OMÓWIENIA I RECENZJE

Transkrypt

1 Sprawozdania Archeologiczne, t. X L V I, 1994 P L ISSN OMÓWIENIA I RECENZJE Emily Schalk, Das Graberfeld von Hernadkak: Studien zum Beginn der Friihbronzezelit in nordóstlichen Karpatenbecken. Bonn 1992, 366 stron i 32 tablice poza tekstem. Dziewiąty tom serii Universitdtsforschungen zur prahistorischen Archdologie wydawanej przez czołowe instytuty prahistorii kilku uniwersytetów strefy języka niemieckiego (Berlin, Heidelberg, Munster, Innsbruck, Wien, Frankfurt am Main, Kiel, Ziirich, Koln), zawiera monografię cmentarzyska z wczesnego okresu epoki brązu w Hernadkak z terenu północno-wschodnich Węgier. Jest to pełna publikacja dysertacji doktorskiej napisanej pod tym samym tytułem przez Emily Schalk pod kierunkiem prof. Bernharda Hansela i obronionej w 1990 roku na Wolnym Uniwersytecie w Berlinie. Stanowisko w Hernadkak badane było w latach przez Ferenca von Tompę, ówczesnego dyrektora Muzeum Narodowego w Budapeszcie. Wyeksplorował on wtedy 131 grobów. Kolejny grób z tego samego czasu wykopał w 1939 roku miejscowy nauczyciel Imre Horvath. Nie ma jednak pewności czy pochodzi on z tego samego cmentarzyska co pozostałe groby. Ze względu na to, że badania w Hernadkak wspomagane były finansowo przez Louisa Clarke a kustosza Muzeum Uniwersytetu w Cambridge, inwentarze z 11 grobów przekazane zostały do Anglii, gdzie znajdują się do dziś. Poza informacjami z dziennika polowego, na podstawie których ustalono listę zabytków pochodzących ze zdecydowanej większości grobów, niemożliwe jest obecnie odtworzenie przestrzennego planu rozmieszczenia grobów. Brak również danych co do lokalizacji samego cmentarzyska na terenie Hernadkak. Nie jest znane także miejsce przechowywania wydobytego materiału kostnego. Wiadomo tylko, że nigdy nie był on poddany analizom antropologicznym. Pomimo że recenzowana praca jest pierwszą możliwie pełną monografią cmentarzyska w Hernadkak, uwzględniającą zarówno materiały zdeponowane w Budapeszcie jak i Cambridge, to już znacznie wcześniej powoływano się na nie w literaturze przedmiotu. Badacze słowaccy na podstawie wyrywkowo publikowanego materiału zaliczali je do grupy kosztańskiej lub do kultury otomańskiej. Archeolodzy węgierscy natomiast przypisywali przynależność tego cmentarzyska do kultury hatvańskiej lub Fuzesabony. A. Mozolics (1967), rozpatrując szczegółowo inwentarz tylko z jednego grobu nr 39 i zaliczając go do horyzontu Hajdusamsón, datuje całe cmentarzysko na starszą fazę kultury Fuzesabony. Na hatvański charakter niektórych naczyń z grobów w Hernadkak zwracał uwagę N. Kalicz (1968). Stosunkowo dokładny opis materiałów przechowywanych w Budapeszcie sporządził I. Bóna (1975) w pracy poświęconej środkowemu okresowi epoki brązu na Węgrzech. Dzieli on omawiane materiały na fazę A oraz B i włącza je do odpowiednich faz kultury Fuzesabony.

2 190 OMÓW IENIA I RECENZJE Autorka recenzowanej pracy konstantując wyrywkowy charakter dotychczasowych studiów nad cmentarzyskiem w Hernadkak stawia sobie kilka celów badawczych mających zniwelować dotychczasową jednostronność ujęć badaczy słowackich i węgierskich. Drogą do ich osiągnięcia jest m.in. (I) pełny opis omawianego cmentarzyska w jego naturalnym topograficznym otoczeniu ze zwróceniem szczególnej uwagi na ewentualne konsekwencje bliskości Słowackich Gór Kruszcowych w przeciwieństwie do dominujących dotąd ujęć, nawiązujących do przebiegu obecnych granic międzypaństwowych, (II) próba rekonstrukcji stanu grobów w momencie ich eksploracji na podstawie dostępnych fotografii, dziennika polowego i analogii z innych cmentarzysk, (III) szczegółowe studia i ocena zabytków znalezionych w grobach, (IV) określenie miejsca cmentarzyska w Hernadkak w kontekście chronologii relatywnej i absolutnej, zo zaowocować winno przybliżeniem samych początków wczesnego okresu epoki brązu w Kotlinie Karpackiej. Zarysowanym celom podporządkowana została konstrukcja pracy. Książka składa się ze wstępu, ośmiu rozdziałów, 19 indeksów i z bogato ilustrowanego katalogu inwentarzy grabowych. W rozdziale I, na trzech poziomach analitycznych (makroregionu karpackiego, dorzecza Górnej Cisy oraz doliny środkowego biegu rzeki Hernad), przedstawiono topografię omawianego stanowiska. Dużo tu uwag o zło^ żach miedzi i cyny na sąsiadującym od północy obszarze Słowackich Gór Kruszcowych. W drugim rozdziale autorka kreśli historię i stan badań nad cmentarzyskiem w Hernadkak. W zasadniczy tok wywodu wpleciony został obszerny komentarz poświęcony stratygrafii osady w Barca. Rozdział III poświęcony jest opisowi cmentarzyska. Wiele miejsca zajmuje w nim opis sposobów ułożenia i traktowania zwłok oraz formy grobów. W celach porównawczych przywołane zostały przykłady licznych cmentarzysk z Kotliny Koszyckiej, doliny Hernadu oraz górnej i środkowej Cisy, datowanych na wczesny okres epoki brązu. W dalszej części pracy (rozdział IV) E. Schalk zajęła się rekonstrukcją obrządku pogrzebowego. Uwzględniła w nim ułożenie zwłok, rozmieszczenie różnych składników wyposażenia grobowego, elementy ubioru oraz przeanalizowała współwystępowanie zabytków znalezionych w grobach. Na osobną uwagę autorki zasłużył problem tzw. wyrabowanych grobów. Bardzo obszerny rozdział V zawiera opis i klasyfikację zabytków ruchomych z grobów omawianego cmentarzyska. W części pierwszej tego rozdziału przedstawiono szczegółową charakterystykę ceramiki, zaś w części drugiej pozostałego wyposażenia grobowego, w tym przedmiotów metalowych. W dalszych partiach monografii (rozdział VI) autorka zaprezentowała cele i metody wewnętrznego podziału chronologicznego cmentarzyska w Hernadkak oraz cmentarzysk z sąsiednich obszarów, którego podstawą był materiał ruchomy. Uzupełnieniem przedstawionych tu rozważań jest analiza stratygrafii tellu w Tiszaluc-Dankadomb. Polskiego czytelnika recenzowanej pracy zainteresują zamieszczone tu uwagi na temat cmentarzysk kultury mierzanowickiej (m.in. ze stan. Babia Góra w Iwanowicach, z Mlerzanowic, Swiniar Starych, Zernik Górnych). Zamknięciem zasadniczej części pracy jest rozdział VII, w którym poruszono problemy relatywnej i absolutnej chronologii cmentarzyska w Hernadkak. Rozdział VIII to zwięzłe podsumowanie uzyskanych wyników napisane w języku niemieckim i angielskim. Ważną częścią dzieła jest obszerny i podany w przemyślanej formie katalog zabytków, którego integralną część stanowi bogaty materiał ilustracyjny zamieszczony na 32 całostronicowych tablicach poza tekstem. Składa się on ze zwięzłych informacji o jamie grobowej, stanie zachowania szczątków kostnych i wyposażeniu grobowym każdego grobu z osobna, o którym zachowały się jakiekolwiek choćby informacje. Dodatkowo załączono szczegółowe przypisy odsyłające do ilustracji zamieszczonych we wspominanej już pracy I. Bóny (1975). W końcu podane są dokładne opisy pozyskanych zabytków ruchomych. Ułatwieniem lektury recenzowanej monografii, nasyconej dużą liczbą konkret

3 OM ÓW IENIA I RECENZJE 191 nych danych, jest 19 indeksów. Umożliwiają one szybki dostęp do informacji istotnie wzbogacających stan wiedzy w prezentowanym w pracy zakresie. Pomagają też skontrolować poprawność i podstawy źródłowe zawartych w książce wniosków. Na szczególną uwagę zasługują indeksy zgodności schematycznych (z konieczności) rysunków z wykresu seriacji zabytków z grobów na omawianym cmentarzysku z ich pełnymi i dokładnymi ilustracjami zamieszczonymi na tablicach. Podobną wagę mają też indeksy wydatowanych według wspólnej zasady grobów, znanych z północno-wschodniej części Kotliny Karpackiej oraz indeksy inwentarzy grobowych publikowanych w języku słowackim cmentarzysk grupy kosztańskiej. Do zasadniczych konkluzji pracy zaliczyć trzeba wskazanie na istotną rolę doliny Hernadu jako szlaku wymiany pomiędzy południową Polską, Słowackimi Górami Kruszcowymi, a Kotliną Karpacką. Uznano w związku z tym potrzebę analizy kulturowej i chronologicznej cmentarzyska z Hernadkak w kontekście współczesnych jemu cmentarzysk grupy kosztańskiej a nawet kultury mierzanowickiej. W rezultacie wnikliwych studiów nad współwystępowaniem, seriacją i typologią materiału grobowego wydzielono trzy fazy w rozwoju chronologicznym opracowywanego, cmentarzyska. Faza pierwsza to groby grupy kosztańskiej z elementami kultury mierzanowickiej. Faza druga użytkowania cmentarzyska to kultura hatwańska w swej fazie wczesnej i rozwiniętej. W fazie trzeciej na cmentarzysku grzebano zmarłych należących do społeczności schyłkowej fazy kultury hatwańskiej z elementami wczesnej fazy grupy Fuzesabony kultury otomańskiej. W ramach systemu chronologii Reineckego cmentarzysko to wydatowane jest na cały okres A l. W skali datowania absolutnego powinno ono mieścić się według E. Schalk w okresie między cal BC. Zgodzić się należy z autorką recenzowanej pracy, że kluczem do wydatowania cmentarzyska w Hernadkach jest chronologia względna i absolutna cmentarzysk grupy kosztańskiej. Nie można się natomiast zgodzić z przyjętą tezą o współczesności tej grupy z fazą A l Reineckego i jej wczesnym w ramach wczesnego okresu epoki brązu datowaniem. Ta ostatnia opiera się generalnie rzecz biorąc na dwóch wątłych podstawach. Pierwsze to całkowicie błędne mniemanie o rzekomej obecności elem entów tzw. grupy Chłopice-Vesele w Kotlinie Koszyckiej i o ich związkach z najstarszym etapem rozwoju grupy kosztańskiej, znanej z cmentarzyska v/ Koszycach. W rzeczywistości publikowane fragmenty ceramiki (np. z zasypiska grobu nr 47 na stanowisku Valaliky-Vśechsvatych) nie mają nic wspólnego z najstarszym etapem wczesnego okresu epoki brązu na północ od Karpat. Jest to bowiem ceramika odpowiadająca naczyniom grupy samborzeckiej kultury mierzanowickiej, datowanej na jej późną fazę rozwoju (S. Kadrów, A. i J. Machnikowie 1992). Znaczna część ceramiki występującej w grobach cmentarzysk grupy kosztańskiej znajduje najbliższe analogie w ceramice znanej właśnie z cmentarzysk grupy samborzeckiej w Mierzanowicach, Wojciechowicach i w Złotej Nad Wawrem. Kolejnym nieporozumieniem jest traktowanie zausznic w kształcie wierzbowego liścia jako pewnego wyznacznika początków wczesnego okresu epoki, czy też wyznacznika fazy A l Reineckego na terenach circumkarpackich. W kulturze mierzanowickiej pojawiają się one już w jej fazie wczesnej i przeżywają się do końca trwania tej kultury. Poświadczają to inwentarze grobów późnej fazy rozwoju kultury mierzanowickiej, m.in. na stanowisku Babia Góra w Iwanowicach, czy też w Mierzanowicach. Biorąd pod uwagę fakt, że inwentarze zabytków metalowych kultury mierzanowickiej nie stanowią żadnych obiektywnych wskaźników faz rozwoju chronologicznego, (pozwalających na ich przypisanie do odpowiednich faz systemu Reineckego), pozostaje spożytkować ważne informacje wynikające z analizy układów stratygraficznych i z datowania radiowęglowego. Decydujących danych dostarczają w tym przypadku układy stratygrafii między grobami grupy samborzeckiej a obiektami osadowymi

4 192 OM OW IENIA i RECENZJE fazy klasycznej kultury mierzanowickiej w Mierzanowicach. W kilku dobrze udokumentowanych przypadkach groby zawsze przecinają starsze obiekty osadowe (K. Salewicz 1937, B. Balcer 1977). Obiekty te zawierają ścisłe odpowiedniki ceramiki występującej na osadzie Babia Góra w Iwanowicach i określanej tam jako zespoły typu 3c. Odpowiadają one środkowemu odcinkowi fazy klasycznej kultury mierzanowickiej. Zespoły typu 3c posiadają kilka oznaczeń radiowęglowych na paru stanowiskach (stan. Babia Góra i Góra Wysyłek w Iwanowicach, Dziekanowice). Skupiają się one wszystkie ok. roku 1650 conv bc. Wynika z tego, że groby grupy samborzeckiej są młodsze od połowy XVII w. p.n.e. Datowanie grupy samborzeckiej na fazę późną kultury mierzanowickiej znajduje też potwierdzenie w układach stratygraficznych obiektów odpowiadającej jej fazy późnej na Babiej Górze w Iwanowicach (S. Kadrów 1991), czyli obiektów tzw. grupy giebułtowskiej z charakterystyczną dla niej ceramiką zdobioną odciskami tekstylnymi, mającą dość bliskie odpowiedniki w zespołach późnej fazy kultury wieterzowskiej (S. Kadrów, J. Machnik 1993). Datowanie radiowęglowe wielu zespołów późnej fazy kultury mierzanowickiej rozbitej na kilka współczesnych sobie grup lokalnych (giebułtowska, szarbiańska, pleszowska i samborzecka) pozwala określić ich ramy w chronologii absolutnej na okres od ok do ok. 1400/1350 conv bc (tj. ok cal BC). Jak wiadomo z badań chronologicznych wczesnego okresu epoki brązu w południowych Niemczech, opartych na korelacji datowania radiowęglowego i' dendrochronologicznego, okres Al przypada na lata cal BC, a okres A2 na (B. Becker, R. Krause, B. Kromer 1989). Chociaż więc groby grupy samborzeckiej zawierają zausznice w kształcie wierzbowego liścia oraz ceramikę zdobioną ornamentem sznurowym, nie mają one nic wspólnego z datowaną na okres ok cal BC fazą wczesnomierzanowicką, czy też jeszcze wcześniejszą ( cal BC) fazą protomierzanowicką, nazywaną tradycyjnie kulturą Chłopice-Vesele. W sensie ściśle chronologicznym więc faza późna kultury mierzanowickiej, w tym również grupa samborzecka, odpowiadają raczej okresowi A2 i początkom BI Reineckego i są bardzo odległe od jego fazy A l. Jak zwracał już uwagę J. Machnik (1972), grupa kosztańska ściśle nawiązuje właśnie do grupy samborzeckiej. Potwierdzają to studia nad w pełni opracowanym i przygotowywanym do druku (T. Bąbel) materiałem z cmentarzysk wymienić, że identyczne naczynia występują np. w grobie 11 w Mierzanowicach i w grobie 20 w Cańa oraz w grobie 123 w Koszycach, a bardzo podobne w grobie nr 54 w Cańa i w grobie 124 w Koszycach. Do naczynia z grobu 36 w Złotej-Nad Wawrem ściśle nawiązuje naczynie z grobu 89 w Koszycach. Ceramika z grobu 6 w Mierzanowicach ma bliskie odpowiedniki w grobie 126 w Koszycach, a z grobu 37 w Mierzanowicach w grobie 88 w Koszycach. Warto też podkreślić, że do amforek z grobów 4, 17 i 154 w Mierzanowicach podobne są naczynia z grobów 17 i 43 w Cańa, natomiast kubki z grobów 55 i 156 w Mierzanowicach, z grobu 3 w Wojciechowicach i z grobów 36 oraz 38 ze Złotej-Nad Wawrem formalnie odpowiadają typowi 5 klasyfikacji tych naczyń dokonanej przez E. Schalk. Można by mnożyć w dalszym ciągu bliskie analogie materiału ceramicznego z grobów grupy samborzeckiej i kosztańskiej. Warto przy tym zaznaczyć, że znane z grupy samborzeckiej kultury mierzanowićkiej formy naczyń znajdują sw e najbliższe analogie w grobach fazy 2 i 3 cmentarzyska w Hernadkak (np. groby nr 46, 50, 51, 68, 84, 96), a więc określanych przez autorkę recenzowanej pracy jako odpowiadające kulturze hatwańskiej i ewentualnie wczesnej fazie grupy Fuzesabony. Instruktywny jest przykład paciorków fajansowych występujących masowo w grobach grupy kosztańskiej i wszystkich, lokalnych grup kultury mierzanowickiej, datowanych na jej fazę późną, jak też w grobach równie późnej kultury strzyżowskiej i podobnie datowanej przez I. Bónę (1975) oraz grono badaczy węgierskich młodszego pokolenia (M. Csanyi et all.) kultury Fuzesabony. Natomiast paciorki tego typu w ogóle nie występują jak wiadomo

5 OM ÓW IENIA I RECENZJE 193 w kulturze hatwańskiej. Podobnie ma się rzecz z charakterystycznym obrządkiem pogrzebowym, w którym dominowały pochówki szkieletowe. Ciała układano w pozycji skurczonej na prawym lub lewym boku w zależności od płci zmarłego. Jak wiadomo jest to obrządek charakterystyczny dla całego tzw. episznurowego, przykarpackiego kręgu kulturowego (w tym dla kultury mierzanowickiej i dla grupy kosztańskiej) oraz dla kultury Fiizesabony. W kulturze hatwańskiej dominowało natomiast ciałopalenie. Przypisując większość grobów z cmentarzyska w Hernadkach kulturze hatwańskiej E. Schalk ignoruje ten niezwykle ważny składnik każdej kultury, jakim jest obrządek pogrzebowy. Dokonane przez nią rekonstrukcje sposobów ułożenia nie spalonych szkieletów (ryc ) pozwalają na jednoznaczne łączenie ich z tradycją mierzanowicko-kosztańską. W świetle przytoczonych danych niezależnie jednak od tego czy znaczną część ceramiki z grobów cmentarzyska w Hernadkach uznamy za charakterystyczną pod względem typologicznym dla kultury hatwańskiej, jak tego chce autorka recenzowanej pracy oraz badacze słowaccy, czy też za typową dla fazy A i B kultury Fiizesabony, jak to widzi I. Bóna (1975) cmentarzysko to nie może być datowane na okres A l Reineckego. A zatem jeden z celów opisywanej książki, a mianowicie rzucenie światła na początki wczesnego okresu epoki brązu w Kotlinie Karpackiej jest chybiony, cmentarzysko w Hernadkak związane jest raczej z końcem, a nie początkiem tego okresu. Na skomplikowany charakter przemian kulturowych w północno-wschodniej części Kotliny Karpackiej, w czasie użytkowania cmentarzyska w Hernadkak, rzucają światło zależności stratygraficzne między grobami grupy kosztańskiej i kultury Fiizesabony udokumentowane na cmentarzysku w Koszycach. Wynika z nich, że grupa kosztańska jest starsza od fazy B kultury Fiizesabony (grób 56 przecinający grób 58; grób 65 przecinający grób 66) i zapewne współczesna jej fazie A (kubek mierzanowicki razem z dzbanem kultury Fiizesabony w grobie 124). Nowa chronologia kultury mierzanowickiej, szczególnie jej fazy późnej (S. Kadrów, A. i J. Machnikowie 1992; S. Kadrów, J. Machnik 1993), oparta na układach stratygrafii i datowaniu radiowęglowym, wspiera więc pośrednio węgierski wariant chronologii tego okresu w Kotlinie Karpackiej i znajduje się jednocześnie w ostrej opozycji do wariantu słowackiego (np. J. Pastor 1969, 1978). Do wariantu, który w tak poważny sposób zaważył na wynikach analizy cmentarzyska w Hernadkak, dokonanej przez E. Schalk. N iewątpliwa obecność elementów kultury hatwańskiej w ceramice z grobów tego cmentarzyska wskazuje jedynie, że musimy liczyć się ze znacznie bardziej skomplikowanym przebiegiem procesów zmiany kulturowej w Kotlinie Karpackiej interesującego nas okresu, niż byliśmy skłonni to do tej pory przyznać. Czy to, co zostało wyżej napisane zmusza nas do zanegowania także innych rezultatów pracy E. Schalik? Raczej nie! Wewnętrzne podziały chronologiczne grobów na omawianym cmentarzysku oraz na sąsiednich nekropoliach zachowują generalnie swą wartość, szczególnie gdy wskazują na generalne starszeństwo inwentarzy typu kosztańskiego oraz elem entów hatwańskich w stosunku do dobrze zdefiniowanych zespołów kultury Fiizesabony z jej klasycznego etapu rozwoju. Braki określeń płci pochowanych zmarłych i tu jednak zaważyły na wynikach analiz. Znany z cmentarzysk episznurowego, przykarpackiego kręgu kulturowego związek określonych kategorii wyposażenia grobowego z płcią pochowanych osób powinien jednak pomóc autorce w uniknięciu klasyfikowania np. zawieszek z kłów dzika jako wskaźnika chronologicznego grobów z cmentarzysk w Koszycach, czy też w miejscowości Cańa. Jest to bowiem stały wskaźnik wyposażenia grobów męskich, znany w fazie klasycznej i późnej kultury mierzanowickiej, czyli w okresie od ok do 1650 cal BC. Ze względu na to, że tylko niewielka część grobów episznurowego, pizykarpackiego kręgu kulturowego wyposażona była w zawieszki w kształcie 13 Spraw ozdania A rcheologiczne, t. XLVI

6 194 OM ÓW IENIA I RECENZJE wierzbowego liścia, ich nieobecność w pewnych grobach nie może być mocnym argumentem za takim czy innym datowaniem danego grobu. Zanegowanie wyników analiz chronologicznych recenzowanej pracy nie powinno przysłaniać jej ewidentnych osiągnięć. Zaliczyć do nich trzeba nakreślenie szerokiego tła prahistorycznego, na którym analizowano omawiane cmentarzysko. Na uwagę zasługuje konsekwentna i wnikliwa klasyfikacja różnorodnego materiału grobowego, umożliwiająca swobodne śledzenie wielokierunkowych powiązań społeczności użytkującej cmentarzysko w Hernadkak. Równie ważne jest także zebranie wyników licznych analiz metalograficznych z północno-wschodniej części Kotliny Karpackiej. Cenne jest również opracowanie w jednolitej konwencji rozproszonych do tej pory materiałów grupy kosztańskiej, publikowanych w mało dostępnych periodykach lub książkach, najczęściej w językach niekongresowych. Sławomir Kadrów LITERATURA Balcer B Osada kultury mierzanowickiej na stanoiuisku 1 w Mierzanowicach, woj. tarnobrzeskie, WA t. XLII, s Becker B., R. Krause, B. Kromer 1989 Zur absoluten Chronologie der jriihen Bronzezeit, Germania, t. 67, s B ó n a I 1975 Die Mittelbronzezeit Ungarns und ihre sudóstliche Beziehungen, Budapest. Csanyi M., M. Mathe, I. Poroszlai, I. Szathmari, J. Tarnoki, M. V i c z e 1991 Dombokka vdlt evszazadok. Bronzori t.ell-kulturak a Karpat-medence sziveben. Budapest-Szolnok. Kadrów S Iwanowice, stanowisko Babia Góra, cz. I. Rozwój przestrzenny osady z wczesnego okresu epoki brązu, Kraków. Kadrów S., A. i J. Machnikowie 1992 Iwanowice, stanowisko Babia Góra, część II. Cmentarzysko z wczesnego okresu epoki brązu, Kraków. Kadrów S., J. Machnik 1993 Die Chronologie der Friihbronzezeit. Iwanowice, Fundstelle Babia Góra, Praehistorische Zeitschnift, t. 68, s K a 1 i c z N Die Friihbronzezeit in Nordost-Ungarn, Budapest. Machnik J Die Mierzanowice Kośfany Kultur und das Karpatenbecken, Slov. Arch., t. 21, s M o z o 1 i c s A Bronzefunde des Karpatenbeckens, Budapest. Pastor J Kośicke pohrebisko, Kośice Cańa a Valaliky. Pohrebiska zo starśej doby bronzovej, Kośice. Salewicz K Tymczasowe wyniki badań prehistorycznych w Mierzanowicach (pow. opatowski, woj. kieleckie), ZOW, t. XII, s