EKONOMETRIA ECONOMETRICS 4(38) 2012

Transkrypt

1 EKONOMETRIA ECONOMETRICS 4(38) 2012 Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu Wrocław 2012

2 Redaktor Wydawnictwa: Aleksandra Śliwka Redaktor techniczny: Barbara Łopusiewicz Korektor: Lidia Kwiecień Łamanie: Małgorzata Czupryńska Projekt okładki: Beata Dębska Publikacja jest dostępna w Internecie na stronach: The Central European Journal of Social Sciences and Humanities The Central and Eastern European Online Library a także w adnotowanej bibliografii zagadnień ekonomicznych BazEkonhttp://kangur.uek.krakow.pl/ bazy_ae/bazekon/nowy/index.php Informacje o naborze artykułów i zasadach recenzowania znajdują się na stronie internetowej Wydawnictwa Kopiowanie i powielanie w jakiejkolwiek formie wymaga pisemnej zgody Wydawcy Copyright by Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wrocław 2012 ISSN Wersja pierwotna: publikacja drukowana Druk: Drukarnia TOTEM Nakład: 200 egz

3 Spis treści Wstęp... 9 Maria Cieślak: Kilka refleksji nad prognozowaniem ekonomicznym Mariola Piłatowska: Wybór rzędu autoregresji w zależności od parametrów modelu generującego Vadim Maslij: Bezpośrednie inwestycje zagraniczne na Ukrainie próba budowy prognoz na podstawie wybranych modeli trendu Filip Chybalski: Niepewność w prognozowaniu dochodów emerytalnych Monika Papież: Wpływ cen surowców energetycznych na ceny spot energii elektrycznej na wybranych giełdach energii w Europie Anna Gondek: Rozwój województwa lubuskiego po akcesji Polski do Unii Europejskiej Katarzyna Cheba: Prognozowanie zmian wytwarzania odpadów komunalnych Iwona Dittmann: Prognozowanie cen na lokalnych rynkach nieruchomości mieszkaniowych na podstawie analogii przestrzenno-czasowych Łukasz Mach: Determinanty ekonomiczno-gospodarcze oraz ich wpływ na rozwój rynku nieruchomości mieszkaniowych Roman Pawlukowicz: Prognostyczne właściwości wartości rynkowej nieruchomości Aneta Sobiechowska-Ziegert: Prognozowanie ostrzegawcze w małej firmie. 126 Sławomir Śmiech: Analiza stabilności ocen parametrów modeli predykcyjnych dla cen energii na rynku dnia następnego Edyta Ropuszyńska-Surma, Magdalena Węglarz: Strategie zachowań przedsiębiorstw na rynku ciepła Aneta Ptak-Chmielewska: Wykorzystanie modeli przeżycia i analizy dyskryminacyjnej do oceny ryzyka upadłości przedsiębiorstw Maria Szmuksta-Zawadzka, Jan Zawadzki: O metodzie prognozowania brakujących danych w szeregach czasowych o wysokiej częstotliwości z lukami systematycznymi Maciej Oesterreich: Symulacyjne badanie wpływu częstości występowania luk niesystematycznych w szeregach czasowych na dokładność prognoz Marcin Błażejowski: Analiza porównawcza automatycznych procedur modelowania i prognozowania Tomasz Bartłomowicz: Prognozowanie sprzedaży z wykorzystaniem modelu dyfuzji oraz programu R

4 6 Spis treści Marcin Relich: Planowanie alternatywnych realizacji projektu informatycznego zagrożonego niepowodzeniem Monika Dyduch: Gospodarowanie kapitałem w dobie ekonomicznego i gospodarczego kryzysu na przykładzie wybranej inwestycji Bartosz Lawędziak: Wymogi kapitałowe z tytułu sekurytyzacji w świetle Nowej Umowy Kapitałowej (Bazylea II) Piotr Peternek: Przedziały ufności dla mediany w nieznanym rozkładzie Paweł Siarka: Metoda ilorazu odległości zagadnienie graficznej prezentacji obserwacji wielowymiarowych Agnieszka Sompolska-Rzechuła: Efektywność klasyfikacji a parametryczna metoda doboru cech diagnostycznych Artur Zaborski: Agregacja preferencji indywidualnych z wykorzystaniem miar odległości i programu R Justyna Wilk: Zmiany demograficzne w województwach w aspekcie rozwoju zrównoważonego Michał Świtłyk: Efektywność techniczna publicznych uczelni w latach Michał Urbaniak: Zastosowanie algorytmu mrówkowego do optymalizacji czasowo-kosztowej projektów informatycznych Summaries Maria Cieślak: Some remarks on the economic forecasting Mariola Piłatowska: Autoregressive order selection depending on parameters of generating model Vadim Maslij: Foreign direct investments in Ukraine an attempt to build forecasts based on the selected trend function Filip Chybalski: Uncertainty of forecasting retirement incomes Monika Papież: The impact of prices of energy sources on the electricity spot price on selected power markets in Europe Anna Gondek: Development of Lubuskie Voivodeship after the accession to the European Union Katarzyna Cheba: Forecasting changes of municipal waste production Iwona Dittmann: Forecasting prices on residential real estate local markets based on area-time analogies Łukasz Mach: Economic determinants and their impact on development of residential real estate market Roman Pawlukowicz: Terms of prognosis of property market value Aneta Sobiechowska-Ziegert: Warning forecasting in a small company Sławomir Śmiech: Analysis of the stability of parameters estimates and forecasts in the next-day electricity prices

5 Spis treści 7 Edyta Ropuszyńska-Surma, Magdalena Węglarz: Strategies of firms behavior on heat market Aneta Ptak-Chmielewska: Application of survival models and discriminant analysis in evaluation of enterprises bankruptcy risk Maria Szmuksta-Zawadzka, Jan Zawadzki: About a method of forecasting of missing data in the high frequency time series with systematic gaps Maciej Oesterreich: Simulation study of influence of frequency of incidence of non-systematic gaps in time series on accuracy of forecasts Marcin Błażejowski: Comparative analysis of automatic modeling and prediction procedures Tomasz Bartłomowicz: Sales forecasting using Bass diffusion model and program R Marcin Relich: Planning of alternative completion of an IT project in danger of failure Monika Dyduch: Management of capital in the time of economic crisis on the example of chosen investment Bartosz Lawędziak: Capital requirements for securitisation in terms of the New Capital Agreement (Basel II) Piotr Peternek: Confidence intervals for the median in the unknown distribution Paweł Siarka: Distances ratio method the issue of graphical presentation of the multidimensional observation Agnieszka Sompolska-Rzechuła: The classification s efficiency for the parametric method of feature selection Artur Zaborski: Individual preferences aggregation by using distance measures and R program Justyna Wilk: Demographic changes in voivodeships in the aspect of sustainable development Michał Świtłyk: Technical effectiveness of public universities in the years Michał Urbaniak: Ant colony system application for time-cost optimization of software projects

6 EKONOMETRIA ECONOMETRICS 4(38) 2012 ISSN Maria Cieślak Wyższa Szkoła Bankowa KILKA REFLEKSJI NAD PROGNOZOWANIEM EKONOMICZNYM Streszczenie: Autorka konfrontuje wizje przyszłości spotykane w literaturze pięknej z prognozami czynionymi na gruncie nauki, podkreślając, że te ostatnie pełnią ważną funkcję zmniejszania lęku przed przyszłością. Wskazuje różnice prognozowania w naukach ścisłych i społecznych. Apeluje o odpowiedzialność badaczy za rzetelność prognoz społecznych, zwłaszcza ekonomicznych, polegającą m.in. na ujawnianiu założeń przyjmowanych przy budowie prognoz i publikacji wyników prognozowania. Podaje klasyfikację metod prognozowania dokonaną przy przyjęciu podstawowych założeń prognostycznych. Słowa kluczowe: wizje przyszłości w literaturze pięknej, prognozy w naukach ścisłych i społecznych, odpowiedzialność prognosty, klasyfikacja metod prognozowania. Taka okoliczność jak dzisiejsza 10. edycja konferencji poświęconej prognozowaniu ekonomicznemu 1 daje okazję do zastanowienia się nad sensem przewidywań przyszłych zdarzeń w naukach społecznych. Chcę skorzystać z tej okazji. Rozpocznę od własnych wspomnień, od uświadomienia sobie, dlaczego zajęłam się prognozowaniem. Niewątpliwie impuls ku temu dał profesor Zdzisław Hellwig, którego refleksje nad istotą prognozy i metodami prognozowania były inspiracją do zastanawiania się nad własnymi zainteresowaniami naukowymi. Ta inspiracja trafiła na podatny grunt, bowiem ciekawość świata, jego losów były we mnie już żywe dzięki zamiłowaniu do czytania wszystkiego, od Voltaire a, Balzaca, George a Wellsa (Wehikuł czasu), Huxleya (Nowy wspaniały świat), Orwella do Lema, Fukuyamy, Szymborskiej. Pierwszą pozycją, która wciągnęła mnie w zastanawianie się nad przewidywaniem przyszłości, była francuska publikacja pochodząca z lat 60. XX wieku, poświęcona wizji Francji w roku Hasłem tej publikacji było: aby ludzie byli zdrowi i szczęśliwi. Zaskoczyło mnie, że można o przyszłości myśleć tak optymistycznie, że można pokazać cele i środki do nich wiodące, a przede wszystkim, że są ludzie, którzy wierzą, iż te piękne cele zostaną osiągnięte, że są w zasięgu naszych możliwości. 1 Konferencja pn. Prognozowanie w firmie zorganizowana przez Katedrę Prognoz i Analiz Gospodarczych, Karpacz, września 2012 r.

7 12 Maria Cieślak Za najważniejszą publikację prognostyczną uważam Granice wzrostu, książkę wydaną w Polsce w 1973 r., w rok po ukazaniu się jej oryginału, co odnotowuję, ponieważ w owych czasach wydawnictwa literatury zachodniej pojawiały się u nas najwcześniej w kilka lat po ich publikacji w kraju pochodzenia. Ta książka, dzięki wyłowieniu najważniejszych procesów zachodzących w świecie i ukazaniu ich przeszłości i perspektyw konsekwencji dotychczasowych trendów rozwojowych, dzięki zastosowaniu określonej, jednolitej metody badawczej, w jasny i wyrazisty sposób pokazywała przyszłość świata. Przyszłość ta rysowała się ponuro, ale była rozpoznawalna, co już zmniejszało lęk. Na szczęście większość prognoz tam zaprezentowanych miała charakter ostrzegawczy i nie sprawdziła się, ale rola tej książki według mnie jest ogromna to ona bowiem przyczyniła się do rozwijania myślenia o przyszłości całego świata, zwłaszcza tej odległej, pokazała, że takie myślenie może być racjonalne, chociaż niekoniecznie realistyczne, samo pokazanie możliwych wariantów przyszłości skłania do wymyślania i podejmowania środków dla niezrealizowania się niekorzystnych wariantów, a każda refleksja nad przyszłością pozwala lepiej zrozumieć teraźniejszość. Kluczowe znaczenie miały też dla mnie publikacje Alvina Tofflera Szok przyszłości (1975), a zwłaszcza Trzecia fala (1986). Ta ostatnia, pokazując historię świata jako proces nieustających zmian, w których daje się wyróżnić wielkie fale falę rolnictwa, uprzemysłowienia i ową trzecią, wtedy nadchodzącą, przede wszystkim wyraziście pokazała nieuchronność, a zarazem tylko chwilowe okropieństwa tego, co nowe. W przedmowie do Trzeciej fali Wiktor Osiatyński napisał: Kryzys. Kryzys gospodarczy. Kryzys społeczny. Kryzys szkolnictwa. Kryzys rodziny. Kryzys wszystkiego. [ ] przywrócić żywotność i potęgę przemysłowej Ameryce [ ]. Tak myślała większość Amerykanów, a tymczasem Alvin Toffler mówi, żeby niczego nie odbudowywać ani nie przywracać. Żeby na przemysłową Amerykę po prostu machnąć ręką [ ]. Bo przecież na gruzach industrialnej Ameryki może powstać zupełnie nowe społeczeństwo (Przedmowa, s. 7). Wprawdzie Alvin Toffler niezupełnie wierzył, że ludzkość wykorzysta szansę, jaką daje cywilizacja trzeciej fali, ale wiarę w tę szansę starał się upowszechniać, bo uważał, że jest ona niezbędna, by losy świata potoczyły się lepiej niż bez niej. Pragnę podkreślić, że te naukowe lub paranaukowe wizje świata podane w tych i w wielu innych publikacjach, tutaj nieprzytoczonych, były dla mnie mniej zatrważające niż te, które można znaleźć w literaturze pięknej. Wielka literatura światowa pełna jest przerażenia światem, który ogląda z perspektywy jednostki, bowiem to jednostka leży w centrum uwagi pisarza. Jednostka jest porażona zachodzącymi zmianami, gubi się w nich, świat widzi jako zbiór tajemnych mocy szarpiących podstawą jej istnienia, chwieją się wartości, obyczaje, świat wydaje się bez zasad, tajemniczy, nierozpoznawalny, groźny. Taki świat jawi się u Dostojewskiego, Kafki, także u Miłosza, który należy do nielicznych polskich pisarzy podejmujących problematykę metafizyczną. Zatem lektury publikacji pokazujących przyszłość, pisane przy użyciu aparatu naukowego, pełniły dla mnie ważną funkcję zmniejszania lęku przed przyszłością, godzenia się na nadchodzące zmiany i oswajania z nimi.

8 Kilka refleksji nad prognozowaniem ekonomicznym 13 Jak jednak przejść od wielkich i dalekich wizji przyszłości do prognozowania, i to prognozowania ekonomicznego? Lektury tekstów dotyczących istoty prognozowania w ogóle, a także prognozowania społecznego, w tym ekonomicznego, nie wzmacniały wiary w skuteczność prognozowania. Z natury rzeczy pojawia się w tych rozważaniach analizowanie różnic między naukami społecznymi i ścisłymi. Uświadomienie sobie głębokich i podstawowych różnic nie uchroniło przedstawicieli nauk społecznych przed próbami przenoszenia aparatu badawczego nauk ścisłych na te ostatnie. Wiara, że zastosowanie matematyki, statystyki pozwoli uściślić nauki społeczne, w drugiej połowie XX wieku była ogromna, wygasa jednak stopniowo, nie przynosząc tym naukom nowego paradygmatu, takiego, który pozwoliłby na objaśnienie zjawisk społecznych na tyle pełne, by dać podstawy prognozowaniu. Ekonomia przejęła od fizyki wiele, próbowała tworzyć teorie na wzór fizycznych, np. teorię równowagi, a jednym z ważniejszych przeniesień było przejście od ujęć w skali makro do ujęć w skali mikro. To fizycy uznali, że świat można poznać tylko przez badanie świata mikro, przeszli więc od praw formułowanych w skali makro, takich jak prawa Newtona, teoria Einsteina, do teorii mikro, których ukoronowaniem, jak dotąd, jest teoria kwantów, ujęta obecnie w tzw. modelu standardowym. Fizycy dostrzegli w modelu standardowym pewną lukę model działał przy założeniu, że cząsteczki nie mają masy. Problemy z masą znikają, gdy założy się istnienie jeszcze jednego pola kwantowego. Szkocki fizyk Peter Higgs w latach 60. XX wieku zaproponował, by przyjąć, że istnieje pole kwantowe wypełniające cały Wszechświat, a z tym polem związana jest pewna cząsteczka elementarna nadająca masę. Tę cząsteczkę nazwano bozonem Higgsa, potem boską cząsteczką, wreszcie po prostu higgsem; należało ją odnaleźć, by dopełnić lukę w modelu standardowym. W tym celu zbudowano Wielki Zderzacz Hadronów w CERN i w 2012 r. wykryto najprawdopodobniej higgsa. Zdaniem fizyków to odkrycie jest na miarę przewrotu kopernikańskiego. Czy ekonomia, przechodząc od analiz makro- do mikroekonomicznych, doczeka się odkrycia cząstki Higgsa? Czy dotychczasowe teorie wskazują na istnienie takiej cząstki? Chodzi o to, czy kolejne teorie dają coraz lepsze objaśnienie świata ekonomii, takie, które będą mogły stać się podstawą prognozowania? Czy taką cząstkę Higgsa zawiera koncepcja Kahnemana o nieracjonalności ludzkich zachowań, o tym, że ludzie podejmują decyzje, kierując się intuicją, emocjami, a nie chłodnymi kalkulacjami? Co dla ekonomii wynika z tej koncepcji? Zauważmy, że w fizyce nie ma odrębnej gałęzi zajmującej się prognozowaniem. Prognozuje się tam na podstawie praw nauki, które nieustannie są weryfikowane, modyfikowane, obalane i formułowane na nowo, dając coraz pełniejsze wyjaśnienie rzeczywistości fizycznej. Wspomniałam wcześniej, że przyglądanie się przyszłości pozwala lepiej rozumieć teraźniejszość. Czy wiedząc, że ludzkość przechodziła wielkie fale, obecnie spodziewamy się kolejnej, następnej po owej trzeciej, o której mówił Toffler? Czy są już sygnały, które ją zapowiadają? Pytanie o nadchodzący kryzys gospodarczy jest tylko najprostszym z rodzących się obecnie i dziś stosunkowo łatwo na nie odpowiedzieć. Tak, będzie kryzys, bo ludzie już weń uwierzyli. Dlaczego Polska łagodnie

9 14 Maria Cieślak przeszła przez kryzys z 2008 r.? Bo Polacy uwierzyli, że będzie lepiej, a tak się stało, ponieważ nastąpiła ważna zmiana polityczna. Ten obecnie nadchodzący kryzys może przyspieszyć nadejście czwartej fali, w której nastąpią zasadnicze przeobrażenia życia społecznego. Sygnały są już widoczne, a wśród nich warto wspomnieć o ruchach anty-acta i Occupied Wall Street. Oba charakteryzują się tym, że nie mają reprezentacji, przywództwa i nie używają przemocy. Ruch anty-acta zakwestionował prawo własności, z kolei ruch Occupied Wall Street chce innego urządzenia świata, przede wszystkim świata finansów. Bodźcami dla tego ostatniego są narastające zróżnicowania dochodów, ponoszenie kosztów kryzysu nie przez tych, którzy kryzys wywołali, deficyt pracy, zwłaszcza dla młodych, i zapowiadany brak pracy, znacznie dotkliwszy niż obecnie odczuwany, uznawanie nieustającego wzrostu gospodarczego za nierealny, a zatem i rosnący dobrobyt przyszłych pokoleń oraz podobne, zatrważające zjawiska. Czy odpowiedzi na te wizje przyszłości będą zawierały na przykład kultywowanie cnoty umiaru, przeformułowanie działania instytucji finansowych, zastąpienie demokracji pośredniej demokracją bezpośrednią? Albo w przeciwieństwie do już obserwowanej tendencji zmierzającej ku demokracji bezpośredniej powstanie rząd światowy (regionalny), który podejmie wyzwania globalne? Wydawałoby się, że odpowiedzi na te pytania nie mają znaczenia dla prognozowania ekonomicznego wtedy, gdy horyzont prognozy sięga najwyżej kilku lat. A jednak nawet stopniowe, a zwłaszcza gwałtowne zmiany muszą w takim prognozowaniu być brane pod uwagę. Przekonanie o zawodności prognoz ekonomicznych jest dość ugruntowane, nie wiadomo nawet, czy obecne prognozy są bardziej trafne niż niegdysiejsze wróżby i proroctwa. Zatem zasadne jest pytanie czy należy nadal uprawiać prognozowanie ekonomiczne? Moja odpowiedź brzmi TAK. TAK, dlatego przede wszystkim, że jest na nie zapotrzebowanie, istniejące od zarania dziejów człowieka i raczej wzmagające się niż wygasające. Widocznie przewidywanie przyszłości dawało korzyści praktyczne i ewolucyjne, wskazanie nawet tylko kierunku zmian pozwala na skupienie wysiłków na wybranej dziedzinie czy dziedzinach, nie zaś na wszystkich. Po drugie, prognozowanie jest działalnością intelektualną, ćwiczącą nasz umysł i chociażby dlatego warto je uprawiać. Z tego, że część prognoz jest nietrafnych, nie należy wyciągać wniosku, że wszystkie zawiodły. Warto pamiętać, że kto przepowiada koniec świata, ma rację tylko raz. Należy jednak starać się o rzetelność tego działania. Widzę tu dwa aspekty. Pierwszy ujawniać założenia przyjmowane przy opracowywaniu prognozy. Jeśli chcemy wzorować się na fizykach, to zauważmy, że każda teoria jest opatrzona założeniami ( ciało spadające w próżni ). Spróbujmy i my podawać założenia, chociaż nam przyjdzie to trudniej niż fizykom. Po drugie publikujmy prognozy. Nie wystarczy wymyślić nowej metody prognozowania i podać przemawiających za nią argumentów natury teoretycznej, wynikających z nauk pokrewnych, zwykle statystyki, albo i z ekonomii co robimy rzadziej, tj. nie odwołujemy się do istoty

10 Kilka refleksji nad prognozowaniem ekonomicznym 15 zjawiska prognozowanego. Prognozowanie jest działaniem praktycznym, więc ostatecznym rozstrzygnięciem o dobroci metody jest doświadczenie. Poddawajmy się testowi praktyki i wyciągajmy z niego wnioski. Uważam, że metody prognozowania warto podzielić na trzy grupy: prognozowanie przez analogię z przeszłością obiektu, dla którego opracowujemy prognozę; prognozę otrzymuje się jako przeniesienie przeszłości zmiennej prognozowanej w jej przyszłość, prognozowanie przez analogię z przeszłością innych obiektów; prognozę otrzymuje się jako przeniesienie przeszłości tej samej zmiennej lub różnych zmiennych z kilku, wybranych ze względu na pewne kryterium obiektów, do obiektu będącego przedmiotem zainteresowań prognosty, prognozowanie z wykorzystaniem wiedzy o istocie przewidywanych zjawisk i intuicji. Podstawą wyodrębnienia tych grup są fundamentalne założenia leżące u podstaw konstrukcji prognozy. W przypadku pierwszej grupy założenie może być sformułowane w dwojaki sposób: zbiór czynników oddziałujących na zmienną prognozowaną jest stały w czasie i sposób oddziaływania czynników nie ulega zmianie albo zbiór czynników i ich oddziaływania zmienią się w przyszłości, ale sama zmienna prognozowana zachowa swą autonomię. Inaczej mówiąc i sprowadzając to założenie do jego istoty zmienna prognozowana zachowuje się zgodnie z właściwym jej prawem. W przypadku drugiej grupy zakładamy, że co najmniej niektóre obiekty, spośród zbioru obiektów o takim samym charakterze, przeszły drogę rozwoju, jaka czeka obiekt, dla którego sporządzamy prognozę. Abstrahujemy tu podobnie jak w przypadku grupy pierwszej od zmienności otoczenia w przyszłości, od zmiany zbioru czynników i ich oddziaływań. W przypadku trzeciej grupy brak jest ogólnego założenia. Każdy badacz na swój sposób wykorzystuje swą wiedzę, doświadczenie dla formułowania hipotez o przyszłości. Powinien więc za każdym razem podać, przy jakich założeniach to czyni. SOME REMARKS ON THE ECONOMIC FORECASTING Summary: The authoress confronts future s visions done by belles-lettres and scientific forecasts emphasizing the role of the latter in diminishing the fear of future. She points out essential differences between forecasting made by exact and social sciences. She demands that social and, especially, economic forecasters should be more responsible for the quality of forecasts, what may be achieved, among other things, by revealing assumptions accepted for constructing forecasts and publication of the results of forecasting. The authoress gives the classification of forecasting methods based on general forecasting assumptions. Keywords: visions of future done by belles-lettres and forecasting made by exact and social sciences, responsibility of forecasters, classification of forecasting methods.