Ocena jakości życia osób starszych po udarze mózgu doniesienie wstępne

Transkrypt

1 Fizjoterapia 2008, 16, 1, ISSN DOI: /v y Ocena jakości życia osób starszych po udarze mózgu doniesienie wstępne Agnieszka Bejer 1,2, Andrzej Kwolek 1,3 1 Instytut Fizjoterapii Uniwersytetu Rzeszowskiego Institute of Physiotherapy, University of Rzeszow 2 Oddział Rehabilitacji Szpitala Powiatowego w Łańcucie Rehabilitation Ward, District Hospital in Lancut 3 Kliniczny Oddział Rehabilitacji Szpitala Wojewódzkiego nr 2 w Rzeszowie Clinical Rehabilitation Ward, 2 nd Voivodeship Hospital in Rzeszow Streszczenie: Celem pracy była ocena wpływu uzyskanych efektów rehabilitacji na jakość życia osób w podeszłym wieku po udarze mózgu z odniesieniem do młodszej grupy wiekowej. Badania przeprowadzone zostały wśród osób po udarze mózgu leczonych w oddziałach rehabilitacji 3. szpitali w województwie podkarpackim od listopada 2006 r. do marca 2007 r. Badaniom poddano 39 osób, które ze względu na wiek zostały podzielone na dwie grupy: grupa I 21 osób poniżej 65. roku życia oraz grupa II 18 osób w wieku 65. lat i powyżej. Do pomiaru jakości życia użyto Skalę Jakości Życia po Udarze Mózgu polską wersją skali Stroke Specifi c-quality of Life autorstwa L. Williams i in. (adaptacja kulturowa A. Bejer, A. Kwolek). Do oceny efektów rehabilitacji wykorzystano wskaźnik Barthel (BI), Skalę Oceny Funkcji Motorycznych (MFAS) oraz skalę Samooceny Depresji Becka (BDI). W wyniku rehabilitacji szpitalnej obserwowano poprawę jakości życia osób starszych po udarze mózgu. Zwiększenie sprawności fi zycznej osób starszych po udarze mózgu wpływa na poprawę jakości ich życia. Słowa kluczowe: udar mózgu, rehabilitacja, jakość życia. Abstract: The aim of this research was to assess the impact of rehabilitation on the quality of life (QoL) of elderly stroke patients in comparison to control group of younger people. The research was conducted among patients treated at rehabilitation wards of three hospitals in Podkarpackie voivodeship from November 2006 to March It covered 39 persons, who were divided to two age groups: Group 1 21 person under 65 years old and Group 2 18 persons over 65 years old. QoL was measured using a polish version of the Stroke Specifi c Quality of Life scale created by L. Williams et al. (cultural adaptation by A. Bejer and A. Kwolek). Effects of rehabilitation were assessed with Barthel index (BI), Motor Functions Assessment Scale and Beck s Depression Inventory (BDI). Hospital rehabilitation resulted in improvement of QoL of elderly stroke patients. Increasing physical fi tness in elderly stroke patients has infl uence on their QoL. Key words: stroke, rehabilitation, quality of life. 52 Wprowadzenie Obserwuje się stopniowy, jednak stały, wzrost liczby osób w podeszłym wieku. W Polsce średnia długość życia mężczyzn wynosi obecnie 70,5 roku, a kobiet 78,5 roku. Proces ten związany jest z rozwojem nauk medycznych, opieki społecznej, a także z poprawą warunków bytowych i ogólnym postępem cywilizacyjnym [1]. Jedną z głównych przyczyn niesprawności osób starszych są udary mózgu. Konieczne jest zatem wdrożenie efektywnej rehabilitacji majacej przywrócić upośledzone funkcje psychofi zyczne bądź skompensować funkcje utracone. Jest ona równocześnie formą prewencji wtórnej, mającą na celu zmniejszenie ryzyka wystąpienia kolejnego udaru [2, 3]. Kompleksowa rehabilitacja osób po udarze, oddziałując zarówno na sferę fizyczną, jak i psychiczną, w sposób istot- Introduction A gradual yet constant growth of the elderly population has been observed in Poland in recent decades. Average life expectancy in Poland is 70.5 years for men and 78.5 years for women. This process is connected with development of medical sciences, social care and improvement of living conditions and general development of civilization [1]. Cerebral apoplexy is one of the main causes of disability in the elderly. Therefore, it necessary to introduce effective rehabilitation directed at recovery of impaired psychophysical functions or compensation of the lost ones. Such rehabilitation is, at the same time, a form of secondary prevention aimed at reduction of risk of recurrence of stroke [2, 3]. Comprehensive rehabilitation of stroke patients by affecting the physical as well as psychological sphere can have a signifi cant impact on their Health-Related Quality of

2 Physiotheraphy 2008, 16, 1 ny może determinować jakość ich życia zależną od stanu zdrowia (ang. health related quality of life HRQOL). W pojęciu tym mieści się zdolność do fizycznego, psychicznego i społecznego funkcjonowania w odniesieniu do ograniczeń spowodowanych przez chorobę [3]. Obniżenie jakości życia po udarze mózgu spowodowane jest tu głównie przez zmniejszenie sprawności fizycznej i zależność od opiekunów, depresję oraz brak wsparcia społecznego [4, 5]. Badanie jakości życia osób po udarze mózgu służy rozpoznawaniu różnych uwarunkowań funkcjonowania tych osób, co według Deklaracji Helsingborskiej jest istotnym warunkiem właściwego planowania rehabilitacji [5]. Pozwala także spojrzeć na skuteczność postępowania postrzeganą przez pacjenta i pomaga w modyfi kacji terapii [6]. W literaturze światowej pierwsze badanie jakości życia osób po udarze mózgu ukazało się w 1979 roku w czasopiśmie Age and Ageing [7]. Od połowy lat 80. wzrasta liczba badań zajmująca się tą tematyką. Badania te różnią się pod względem metodyki jak i uzyskanych wyników. Do oceny jakości życia wykorzystywane są zarówno ogólne (generalne), jak i specyfi czne dla osób po udarze mózgu kwestionariusze samooceny. Skale ogólne uwzględniają zazwyczaj kilka wymiarów jakości życia i używane są do opisu oraz porównywania jakości życia różnych grup chorych. Pośród tych skal najczęściej stosowane są: Krótki 36-punktowy Przegląd Zdrowia (Medical Outcome Study 36-item Short- Form Health Survey: SF-36), EuroQol Index (EQ-5D) oraz Profi l Wpływu Choroby (Sickness Impact Profi le: SIP 136) [8-11]. Skale specyfi czne służą do oceny jakości życia osób z daną jednostką chorobową, gdyż uwzględniają one objawy i przebieg danego schorzenia. Cechują się wysoką czułością na specyfi czne dla danej choroby zmiany. Zalecane są do oceny reakcji pacjenta na podjętą terapię [12]. Na podstawie SIP 136 van Straten i in. utworzyli skalę odnoszącą się bezpośrednio do jakości życia po udarze mózgu: Stroke-Adapted 30-item Version of the Sickness Impact Profi le (SA-SIP 30) [13]. Indeks Jakości Życia IJŻ (Quality of Life Index QLI) Ferrans i Powers posiada zarówno wersję ogólną, jak i specyfi czną dla udaru mózgu [14]. Adaptacja polska tej skali przeprowadzona została przez Jaracz i in. [15]. Do skal swoistych do oceny jakości życia po udarze mózgu należy również Skala Jakości Życia po Udarze Mózgu SJŻUM (Stroke Specifi c-quality of Life Scale version 2.0; SS-QoL) autorstwa Williams i in. z Indiana University School of Medicine w Indianapolis, USA, opublikowana w 1999 roku [16, 17]. Adaptację kulturową skali do wersji polskiej przeprowadzili autorzy tej pracy [18]. Skala posiada opublikowaną wersję duńską Muus 2005 i niemiecką Ewert 2007 [19-21]. Celem pracy była ocena wpływu uzyskanych efektów rehabilitacji na jakość życia osób w podeszłym wieku po udarze mózgu z odniesieniem do młodszej grupy wiekowej. Na przeprowadzenie badania uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej Uniwersytetu Rzeszowskiego. Agnieszka Bejer, Andrzej Kwolek Life (HRQoL). This notion accommodates the capacity for physical, psychological and social functioning in relation to the limitations caused by the illness [3]. Decrease of QoL after stroke in mainly caused by reduction of the physical fi tness, necessity to depend on assistance, depression and lack of social support [4, 5]. Studying QoL in stroke patients is aimed at exploring various aspects of functioning of those people, which according to Helsinborg Declaration is an essential condition of proper planning of rehabilitation [5]. This also allows observing the effectiveness of rehabilitation from patient s perspective and helping modify the therapy [6]. The fi rst report on QoL in stroke patients was published in the Age and Ageing journal, in 1979 [7]. Since the mid-80s, there has been a constant growth in the number of reports on that particular issue. These studies differ in terms of methodology and results. General and specific questionnaires are used in assessment of QoL of the stroke patients. General scales usually take several dimension of QoL into consideration and are applied to describe and compare QoL among various groups of patients and the most popular scales are listed below: Medical Outcome Study 36-item Short-Form Health Survey (SF-36), EURO QoL Index (EQ-5D) and Sickness Impact Profi le (SIP 136) [8-11]. Specifi c scales used for assessment of QoL in people suffering from a particular nosological entity, as they only take into account symptoms and course of a given illness. They are highly sensitive to the changes specifi c for that particular disease. It is recommended to evaluate patient s response to the applied therapy [12]. Basing on SIP 136 Van Straten et al. created a scale that relates directly to QoL after stroke: Stroke-Adapted 30-item Version of the Sickness Impact Profi le (SA-SIP 30) [13]. The Quality of Life Index (QLI) by Ferrans and Powers is available in two versions: general and specifi c for cerebral stroke [14]. Polish adaptation of this scale was made by Jaracz et al. [15]. Stroke Specifi c-quality of Life version 2.0 scale (SS-QoL) published in 1999 by Williams et al. from University School of Medicine in Indianapolis USA is another stroke-specifi c scale [16, 17]. Cultural adaptation of this scale for Polish conditions was conducted by the authors of this study [18]. This scale also has a Danish (Muus 2005) and German (Ewert 2007) version [19-21]. The aim of this study was to assess the effect of rehabilitation on QoL of the elderly stroke patients in comparison to a younger control group. This study was approved by the Bioethics Committee of the University of Rzeszow. Materiał badań Badania przeprowadzone zostały wśród osób po udarze mózgu leczonych w oddziałach rehabilitacji: Szpitala Wojewódzkiego nr 2 w Rzeszowie, Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego i Szpitala Powiatowego w Łańcucie od listopada 2006 r. do marca 2007 r. Kryteria włączenia do badań: pierwszy udar mózgu, zlokalizowany w półkuli mózgu (potwierdzony badaniem KT głowy), okres: powyżej 3 miesięcy do 3 lat od udaru mózgu, brak chorób układu kostno-mięśniowego i chorób przewlekłych poza czynnikami ryzyka udaru mózgu, sprawność umysłowa i komunikacji werbalnej pozwalająca na udział w badaniu bez konieczności pomocy innych Material The study was conducted from November 2006 to March 2007 among stroke patients admitted to the following rehabilitation wards: 2 nd Voivodeship Hospital in Rzeszow, Voivodeship Specialist Hospital in Lancut and District Hospital in Lancut. Qualifi cation criteria: fi rst cerebral stroke, located within brain hemisphere (confi rmed by a CT scan), from 3 months to 3 years after stroke, no history of osteo-muscular system conditions and chronic diseases apart from the risk factors of cerebral stroke, mental and verbal effi ciency allowing patients for participation in the study without necessity for assistance of the 53

3 Agnieszka Bejer, Andrzej Kwolek Ocena jakości życia osób starszych po udarze mózgu doniesienie wstępne Fizjoterapia 2008, 16, 1 osób (wynik w skali MMSE 26 pkt, dla osób z wykształceniem podstawowym 22 pkt), wiek badanego powyżej 18 roku życia, świadoma, dobrowolna zgoda na udział w badaniu. Kryteria wykluczenia z badań: drugi lub kolejny udar mózgu, lokalizacja ogniska udarowego poza półkulą mózgu, brak potwierdzenia udaru mózgu badaniem KT, okres od udaru: poniżej 3 miesięcy i powyżej 3 lat, choroby układu kostno-mięśniowego i choroby przewlekłe poza czynnikami ryzyka udaru mózgu, sprawność umysłowa i komunikacji werbalnej nie pozwalająca na udział w badaniu bez konieczności pomocy innych osób (wynik w skali MMSE < 26 pkt, dla osób z wykształceniem podstawowym < 22 pkt), wiek badanego poniżej 18 roku życia, brak świadomej i dobrowolnej zgody pacjenta. Badaniom poddano 39 osób, których podzielono ze względu na wiek na dwie grupy: grupa I (kontrolna) 21 osób poniżej 65. roku (średnio 51,5; w zakresie: 35-63) życia oraz grupa II (badana) 18 osób w wieku 65. lat i powyżej (średnio 73,7; w zakresie 66-82). Grupę I stanowi 10 (47,6%) kobiet i 11 (52,4%) mężczyzn. Większość osób mieszka na wsi 16 (76,2%) i posiada wykształcenie średnie 10 (47,6%). Udar mózgu niedokrwienny dotyczy 13 (61,9%) pacjentów, a krwotoczny 8 (38,1%) osób. U większości badanych wystąpił niedowład lewostronny 15 (71,4%), a niedowład prawostronny u 6 (28,6%) osób. Badanie pierwsze miało miejsce średnio 15 miesięcy po udarze mózgu (w zakresie: 4-36). W grupie II jest 11 (61,1%) mężczyzn i 7 (38,9%) kobiet. Więcej badanych mieszka na wsi 11 (61,1%) i posiada wykształcenie zawodowe 7 (38,9%). Udar mózgu niedokrwienny dotyczy 12 (66,7%) osób, a krwotoczny 6 (33,3%). U większości badanych wystąpił również niedowład lewostronny 13 (72,2%), a niedowład prawostronny u 5 (27,8%) badanych. Badanie pierwsze miało miejsce średnio 14 miesięcy po udarze (w zakresie: 4-34). W grupie I 5 (23,8%) osób, a w grupie II 4 (22,2%) osoby były leczone w oddziale rehabilitacji po raz pierwszy, dla pozostałych, odpowiednio 16 (76,2%) i 14 (77,8%) osób, była to kolejna hospitalizacja. other people (MMSE result 26 pts., for people with primary education 22 pts.), age 18+, conscious, unsolicited consent to take part in the study. Exclusion criteria: 2 or more strokes, stroke located outside brain hemisphere, no confi rmation of stroke on a CT scan, time since stroke: under 3 months and over 3 years, history of the osteo-muscular system conditions and chronic diseases apart from the risk factors of cerebral stroke, mental and verbal effi ciency not allowing patients for participation in the study without necessity for assistance of the other people (MMSE result < 26 pts., for people with primary education < 22 pts.), age: under 18 years, lack of conscious, unsolicited consent to take part in the study. This study covered 39 patients, who were divided to two age groups: Group 1 (control group) 21 persons under 65 years (51.5 years on average; range: 35-63) and Group 2 (research group) 18 persons aged 65 and more (73.7 years on average; range 66-82). Group 1 included 10 women (47.6%) and 11 men (52.4%). Many of the subjects were country residents 16 (76.2%) and had secondary education 10 (47.6%). Ischemic cerebral apoplexy occurred in 13 patients (61.9%) hemorrhagic apoplexy in 8 patients (38.1%). Majority of subjects suffered from left-side paresis 15 (71.4%) and right-side paresis occurred in 6 subjects (28.6%). The fi rst examination took place approximately 15 months after the stroke (range: 4-36). Group 2 included 11 men (61.1%) and 7 women (38.9%). Many of the subjects were again country residents 11 (61.1%) and had vocational education 7 (38.9%). Ischemic cerebral apoplexy occurred in 12 patients (66.7%) hemorrhagic apoplexy in 6 patients (33.3%). Majority of subjects suffered from left-side paresis 13 (72.2%) and right-side paresis occurred in 5 subjects (27.8%). First examination took place approximately 14 months after the stroke (range: 4-34). Five patients from Group 1 (23.8%) and four from Group 2 (22.2%) were admitted to rehabilitation ward for the fi rst time and for the remaining patients from both groups it was the second admission to a rehabilitation ward. 54 Metody badań 1. Metody oceny stanu chorych Do oceny jakości życia zastosowano Skalę Jakości Życia po Udarze Mózgu (SJŻUM). Składa się ona z 49 pozycji zgrupowanych w 12 podskalach: samoobsługa, wzrok, mowa, mobilność, praca/produktywność, funkcja kończyn górnych, myślenie, osobowość, nastrój, role w rodzinie, role społeczne, energia. Skala posiada dwa zestawy odpowiedzi rozwinięte na podstawie 5-stopniowej skali Likerta, gdzie wyższy wynik świadczy o lepszej funkcji: a) wielkość problemów podczas wykonywania próby, w zakresie: niezdolny do wykonania próby próba wykonana bez problemów, b) stopień zgody ze stwierdzeniem dotyczącym funkcjonowania po udarze w zakresie: zgadzam się zupełnie całkowicie się nie zgadzam. Do oceny efektów rehabilitacji wykorzystano: 1) wskaźnik Barthel BI (0-100 pkt) ocena samodzielności w zakresie wykonywania czynności dnia codziennego, 2) Skalę Oceny Funkcji Motorycznych MFAS (44-0 pkt) Methods 1. Methods of patients evaluation SS-QoL was used to assess stroke patients QoL. This scale consists of 49 items grouped in 12 subscales: self- -dependence, vision, speech, mobility, occupation/productivity, function of the upper limbs, reasoning, personality, mood, roles in family, social roles and energy. This scale has to sets of answers designed on the basis of 5-grade Likert s scale, where a higher outcome indicates better function: a) Magnitude of diffi culties while performing a test, ranging from unable to perform test to test performed without problems, b) Degree of concordance with statements concerning living after stroke, ranging from agree completely to disagree completely. The following scales were used to assess the effects of rehabilitation: 1) BI (0-100 pts.) assessment of autonomy in everyday activities,

4 Physiotheraphy 2008, 16, 1 ocena sprawności funkcjonalnej kończyn górnych (12-0 pkt), funkcję w siedzeniu (8-0 pkt), wstawanie i stanie (9-0 pkt) oraz ocena chodu (15-0 pkt), 3) skalę Samooceny Depresji Becka BDI ocena stanu emocjonalnego (0-21pkt). Czas pobytu na oddziale rehabilitacji to 3 tygodnie (średnio 22 dni). Chorych badano 2-krotnie: w 2-3 dobie po przyjęciu na oddział i w 1 miesiąc po wypisie (średnio w 33 dniu). 2. Metody rehabilitacji w oddziale Osoby spełniające kryteria włączenia do badań uczestniczyły w 3-tygodniowym ustalanym indywidualnie programie rehabilitacji, weryfi kowanym przez zespół rehabilitacyjny. Był on dostosowany do prezentowanej wydolności fi zycznej, stanu psychicznego, funkcjonalnego oraz stwierdzanych defi cytów neurologicznych. Program z zakresu kinezyterapii obejmował ćwiczenia prowadzone indywidualnie w oparciu o metodę PNF, ćwiczenia bierne, czynne w odciążeniu, czynne oddechowe, naczyniowe, ćwiczenia na przyrządach, a także ćwiczenia prowadzone grupowo oraz naukę i korekcję chodu. W ramach terapii zajęciowej zwracano szczególną uwagę na naukę samoobsługi i ćwiczeń manipulacyjnych. Jako przygotowanie do ćwiczeń i w zależności od potrzeb u chorych stosowano zabiegi fi zykalne. Weryfi kowano i uzupełniano potrzebne zaopatrzenie ortopedyczne w celu prawidłowej realizacji programu usprawniania. W razie potrzeby pacjenci otrzymywali indywidualnie prowadzoną psychoterapię i naukę mowy. Analiza statystyczna Do analizy pozwalającej ocenić, czy zmiany stanu funkcjonalnego i emocjonalnego oraz jakości życia pomiędzy kolejnymi badaniami są istotne statystycznie zastosowano test Wilcoxona: p < 0,05 zależność istotna statystycznie (*), p < 0,01 wysoce istotna zależność statystyczna (**), p < 0,001 bardzo wysoko istotna zależność statystyczna (***). Do oceny ewentualnych różnic stanu funkcjonalnego i emocjonalnego pomiędzy obiema grupami wiekowymi przed lub po rehabilitacji, a także różnic w wielkości efektów terapii posłużono się testem Manna-Whitneya: p < 0,05 zależność istotna statystycznie (*), p < 0,01 wysoce istotna zależność statystyczna (**), p < 0,001 bardzo wysoko istotna zależność statystyczna (***). Do zbadania istotności statystycznej pomiędzy wiekiem a występowaniem depresji zastosowano test niezależności chi-kwadrat. Do zbadania zależności pomiędzy efektami rehabilitacji a zmianą poziomu jakości życia zastosowano analizę korelacji rang Spearmana: r < 0,3 brak korelacji; 0,3 r < 0,5 słaba korelacja; 0,5 r < 0,7 przeciętna korelacja; 0,7 r < 0,9 silna korelacja; 0,9 r < 1 bardzo silna korelacja; r = 1 idealna korelacja. Agnieszka Bejer, Andrzej Kwolek 2) MFAS (44-0 pts.) assessment of functional capacity of the upper limbs (12-0 pts.), sitting (8-0 pts.), getting-up and standing (9-0 pts.) and gait evaluation (15-0 pts.), 3) BDI emotional state assessment (0-21 pts.). Time of stay at rehabilitation was three weeks (22 days on average). Patients were examined twice: on 2-3 rd day after admission and a month after discharge (on 33 rd day on average). 2. Methods of rehabilitation at hospital Patients who qualifi ed for the study took part in a three weeks long individual rehabilitation program that was verifi ed by the rehabilitation team. Rehabilitation was adjusted to physical fi tness, psychological and functional condition and neurological defi cits presented by patients. Kinesitherapy included individual exercises based on PNF, passive exercises, unresisted active exercises and active exercises, respiratory exercises, vascular exercises, exercises with gear, group exercises and gait correction. Occupational therapy emphasized learning of self-dependence and gait correction. Physical procedures were applied as a form of warm-up before exercising. Adequate orthopedic gear was verifi ed and supplied to meet all of the requirements of rehabilitation program. Whenever needed, patients received individual psychotherapy and speech therapy. Statistical analysis Wilcoxon test was used to analyze if changes of functional and emotional state and QoL between consecutive tests were statistically signifi cant: p < 0.05 statistically signifi cant correlation (*), p < 0.01 highly signifi cant correlation (**), p < very strong correlation (***). Mann- -Whitney test was used to assess possible s in functional and emotional state between both groups of patients before and after rehabilitation and s in magnitude of therapeutic effects: p < 0.05 statistically signifi cant correlation (*), p < 0.01 highly signifi cant correlation (**), p < very strong correlation (***). The χ 2 test was used to fi nd out if there was a statistically signifi cant correlation between age and depression. Spearman s rank correlation analysis was used to evaluate correlations between the effects of rehabilitation and QoL level changes: r < 0.3 no correlation; 0.3 r < 0.5 weak correlation; 0.5 r < 0.7 moderate correlation; 0.7 r < 0.9 strong correlation; 0.9 r < 1 very strong correlation; r = 1 ideal correlation. Wyniki badań Między I a II badaniem zaobserwowano w obu grupach istotne zwiększenie samodzielności w wykonywaniu czynności życia codziennego mierzone wskaźnikiem Barthel, a także sprawności w zakresie funkcji kończyn górnych, chodu, wstawania i stania oraz w siedzeniu mierzoną skalą MFAS (tab.1). Przed rehabilitacją nie było znamiennych różnic dotyczących wskaźnika Barthel w obu grupach wiekowych. Jednakże grupa I osiągnęła średnio 75,7 pkt, a grupa II 68,3 pkt. Inaczej po rehabilitacji grupa osób młodszych różniła się na korzyść w porównaniu do grupy osób starszych, gdyż osiągnęła lepsze wyniki (odpowiednio 82,6 pkt i 71,1 pkt). Jednakże porównanie zmiany wskaźnika Results A signifi cant increase of the following parameters was observed between the initial and fi nal examination: autonomy in everyday activities measured with BI; functional capacity of the upper limbs, effi ciency of gait, getting-up, standing and sitting measured with MFAS (Tab. 1). Before rehabilitation there were no signifi cant s in BI in both age groups. However, Group 1 achieved an average score of 75.7 pts. and Group 2 of 68.3 pts. After rehabilitation younger group achieved better results than the older one (82.6 pts. and 71.1 pts. respectively). Yet, comparison of BI outcome in both groups showed that there were no statistically signifi cant s between them (Tab. 2). 55

5 Agnieszka Bejer, Andrzej Kwolek Ocena jakości życia osób starszych po udarze mózgu doniesienie wstępne Fizjoterapia 2008, 16, 1 56 Barthel w obu grupach dowodzi, iż nie ma istotnych statystycznie różnic w osiągniętych wynikach pomiędzy obiema grupami (tab. 2). Przed rehabilitacją nie było znamiennych różnic dotyczących rezultatów uzyskanych w skali MFAS w obu grupach wiekowych (grupa I śr. 22,8 pkt, grupa II śr. 26,9 pkt). Natomiast po rehabilitacji grupa osób młodszych różniła się na korzyść od grupy osób starszych, osiągając lepsze wyniki (odpowiednio średnio 19,5 pkt i 24,1 pkt). Jednakże porównanie zmiany w skali MFAS w obu grupach wskazuje, że nie ma istotnych statystycznie różnic w osiągniętych wynikach pomiędzy obiema grupami (tab. 3). Objawy depresji w I badaniu zaobserwowano u 33% badanych z obu grup, natomiast podczas II badania występowały one u 24% osób z grupy I i u 22% osób z grupy II. Nie znaleziono istotności statystycznej pomiędzy wiekiem a występowaniem depresji. Między I a II badaniem nie wystąpiły między grupami znamienne różnice w zakresie zmniejszenia objawów depresyjnych ocenianych BDI (tab. 4). W zakresie jakości życia osób młodszych największe ograniczenia funkcjonowania dotyczą podskal: role społeczne, praca/produktywność, funkcja kończyn górnych, osobowość i role w rodzinie, natomiast w grupie osób starszych role społeczne, praca/produktywność, mobilność, osobowość, funkcja kończyn górnych i samoobsługa. Średni ogólny wynik uzyskany w badaniu I za pomocą skali SJŻUM wynosił w grupie I 3,44 pkt, a w grupie II 3,36 pkt. Podczas II badania zaobserwowano wzrost w obu grupach odpowiednio o 0,21 pkt i 0,22 pkt. W przypadku skali SJŻUM nie występowały między grupami znamienne różnice w poprawie jakości życia po rehabilitacji, zarówno pod względem wyniku ogólnego, jak i poszczególnych podskal (tab. 5). W wyniku rehabilitacji uzyskano istotną statystycznie poprawę jakości życia (wynik ogólny) osób z obu grup wiekowych. Rozpatrując poszczególne podskale, nie uzyskano znamiennej poprawy w kategorii: myślenie, role w rodzinie i role społeczne w grupie osób młodszych, a w grupie osób starszych w kategorii: myślenie, wzrok, mowa i energia (tab. 6). W celu identyfi kacji czynników warunkujących kształt zmiany jakości życia pomiędzy badaniem I i II zbadano wpływ uzyskanych wyników rehabilitacji w zakresie samodzielności, w zakresie wykonywania czynności dnia codziennego (BI), sprawności funkcjonalnej (MFAS) oraz stanu emocjonalnego (BDI). W grupie osób badanych nie uzyskano istotnej zależności pomiędzy poprawą samodzielności w zakresie wykonywania czynności dnia codziennego a zmianą jakości życia. Jednakże badani zauważyli poprawę jakości ich życia w zakresie samoobsługi i funkcji kończyn górnych oraz poprawę nastroju. Znamienny jest natomiast wpływ poprawy mierzonej wskaźnikiem Barthel a ogólną poprawą jakości życia w grupie kontrolnej. Widoczne są tu korelacje między BI a dziedzinami: samoobsługa, praca, funkcja kończyn górnych i mobilność (tab. 7). Zarówno w grupie badanej, jak i kontrolnej zaobserwowano istotne zależności pomiędzy poprawą sprawności a zmianą jakości życia. W grupie II widoczne są korelacje między MFAS a podskalami: samoobsługa, mobilność, osobowość, role pełnione w rodzinie i role społeczne. Ponadto w grupie I wynik w MFAS koreluje z podskalą praca (tab. 8). Gdy rozpatrujemy zależność między zmianą skali samooceny depresji Becka a zmianą jakości życia, to silniejsze zależności pojawiają się w grupie osób młodszych. Znajdujemy tu istotną korelację z podskalą nastrój oraz z ogólną poprawą jakości życia. Wśród osób starszych nie znaleziono powiązania zmniejszenia objawów depresyjnych z jakością życia poza myśleniem (tab. 9). Before rehabilitation there were no signifi cant s of MFAS outcome in both groups (Group pts. on average, Group pts. on average). Comparison of MFAS outcome showed no statistically signifi cant s between both groups (Tab. 3). Symptoms of depression in the initial test were observed in 33% of patients from both groups and after the fi nal test in 24% patients from Group 1 and in 22% of patients from Group 2. No correlation was found between age and presence of depression. Between fi rst and second test, there were no statistically signifi cant s in depression level measured with BDI between the groups (Tab. 4). In terms of QoL, highest limitations apply to the following subscales: younger patients social roles, occupation/ productivity, function of the upper limbs, personality and roles in family; older patients social roles, occupation/productivity, mobility, personality, function of the upper limbs and self-dependence. The mean general MFAS result achieved in the initial test was: Group pts., Group pts. During the fi nal test both groups improved by 0.21 and 0.22 pts. respectively. In the case of MFAS there were no statistically signifi cant s in QoL between the groups after rehabilitation, both in terms of the general score and particular subscales (Tab. 5). A statistically signifi cant improvement of QoL (general result) was achieved in both groups as a result of the rehabilitation. As for the subscales, there was no signifi cant improvement in the following: younger patients reasoning, roles in family, social roles; older patients reasoning, vision, speech and energy (Tab. 6). In order to identify factors that condition the shape of changes of QoL, the authors examined the impact of rehabilitation on autonomy in everyday activities (BI), functional capacity (MFAS) and emotional state (BDI). The examined population did not show signifi cant correlations between improvement of autonomy in everyday activities and QoL change. However, the subjects noticed that their QoL improved in terms of self-dependence, function of the upper limbs and mood. The control group, on the other hand, showed signifi cant correlation of improvement measured with BI and general improvement of QoL. There were several correlations found between BI and the following: self-dependence, occupation, function of the upper limbs and mobility (Tab. 7). Both the research and control group showed signifi cant correlations between improvement of functional capacity and QoL. Group 2 showed correlations between MFAS and the following subscales: self-dependence, mobility personality, roles in family and social roles. Moreover, in Group 1 MFAS outcome correlated with occupation subscale outcome (Tab. 8). Analysis of correlation between the change of BDI and the change of QoL showed that stronger correlations occurred in younger patients group mood subscale and general improvement of QoL. Apart from reasoning subscale, no correlation between reduction of depression symptoms and QoL was found in the older patients (Tab. 9).

6 Physiotheraphy 2008, 16, 1 Agnieszka Bejer, Andrzej Kwolek Tabela 1. Istotność statystyczna zmian w skalach zachodząca na skutek rehabilitacji Table 1. Statistical signifi cance of changes in scales after rehabilitation Skala Scale Wskaźnik Barthel BI MFAS siedzenie MFAS sitting MFAS wstawanie i stanie MFAS getting-up and standing MFAS chodzenie MFAS walking MFAS kończyny górne MFAS upper limbs MFAS ogółem MFAS total Skala Samooceny Depresji Becka BDS < 65 lat/years Wynik testu Wilcoxona (p) Wilcoxon test results (p) 65 lat/years 0,0010*** 0,0051** 0,0077** 0,0277* 0,0022** 0,0113* 0,0003*** 0,0057** 0,0033** 0,0431* 0,0001*** 0,0029** 0,0131* 0,3824 Tabela 2. Porównanie wyników uzyskanych w obu grupach za pomocą BI Table 2. Results comparison for both grups in the BI Nr badania Test < 65 lat/years 65 lat/years x _ Me s x _ Me s Porównanie obu grup Comparison test Manna-Whitneya (p) Mann-Whitney test (p) Badanie I Test 1 Badanie II Test 2 Zmiana Difference 75,7 80,0 12,7 68,3 75,0 16,9 0, ,6 85,0 8,0 71,1 80,0 16,5 0,0204* 6,9 5,0 8,3 2,8 5,0 2,6 0,2024 Tabela 3. Porównanie wyników uzyskanych w obu grupach za pomocą skali MFAS Table 3. Results comparison for both grups in the MFAS Nr badania Test < 65 lat/years 65 lat/years x _ Me s x _ Me s Porównanie obugrup Comparison test Manna-Whitneya (p) Mann-Whitney test (p) Badanie I Test 1 Badanie II Test 2 Zmiana Difference 8,90 8,00 4,44 8,83 7,00 5,04 0,8346 7,95 7,00 3,77 8,17 8,00 4,27 0,8564-0,95-1,00 1,66-0,67 0,00 2,14 0,3640 Tabela 4. Porównanie wyników uzyskanych w obu grupach za pomocą BDI Table 4. Results comparison for both grups in the BDI Nr badania Test < 65 lat/years 65 lat/years x _ Me s x _ Me s Porównanie obu grup Comparison test Manna-Whitneya (p) Mann-Whitney test (p) Badanie I Test 1 Badanie II Test 2 Zmiana Difference 22,8 22,0 6,0 26,9 28,5 7,8 0, ,5 19,0 5,7 24,1 22,0 6,9 0,0431* -3,3-3,0 2,5-2,8-2,0 3,3 0,

7 Agnieszka Bejer, Andrzej Kwolek Ocena jakości życia osób starszych po udarze mózgu doniesienie wstępne Fizjoterapia 2008, 16, 1 Tabela 5. Porównanie wyników uzyskanych w obu grupach za pomocą SJŻUM Table 5. Results comparison for both grups in the SS-QoL Podskala SJŻUM SS-QoL Nr badania Test < 65 lat/years 65 lat/years x _ Me s x _ Me s Porównanie obu grup Comparison test Manna-Whitneya Mann-Whitney Test p 3,34 3,40 0,62 3,19 3,10 0,68 0,2571 Samoobsługa Self-dependence 3,57 3,60 0,47 3,45 3,55 0,62 0,4769 0,23 0,20 0,28 0,26 0,25 0,24 0,6258 4,00 4,00 1,01 4,31 4,33 0,66 0,4597 Wzrok Vision 4,10 4,00 0,89 4,35 4,33 0,65 0,4429 0,10 0,00 0,25 0,04 0,00 0,11 0,3791 4,62 4,80 0,51 4,54 4,70 0,48 0,5304 Mowa Speech 4,70 4,80 0,46 4,59 4,80 0,47 0,3493 0,09 0,00 0,15 0,04 0,00 0,09 0,5122 3,43 3,66 0,75 2,99 3,00 1,02 0,2571 Mobilność Mobility 3,86 4,00 0,44 3,36 3,66 0,84 0,0605 0,43 0,17 0,47 0,37 0,25 0,34 0,7700 2,90 3,00 0,78 2,53 2,60 0,99 0,1650 Praca Occupation 3,21 3,33 0,59 2,85 2,70 1,20 0,0997 0,32 0,33 0,38 0,32 0,00 0,58 0,4264 Funkcja kończyn górnych Funciton of the upper limbs 3,02 2,80 0,67 3,19 2,80 0,92 0,8783 3,22 3,20 0,60 3,37 3,10 0,83 0,8564 0,20 0,20 0,24 0,18 0,00 0,26 0,5868 3,92 4,00 1,01 3,86 3,70 0,72 0,5122 Myślenie Reasoning 4,00 4,33 0,86 3,98 4,00 0,70 0,7277 0,08 0,00 0,30 0,13 0,00 0,30 0,7277 3,09 3,00 1,01 3,15 3,00 0,96 0,7069 Osobowość Personality 3,34 3,33 0,89 3,55 3,33 0,79 0,4264 0,25 0,00 0,38 0,40 0,17 0,68 0,5489 3,48 3,40 0,84 3,58 3,90 0,86 0, Nastrój Mood 3,76 3,66 0,72 3,84 4,20 0,89 0,6457 0,29 0,20 0,35 0,27 0,10 0,48 0,4264

8 Physiotheraphy 2008, 16, 1 Agnieszka Bejer, Andrzej Kwolek cd. tab. 5. Podskala SJŻUM SS-QoL Nr badania Test < 65 lat/years 65 lat/years x _ Me s x _ Me s Porównanie obu grup Comparison test Manna-Whitneya Mann-Whitney Test p Rola w rodzinie Roles in family Rola społeczna Social roles Energia Energy Razem 3,28 3,00 0,85 3,34 3,66 1,00 0,8346 3,36 3,00 0,85 3,62 3,90 0,77 0,3791 0,08 0, ,28 0,27 0,36 0,1058 2,59 2,60 0,75 2,38 2,20 0,78 0,4102 2,66 2,80 0,69 2,63 2,80 0,71 0,9889 0,07 0,00 0,29 0,26 0,00 0,50 0,5304 3,60 3,66 1,04 3,27 3,42 1,11 0,3493 3,85 4,00 0,85 3,38 3,66 1,00 0,1404 0,25 0,04 0,47 0,11 0,22 0,36 0,7700 3,44 3,30 0,55 3,36 3,25 0,46 0,7914 3,64 3,69 0,44 3,58 3,45 0,46 0,6061 0,21 0,16 0,18 0,22 0,19 0,17 0,8346 Tabela 6. Istotność statystyczna zmian w podskalach SJŻUM po rehabilitacji Table 6. Statistical severity of changes in SS-QoL subscales after rehabilitation SJŻUM SS-QoL < 65 lat Wynik testu Wilcoxona (p) Wilcoxon results (p) 65 lat Samoobsługa Self-dependence Wzrok Vision Mowa Speech Mobilność Mobility Praca Occupation Funkcja kończyn górnych Function of the upper limbs Myślenie Reasoning Osobowość Personality Nastrój Mood Role w rodzinie Roles in family Role społeczne Social roles Energia Energy Razem 0,0015** 0,0022** 0,0277* 0,4800 0,0117* 0,0679 0,0002*** 0,0007*** 0,0023** 0,0109* 0,0052** 0,0277* 0,2367 0,1422 0,0058** 0,0249* 0,0023** 0,0284* 0,1614 0,0150* 0,2026 0,0382* 0,0079** 0,0917 0,0001*** 0,0002*** 59

9 Agnieszka Bejer, Andrzej Kwolek Ocena jakości życia osób starszych po udarze mózgu doniesienie wstępne Fizjoterapia 2008, 16, 1 Tabela 7. Korelacja zmian w BI i SJŻUM Table 7. Correlation between changes in the BI and SSQOL Zmiana jakości życia w poszczególnych podskalach SJŻUM Change in QoL in SS-QoL subscales Efekty rehabilitacji Effects of rehabilitation samoobsługa self-dependence wzrok vision mowa speech mobilność mobility praca occupation funkcja kończyn górnych function of the upper limbs myślenie reasoning osobowość personality nastrój mood rola w rodzinie roles in family rola społeczna social roles energia enerhy razem total Razem Wskaźnik Barthel BI 0,43 0,41 0,26 0,34 0,43 0,55 0,24 0,15 0,18 0,20 0,09 0,09 0,55 Osoby < 65 lat Persons < 65 years Wskaźnik Barthel BI 0,79 0,47 0,12 0,54 0,73 0,62 0,24 0,38-0,06 0,22 0,03 0,19 0,74 Osoby 65 lat Persons 65 years Wskaźnik Barthel BI 0,48 0,32 0,01 0,03 0,00 0,44 0,36-0,06 0,44 0,39 0,30 0,01 0,28 Tabela 8. Korelacja zmian w MFAS i SJŻUM Table 8. Correlation between changes in the MFAS and SS-QoL Zmiana jakości życia w poszczególnych podskalach SJŻUM Change in QoL in SS-QoL subscales Efekty rehabilitacji MFAS MFAS rehabilitation effects samoobsługa self-dependence wzrok vision mowa speech mobilność mobility praca occupation funkcja kończyn górnych function of the upper limbs myślenie reasoning osobowość personality nastrój mood rola w rodzinie roles in family rola społeczna social roles energia enerhy razem total Razem Siedzenie Sitting Wstawanie i stanie Getting-up and standing Chodzenie Walking Kończyny górne Upper limbs Ogółem -0,30-0,11 0,14-0,30-0,30-0,25 0,01-0,15 0,18-0,18 0,15 0,16-0,28-0,20-0,17 0,08-0,20-0,16-0,11-0,02-0,12-0,03-0,15-0,24 0,17-0,22-0,29-0,05-0,08-0,28-0,35-0,35-0,13-0,38-0,20-0,20-0,27-0,00-0,48-0,36-0,16-0,15-0,11-0,35-0,48-0,25-0,46-0,08 0,06-0,20 0,06-0,49-0,40-0,24-0,07-0,29-0,40-0,42-0,19-0,43-0,13-0,18-0,27 0,12-0,50 60 Siedzenie Sitting Wstawanie i stanie Getting-up and standing Chodzenie Walking Kończyny górne Upper limbs Ogółem Osoby < 65 lat Persons < 65 years -0,28-0,10 0,20-0,12-0,20-0,25-0,27-0,03 0,25-0,07-0,17 0,30-0,18-0,17-0,35 0,20-0,35-0,17-0,10-0,14-0,01 0,17-0,04-0,52 0,01-0,17-0,20-0,18-0,12-0,43-0,47-0,32-0,13-0,38 0,00-0,05-0,20-0,30-0,54-0,38-0,25-0,20-0,06-0,31-0,63-0,54-0,51 0,04 0,09-0,31-0,11-0,54-0,35-0,42-0,07-0,34-0,39-0,45-0,41-0,37 0,12 0,01-0,41-0,15-0,44

10 Physiotheraphy 2008, 16, 1 Agnieszka Bejer, Andrzej Kwolek cd. tab. 8. Zmiana jakości życia w poszczególnych podskalach SJŻUM Change in QoL in SS-QoL subscales Efekty rehabilitacji MFAS MFAS rehabilitation effects samoobsługa self-dependence wzrok vision mowa speech mobilność mobility praca occupation funkcja kończyn górnych function of the upper limbs myślenie reasoning osobowość personality nastrój mood rola w rodzinie roles in family rola społeczna social roles energia enerhy razem total Siedzenie Sitting Wstawanie i stanie Getting-up and standing Chodzenie Walking Kończyny górne Upper limbs Ogółem Osoby 65 lat Persons 65 years -0,39-0,10 0,09-0,51-0,32-0,24 0,32-0,28 0,12-0,37 0,50 0,02-0,33-0,28 0,07-0,07-0,05-0,08-0,13 0,11-0,26-0,20-0,25 0,02 0,31-0,26-0,37 0,07-0,10-0,13-0,23-0,41-0,14-0,40-0,29-0,34-0,32 0,26-0,41-0,58 0,22 0,10-0,20-0,25-0,27 0,10-0,55-0,10-0,19-0,14 0,43-0,44-0,52 0,00-0,16-0,24-0,33-0,46 0,00-0,49-0,31-0,50-0,15 0,33-0,58 Tabela 9. Korelacja zmian w BDI i SJŻUM Table 9. Correlation between changes in the BDI and SS-QoL Zmiana jakości życia w poszczególnych podskalach SJŻUM Change in QoL in SS-QoL subscales Efekty rehabilitacji BDI BDI rehabilitation effects samoobsługa self-dependence wzrok vision mowa speech mobilność mobility praca occupation funkcja kończyn górnych function of the upper limbs myślenie reasoning osobowość personality nastrój mood rola w rodzinie roles in family rola społeczna social roles energia enerhy razem total Skala depresji Becka BDI Skala depresji Becka BDI Skala depresji Becka BDI Razem -0,17-0,21-0,10-0,30-0,28 0,03-0,35-0,06-0,44-0,17-0,21-0,22-0,23 Osoby < 65 lat Persons < 65 years -0,50-0,51-0,10-0,39-0,63-0,00-0,12-0,45-0,66-0,24-0,18-0,20-0,48 Osoby 65 lat Persons 65 years 0,16 0,26-0,08-0,18 0,07 0,13-0,63 0,28-0,22-0,19-0,28-0,30 0,03 Dyskusja Discussion Z piśmiennictwa wynika, że jakość życia osób po udarze mózgu wyraźnie się obniża w porównaniu do okresu sprzed choroby, jak i w odniesieniu do grupy kontrolnej [5, 22, 23]. W badanej grupie stan funkcjonalny pacjentów starszych, zarówno przed rehabilitacją, jak i po rehabilitacji, jest gorszy niż pacjentów z grupy osób młodszych, natomiast nie są to różnice istotne statystycznie. Jednakże stopień uzyskanej poprawy jest w obu grupach podobny, co stwierdzono też w badaniach innych autorów [2, 24]. W zakresie jakości życia osób w wieku podeszłym największe ograniczenia dotyczyły podskal: role społeczne, References show that QoL is signifi cantly degraded after stroke in comparison to the control group and to the situation before stroke [5, 22, 23]. In the research group, functional condition of the patients before as well as after rehabilitation was worse than the condition of the younger patients, yet those s were not statistically signifi cant, which was also stated by other authors [2, 24]. In the elderly patients, the highest limitations concerned the following subscales: social roles, occupation/productivity, mobility, personality, function of the upper limbs and 61

11 Agnieszka Bejer, Andrzej Kwolek Ocena jakości życia osób starszych po udarze mózgu doniesienie wstępne Fizjoterapia 2008, 16, 1 praca/produktywność, mobilność, osobowość, funkcja kończyn górnych i samoobsługa. Podobne wyniki otrzymano w grupie osób młodszych, jak również i w badaniach innych autorów [5, 25]. Podobnie jak w badaniach Hopman i in. jakość życia osób po udarze mózgu, zarówno starszych, jak i młodszych, w wyniku rehabilitacji szpitalnej uległa istotnej poprawie (średnia poprawa w dziedzinach to odpowiednio 0,22 pkt i 0,21 pkt) [26]. U badanych w wieku podeszłym największą poprawę uzyskano w podskali mobilność, praca/produktywność i samoobsługa (odpowiednio śr. o 0,37, 0,32 i 0,26 pkt), natomiast nie zanotowano znamiennej poprawy w kategoriach: wzrok, mowa, energia i myślenie. Jak wynika z naszych badań, a także McKenzie i in., poprawa stanu funkcjonalnego znamiennie wpływa na poprawę jakości życia [27]. Z licznych badań wynika, że depresja wydaje się być istotnym czynnikiem predykcyjnym pogorszenia się jakości życia po udarze mózgu [28, 29]. W naszych badaniach w grupie osób starszych nie zanotowano istotnego wpływu zmniejszenia objawów depresyjnych na poprawę jakości życia. Jednakże może to wynikać z faktu, iż w tej grupie udało się uzyskać istotną poprawę nastroju tylko u 2 osób. Natomiast w grupie młodszej zmniejszenie nasilenia objawów depresyjnych znamiennie korelowało z poprawą jakości życia. Wyniki badań na temat wpływu wieku na jakość życia osób po udarze mózgu nie są jednoznaczne. Jak i w naszych badaniach, tak i większość badaczy nie znajduje związku między tymi czynnikami. Sam wiek nie stanowi czynnika prognostycznego gorszej jakości życia po udarze mózgu. Jednakże z innymi czynnikami, jak gorsza sprawność funkcjonalna, tworzy zespół zwiększający prawdopodobieństwo pogorszenia się jakości życia [30-33]. Badanie jakości życia stanowi cenną suplementację oceny stanu pacjenta po udarze mózgu. Informacje uzyskiwane z prowadzenia badań przed rozpoczęciem rehabilitacji pozwalają na uwzględnienie subiektywnej sytuacji chorobowej pacjenta w planowaniu terapii. Natomiast ocena ta dokonywana po zakończeniu rehabilitacji jest ważnym wskaźnikiem skuteczności oddziaływań rehabilitacyjnych [3, 20]. self-dependence. Similar results were obtained in younger patients and also by other authors [5, 25]. Similarly to Hopman et al. results, QoL of stroke patients, both older and younger, improved signifi cantly as a result of hospital rehabilitation (mean improvement by 0.22 and 0.21 pts. respectively) [26]. The highest improvement in the elderly patients was achieved on the following subscales: mobility, occupation/productivity and self-dependence (by 0.37, 0.32 and 0.26 pts. respectively). The following subscales did not show signifi cant improvement: vision, speech, energy and reasoning. This and McKenzie s et al. research show that improvement of functional condition has signifi cant impact on improvement of QoL [27]. Numerous studies show that depression is an important predictive factor of deterioration of QoL after stroke [28, 29]. In this study, no signifi cant correlation was found between reduction of depression symptoms and QoL in the elderly stroke patients. However, this may result from the fact that in this group, only two patients achieved improvement of mood. Whereas, in younger patients, reduction of depression symptoms correlated strongly with improvement of QoL. Results of studies on the impact of age on QoL after stroke are not unequivocal. We as well as majority of other researchers did not fi nd a connection between those factors. Age itself is not a prognostic factor of worse QoL after stroke. However, in connection with other factors it creates a complex that can increase the probability of degradation of QoL [30-33]. Research on QoL is a valuable supplement to the evaluation of stroke patients condition. Information obtained from pre-rehabilitation examinations allows researchers to take into consideration patient s condition in the planning of therapy. Whereas, the assessment made after rehabilitation is a signifi cant indicator of the effectiveness of rehabilitation [3, 20]. Wnioski 1. Niezależnie od wieku rehabilitacja szpitalna wpływa na poprawę jakości życia pacjentów po udarze mózgu. 2. Zwiększenie sprawności fi zycznej poprawia jakość życia osób starszych po udarze mózgu. Conclusions 1. Regardless of age, hospital rehabilitation improves QoL of the stroke patients. 2. Increasing physical fi tness improves QoL of elderly persons after stroke. Piśmiennictwo References 62 [1] Muszlik M., Kędziora-Kornatowska K. Jakość życia przewlekle chorych pacjentów w starszym wieku. Gerontologia Polska, 2006, 14, [2] Pacześniak-Jost A., Opalińska I., Samojedna-Kobosz A. i in Efekty rehabilitacji szpitalnej po udarze mózgu osób w wieku podeszłym. Zamojskie Studia i Materiały, Fizjoterapia, 2006, 3, [3] Tylka J. Czy badanie jakości życia jest dobrym kryterium oceny skuteczności rehabilitacji? Reh. Med., 2003, 7, 4, [4] Jaracz K., Kozubski W. Jakość życia po udarze mózgu. Cz. 2 uwarunkowania kliniczne, funkcjonalne i społeczno-demografi czne. Udar Mózgu, 2001, 3, 2, [5] Jaracz K., Kozubski W. Jakość życia po udarze mózgu. Cz. 1 badanie prospektywne. Udar Mózgu, 2001, 3, 2, [6] Tylka J. Jakość życia w odniesieniu do rehabilitacji kardiologicznej. Reh. Med., 2002, 6, 1, [7] Lawrence L., Christie D. Quality of life after stroke: a three-year follow-up. Age and Ageing, 1979, 8, [8] Ware J. E., Sherbourne C. D. The MOS 36-item Short- -Form Health Survey (SF-36). Conceptual framework and item selection. Med. Care, 1992, 30, [9] EuroQoL Group: EuroQoL: A new facility for the measurement of health-related quality of life. Health Policy, 1990, 16, [10] Dorman P., Dennis M., Sandercock P. How do scores on the EuroQol Relate to scores on the SF-36 after stroke? Stroke, 1999, 30, [11] Bergner M., Bobbit R. A., Carter W. B. i in. The Sickness Impact Profi le: Development and fi nal revision of a health status measure. Med. Care, 1981, 19, [12] Jaracz K. Sposoby ujmowania i pomiaru jakości życia. Próba kategoryzacji. Pielęgniarstwo Polskie, 2001, 2,12,

12 Physiotheraphy 2008, 16, 1 [13] van Straten A., de Haan R. N., Limburg M. i in. A Stroke-Adapted 30-item Version of the Sickness Impact Profi le to assess quality of life (SA-SIP 30). Stroke, 1997, 28, [14] Ferrans C. E., Powers M. J. Psychometric assessment of the Quality of Life Index. Res. Nurs Health, 1992, 15, [15] Jaracz K., Wołowicka L., Bączyk G. Analiza walidacyjna polskiej wersji Indeksu Jakości Życia Ferrans i Powers. Post. Rehab., 2001, 15, 4, [16] Williams L. S.,Weinberger M., Harris L. E. i in. Development of Stroke-Specfi c Quality of Life Scale. Stroke, 1999, 30, [17] Williams L. S., Weinberger M., Harris L. E. i in. Measuring quality of life in way that is meaningful to stroke patients. Neurology, 1999, 53, [18] Bejer A., Kwolek A. Polska adaptacja kulturowa Skali Jakości Życia po Udarze Mózgu. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2008, 2 (w druku). [19] Muus I., Ringsberg K. C. Stroke Specifi c Quality of Life Scale: Danish adaptation and a pilot study for testing psychometric properties. Scand. J. Caring. Sci., 2005, 19, [20] Muus I. Validation of the Stroke Specifi c Quality of Life Scale (SS-QOL): test reliability and validity of the Danish version (SS-QOL-DK). Clin. Rehabil., 2007, 21, 7, [21] Ewert T., Stucki G. Validity of the SS-QOL in Germany and in survivors of hemorrhagic or ischemic stroke. Neurorehabil. Neural. Repair., 2007, 21, [22] Jaracz K., Kozubski W. Jakość życia chorych po udarze mózgu w świetle badań empirycznych. Aktualności Neurologiczne, 2, 1, [23] Jaracz K., Kozubski W. Pomiar jakości życia po udarze mózgu z zastosowaniem polskiej wersji Sickness Impact Profi le. Post. Rehab., 2003, XVII, 1, [24] Jaracz K., Kozubski W. Quality of life in stroke patients. Acta Neurol. Scan., 2003, 107, , [25] Kozubski W. Pomiar jakości życia po udarze mózgu z zastosowaniem polskiej wersji Sickness Impact Profi le. Post. Rehab., 2003, XVII, 1, Agnieszka Bejer, Andrzej Kwolek [26] Hopman W. M., Verner J. Quality of life during and after inpatient stroke rehabilitation. Stroke, 2003, 34, [27] McKenzie A. E., Chang A. M. Predictors of quality of life following stroke. Disabil. Rehabil., 2002, 24, 5, [28] Kauhanen M. L., Korpelainen J. T., Hiltunen P. i in. Poststroke depression correlates with cognitive impairment and neurological defi cits. Stroke, 1999, 30, [29] Magoń G., Bejer A., Sałata B. Wpływ depresji na postępy rehabilitacji u pacjentów po przebytym udarze mózgu doniesienie wstępne. Post. Rehab., 2005, 1, [30] Carod-Artal J., Egido J. A., González J. L. i in. Quality of life among stroke survivors evaluated 1 year after stroke: experience of a stroke unit. Stroke, 2000, 31, [31] King R. B. Quality of life after stroke. Stroke, 1996, 27, [32] Clarke P. J., Lawrence J. M., Black S. E. Handicap instroke survivors. Disabil. Rehabil., 1999, 21, [33] Samsa G. P. How strong is the relationship between functional status and quality of life among persons with stroke. JRRD, 2004, 41, 3A, Adres do korespondencji: Address for correspondence: Agnieszka Bejer Instytut Fizjoterapii Uniwersytet Rzeszowski ul. Warszawska 26a Rzeszów Wpłynęło/Submitted: IX 2007 Zatwierdzono/Accepted: VI