bronił miasta Calatrava przed Maurami. Zakon, w 1164 r. został uznany przez papieża i formalnie związany z cystersami, którzy nadali mu swoją regułę. Łączono ideały monastyczne i rycerskie opierając się na wzorze templariuszy. Główną siedzibą było miasto Almagro. W okresie największego rozkwitu zakon Calatrava posiadał około 350 miast i wsi z 200 tys. ludności. Pod koniec XV w. jego znaczenie zmalało gdy wypędzeno Maurów z prawie całej Hiszpanii. Zmieniła się wtedy jego działalność i skład osobowy. Zakon stał się stowarzyszeniem szlacheckim z honorowymi tytułami i przywilejami. W 1489 r. został podporządkowany monarchii hiszpańskiej. Santiago Zakon został założony w 1170 r. i przeznaczony do walki z Maurami oraz do opieki i obrony pielgrzymów idących do grobu św. Jakuba w Composteli, ówcześnie jednego z trzech najważniejszych sanktuariów chrześcijaństwa. Połączenie funkcji rycerskich i szpitalnych wyróżniało zakon Santiago od innych zakonów rycerskich w Hiszpanii i Portugalii. Zakon Santiago kwestionował prymat Calatravy i nie przyjął jego reguły. Własną, wzorował na joannitach. Główną siedzibą Santiago było miasto Ucles. Zakon cieszył się dużą popularnością ochraniając szlaki do Composteli, za co otrzymywał nadania ziemskie. Pod koniec XV w. przeszedł ewolucję podobną do zakonu Calatrava, zaś w 1493 r. został poddany władzy królewskiej. Alcantara Jako pobożna fundacja, zakon Alcantara powstał w 1176 r. i znany był początkowo jako zakon św. Juliana de Pereiry. Przyjął regułę cystersów i odznaczył się w walkach z Maurami w Portugalii i Leonie. Przez pewien czas był zależny od zakonu Calatrava, lecz potem stopniowo zyskiwał autonomię. W 1494 r. królowie hiszpańscy zastrzegli sobie prawo mianowania wielkiego mistrza zakonu, który powoli przemienił się w organizację świecką. 8 / 8