Ocena efektywności zabezpieczania przeciwpożarowego lasów pasami przeciwpożarowymi wzdłuż dróg publicznych. Zalecenia dla praktyki leśnej

Transkrypt

1 Ocena efektywności zabezpieczania przeciwpożarowego lasów pasami przeciwpożarowymi wzdłuż dróg publicznych Zalecenia dla praktyki leśnej Opracowana przez zespół w składzie: dr inż. Józef Piwnicki dr inż. Ryszard Szczygieł dr inż. Barbara Ubysz na podstawie dokumentacji pt.: Ocena efektywności zabezpieczania przeciwpożarowego lasów pasami przeciwpożarowymi wzdłuż dróg publicznych, opracowanej na zlecenie Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych (BLP-270) Warszawa 2006 r.

2 I. SYNTEZA WSTĘP Wykonywanie pasów przeciwpożarowych ma wieloletnią historię w ochronie przeciwpożarowej lasu, notowaną od początków XX wieku. Zadaniem różnych typów stosowanych pasów przeciwpożarowych, które podlegały modyfikacjom w sposobie ich wykonywania, było i jest przede wszystkim ograniczenie rozprzestrzeniania się ognia w lesie. Pasy tworzy się głównie wzdłuż miejsc, które stwarzają zagrożenie pożarowe dla obszarów leśnych (np. szlaki komunikacyjne kolejowe i drogowe, obiekty zlokalizowane w lesie bądź w ich bezpośrednim sąsiedztwie), zapobiegając w ten sposób przedostaniu się ognia do lasu lub w celu podziału dużych, szczególnie zagrożonych pożarami kompleksów leśnych na mniejsze, ograniczając dzięki temu wielkość spalonej powierzchni i potencjalne straty wskutek pożaru. Ponadto pasy przeciwpożarowe z punktu widzenia taktyki prowadzenia działań gaśniczych stanowią miejsca do tworzenia linii obrony dla jednostek straży pożarnych, a także mogą w niektórych sytuacjach umożliwiać dojazd interweniującym ratownikom. W związku z tym, że wykonywanie i utrzymanie pasów jest kosztowne oraz z powodu zmieniających się uwarunkowań społecznych, dotyczących powstawania pożarów lasu, konieczna jest krytyczna ocena zasadności zakładania pasów przeciwpożarowych. Szczególnie dotyczy to pasów wykonywanych przy drogach publicznych, gdyż według danych statystycznych w zakresie występowania pożarów lasu w latach zaledwie 0,45% wszystkich odnotowanych pożarów w Lasach Państwowych (68 785) powstało wzdłuż nich, obejmując 0,16% łącznej powierzchni spalonej ( ha) w ich wyniku. Dla porównania przy liniach kolejowych powstało 1,8% wszystkich pożarów, a spalona powierzchnia stanowiła aż 23,22% ogólnej powierzchni (pożary na terenie Nadleśnictw Kuźnia Raciborska i Potrzebowice). Średnie roczne straty wskutek pożarów powstałych przy drogach publicznych wyniosły około 50 tysięcy złotych, podczas gdy roczny koszt zakładania nowych i utrzymania wcześniej wykonanych pasów wynosił kilka milionów złotych. Na tak niski poziom strat (w porównaniu z latami sześćdziesiątymi osiemdziesiątymi) wpływa zdecydowanie: wyższy stan zaawansowania technologicznego w obecnie konstruowanych pojazdach (mniejsze zagrożenie pożarowe), duże natężenie ruchu (umożliwiające i ułatwiające szybsze wykrycie pożaru), dostępność środków łączności, zwłaszcza telefonii komórkowej (sprawniejsze alarmowanie), większa gęstość sieci drogowej (szybszy dojazd jednostek gaśniczych), 2

3 rozbudowanie infrastruktury przeciwpożarowej lasu w Lasach Państwowych, nowocześniejsze wyposażenie w sprzęt straży pożarnych (większa efektywność prowadzenia akcji ratowniczej). CEL I ZAKRES PRACY Celem pracy było zbadanie zasadności zakładania i skuteczności stosowania pasów przeciwpożarowych przy drogach publicznych oraz zweryfikowanie aktualnych zasad ich wykonywania i utrzymywania. Szczegółowej analizie poddano dane dotyczące tego typu pasów nowo zakładanych i istniejących w Lasach Państwowych w latach 2003 i W okresie objętym badaniami obowiązujące wówczas przepisy stanowiły, że przy drogach publicznych wykonuje się pas w formie uporządkowanego drzewostanu o szerokości 50 metrów, licząc od skraju lasu, pozbawionego martwych drzew, gałęzi, chrustu nieokrzesanych ściętych drzew oraz pozostałości po wycince drzew, z bruzdą izolacyjną o szerokości 2 metrów, oczyszczoną do warstwy mineralnej, założoną w odległości 2 do 5 metrów od granicy lasu (Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 16 sierpnia 1999 r. Dz. U. Nr. 73, poz. 824). Znowelizowane w dniu 16 czerwca 2003 roku Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów ograniczyło wymóg porządkowania drzewostanu do pasa o szerokości 30 metrów. Obowiązek urządzania i utrzymania tych pasów przeciwpożarowych ciążył na właścicielach lub zarządcach lasów położonych przy drogach publicznych. Zwolnieni byli oni z tego obowiązku w wypadku, gdy las zaliczony został do III kategorii zagrożenia pożarowego, a także wówczas, gdy drzewostan był starszy niż 30-letni lub jego szerokość wynosiła mniej niż 200 metrów. Aktualnie obowiązują następujące przepisy regulujące wykonywanie pasów przeciwpożarowych przy drogach publicznych: Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 21 kwietnia 2006 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz. U. Nr 80, poz. 563), Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 22 marca 2006 r. w sprawie szczegółowych zasad zabezpieczenia przeciwpożarowego lasu (Dz. U. Nr 58, poz. 405). W ostatnim z wymienionych rozporządzeń wyróżniono cztery podstawowe rodzaje pasów przeciwpożarowych. Są to: Pas przeciwpożarowy typu A oddzielający las od dróg publicznych, dróg dojazdowych niebędących drogami publicznymi, prowadzącymi do zakładu przemysłowego lub magazynowego, obiektów magazynowych i użyteczności publicznej pas gruntu o szerokości 30 m, przyległy do granicy pasa 3

4 drogowego albo obiektu, pozbawiony martwych drzew, leżących gałęzi i nieokrzesanych ściętych lub powalonych drzew; Pas przeciwpożarowy typu B oddzielający las od parkingów, zakładów przemysłowych i dróg poligonowych pas gruntu o szerokości 30 m, przyległy do granicy obiektu albo drogi, spełniający wymogi dotyczące pasa typu A, z tym że, w odległości od 2 do 5 m od granicy albo drogi zakłada się bruzdę o szerokości 2 m oczyszczoną do warstwy mineralnej; bruzdę może stanowić inna powierzchnia pozbawiona materiałów palnych; Pas przeciwpożarowy typu C oddzielający las od obiektów na terenach poligonów wojskowych pas gruntu o szerokości od 30 do 100 m, przyległy do granicy obiektu, spełniający wymogi dotyczące pasa typu A, z tym że, bezpośrednio przy obiekcie zakłada się bruzdę o szerokości od 5 do 30 m oczyszczoną do warstwy mineralnej; Pas przeciwpożarowy typu D rozdzielający duże zwarte obszary leśne pas gruntu o szerokości od 30 do 100 m, spełniający wymagania dotyczące pasa typu A, z bruzdą o szerokości od 3 do 30 m oczyszczoną do warstwy mineralnej; pasy rozdzielające zwarte obszary leśne zakłada się wzdłuż wytypowanych dróg, umożliwiających prowadzenie działań ratowniczych, a drzewostany na tym pasie muszą mieć ponad 50% udział gatunków liściastych. W wypadkach szczególnego zagrożenia pożarowego dla lasów można urządzać inne rodzaje pasów przeciwpożarowych, zgodnie z zasadami gospodarki leśnej. Obowiązek urządzania i utrzymania pasów oraz warunki zwolnienia z niego zostały utrzymane w brzmieniu wcześniejszym. WYNIKI ANALIZ W latach w Lasach Państwowych powstało pożarów, w wyniku których spaleniu uległo ha lasu. Najwięcej pożarów, powyżej 1 000, powstało tylko w czterech RDLP, tj. Zielona Góra (2 120 pożarów), Katowice (1 623 pożarów), Szczecin (1 266 pożarów) i Wrocław (1 191 pożarów). W wymienionych RDLP powstało 53,2% wszystkich pożarów w LP. Natomiast na pasach przeciwpożarowych powstały tylko 223 pożary, tj. 1,91% wszystkich pożarów w Lasach Państwowych tabela 1. W wyniku tych pożarów spaleniu uległo 64,2 ha lasów, tj. 1,24% ogólnej spalonej powierzchni lasu w LP. Zdecydowanie najwięcej pożarów powstało w 2003 roku (181 pożarów), to jest czterokrotnie więcej niż w 2004 r. (42 pożary). W 2003 r. pożary na pasach przeciwpożarowych powstały w 81 nadleśnictwach, z których najwięcej (od 5 wzwyż) powstało tylko w siedmiu nadleśnictwach (razem 80 pożarów, tj. 44,2%), należących do pięciu RDLP: 1. Rzepin (RDLP Szczecin) 27 pożarów na powierzchni 4,48 ha, 2. Żmigród (RDLP Wrocław) 13 pożarów na powierzchni 3,84 ha, 4

5 3. Torzym (RDLP Zielona Góra) 12 pożarów na powierzchni 0,19 ha, 4. Głogów (RDLP Wrocław) 8 pożarów na powierzchni 1,47 ha, 5. Krzystkowice (RDLP Zielona Góra) 8 pożarów na powierzchni 0,54 ha, 6. Kłobuck (RDLP Katowice) 7 pożarów na powierzchni 0,30 ha, 7. Podanin (RDLP Piła) 5 pożarów na powierzchni 0,15 ha. W 2004 r. pożary na pasach przeciwpożarowych powstały w 22 nadleśnictwach, z których najwięcej (od 5 wzwyż) powstało tylko w dwóch nadleśnictwach (razem 16 pożarów, tj. 38,1%), należących do dwóch RDLP (Szczecin i Zielona Góra). Były to Nadleśnictwa Rzepin (11 pożarów na powierzchni 0,76 ha) i Przytok (5 pożarów na powierzchni 0,31 ha). W analizowanym okresie najwięcej pożarów powstało na pasach od krawędzi drogi do pierwszej bruzdy 61,43%, z których 48,18% przedostało się przez bruzdę. Świadczy to o małej skuteczności tych pasów, niestarannym worywaniu bruzd bądź o złym utrzymaniu pasa. Najwięcej pożarów na pasach przeciwpożarowych powstało w nadleśnictwach należących do I kategorii zagrożenia pożarowego lasu 78,03%. W trzech RDLP (Białystok, Kraków i Krosno) nie wystąpiły żadne pożary na pasach oraz w nadleśnictwach należących do III kategorii zagrożenia pożarowego lasu. Najwięcej pożarów na pasach przeciwpożarowych, powyżej 10, wystąpiło w następujących RDLP: Szczecin (54 pożary), Wrocław (36), Zielona Góra (32), Katowice (27), Toruń (14) i Poznań (12). Szczegółowa analiza występowania pożarów na pasach przeciwpożarowych wykazała, że połowa pożarów wystąpiła na pasach w drzewostanach w wieku powyżej 30 lat, to znaczy w drzewostanach, w których nie powinno się ich zakładać. Jednak większe straty wystąpiły w drzewostanach w wieku do 30 lat, gdzie średnia powierzchnia pożaru wyniosła 0,46 ha. W drzewostanach w wieku powyżej 30 lat średnia powierzchnia pożaru była znacznie niższa, tj. 0,11 ha. Zdecydowanie najwięcej pożarów wystąpiło na pasach typu B (76,23% wszystkich pożarów), znacznie mniej wystąpiło na pasach typu A (17,94%), natomiast na pozostałych typach pasów wystąpiło 5,83% pożarów. Najwięcej pożarów wystąpiło w drzewostanach na siedliskach Bśw i BMśw, tj. 173 pożary (77,58%) na powierzchni 50,31 ha (62,79%). W tabeli 2 i 3 przedstawiono koszty bezpośrednie związane i zakładaniem i odnawianiem pasów przeciwpożarowych wzdłuż dróg publicznych łącznie, ponieważ udział nowych pasów był niewielki (w 2003 r. 2,5%, a w 2004 r. 3,2%). Średnie koszty bezpośrednie założenia i odnowienia pasów wzdłuż dróg publicznych w LP w 2003 r. wynosiły 107,22 zł/km, a w 2004 r. 64,15 zł/km, natomiast średnie koszty porządkowania terenu były zbliżone i wynosiły w 2003 r. 74,63 zł/ha, a w 2004 r. 75,65 zł/ha. Różnice w kosztach związanych z zakładaniem i odnawianiem pasów przeciwpożarowych wzdłuż dróg publicznych w poszczególnych RDLP były w analizowanym okresie dosyć duże i częściowo wynikały z różnego ewidencjonowania tych kosztów i zadań. 5

6 Średni udział kosztów związanych z zakładaniem i odnawianiem pasów wzdłuż dróg publicznych oraz porządkowaniem terenu przyległego do tych dróg wynosił 79,34% w 2003 r. i 65,37% w 2004 r. w stosunku do wszystkich pasów zakładanych i odnawianych w LP. W analizowanym okresie zakładano i odnawiano pasy przy drogach publicznych w nadleśnictwach należących głównie do I i II kategorii zagrożenia pożarowego. W nadleśnictwach należących do III kategorii zagrożenia pożarowego było tylko ok. 3% wszystkich pasów przy drogach publicznych. Przy drogach publicznych zakładano i odnawiano najczęściej pasy typu B. Ogółem w LP udział tych pasów wynosił 70,99% w 2003 r. i 73,29% w 2004 r. Na drugim miejscu pod względem długości były pasy typu A, tj. 24,99% w 2003 r. i 23,13% w 2004 r. Pozostałe typy pasów nie przekroczyły łącznie 5% udziału pod względem długości. Wyjątkowo w 2003 r. pasy typu D, pomimo że pod względem długości udział ich wynosił 1,57%, to pod względem kosztów zajmował aż 30,46%. Dotyczyło to Nadleśnictwa Pisz, gdzie założono specjalne pasy na terenie poklęskowym. W 2004 r. udział tych pasów w kosztach ogółem był już mało znaczący, tj. 0,23%. Tylko w dwóch RDLP przeważały pod względem długości pasy typu A (powyżej 60%), tj. w Toruniu i Zielonej Górze. Zgodnie z obowiązującymi przepisami obowiązek urządzania i utrzymania pasów przeciwpożarowych ciąży na właścicielach lub zarządcach lasów położonych przy drogach publicznych. Zwolnieni są oni z tego obowiązku, gdy las zaliczony jest do III kategorii zagrożenia pożarowego, a także, gdy drzewostan jest starszy niż 30-letni lub jego szerokość wynosi mniej niż 200 metrów. Ze szczegółowych analiz wynika, że ponad 60% zakładanych i odnawianych pasów przy drogach publicznych w Lasach Państwowych było w drzewostanach, w których nie było obowiązku ich utrzymania. Na przykład w 2004 roku koszty związane z zakładaniem i utrzymywaniem pasów przeciwpożarowych przy drogach publicznych, co do których nie było obowiązku ich wykonywania, wyniosły ponad 2 mln zł, czyli prawie 60% kosztów związanych z utrzymaniem wszystkich pasów w LP. Wstępne wyniki prowadzonych prac w realizowanym temacie zostały już wykorzystane przy nowelizacji rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 22 marca 2006 r. w sprawie szczegółowych zasad zabezpieczenia przeciwpożarowego lasów (Dz. U. Nr 58, poz. 405). 6

7 II. ZALECENIA DLA PRAKTYKI LEŚNEJ 1. Analiza występowania pożarów na pasach przeciwpożarowych wskazuje, że wykonywanie pasów przeciwpożarowych typu B (z wyoraną bruzdą) wzdłuż dróg publicznych w obecnych warunkach jest niecelowe. 2. Wyniki przeprowadzonych analiz wskazują, że należy rozważyć dalsze ograniczenia w stosowaniu pasów przeciwpożarowych przy drogach publicznych, zmierzające do ich zakładania tylko w drzewostanach najbardziej zagrożonych, tj. w drzewostanach na siedliskach borowych (Bs, Bśw, BMśw) w nadleśnictwach zaliczonych do I lub II kategorii zagrożenia pożarowego lasu, w drzewostanach w wieku do 30 lat. 3. W związku z proponowanymi ograniczeniami stosowania pasów wzdłuż dróg publicznych należy rozważyć zwiększanie liczby przydrożnych parkingów, które umożliwiałyby lokalizowanie zagrożenia stwarzanego przez uczestników ruchu drogowego oraz kontrolę i nadzór nad nim. 4. Ponad 60% wszystkich pasów przeciwpożarowych wzdłuż dróg publicznych było zlokalizowanych w drzewostanach, w których nie ma prawnego obowiązku ich urządzania i utrzymywania. Powoduje to ponoszenie przez nadleśnictwa w większości nieuzasadnionych kosztów (w 2004 r. była to kwota 2 mln zł). W związku z tym należy zweryfikować zasadność wykonywania pasów w tych drzewostanach oraz bezwzględnie ograniczyć ich urządzanie i utrzymywanie tylko do sytuacji wyjątkowych, powodujących zdecydowane podwyższenie poziomu bezpieczeństwa pod względem pożarowym. 5. Należy rozważyć konieczność wprowadzenia jednolitych zasad ewidencjonowania w Lasach Państwowych prac i kosztów związanych z zakładaniem i odnawianiem pasów przeciwpożarowych. 7

8 Tabela 1. Występowanie pożarów lasu na pasach przeciwpożarowych wzdłuż dróg publicznych w latach r r r. Razem w latach RDLP liczba pożarów na pasie przeciwpożarowym liczba pożarów na pasie przeciwpożarowym liczba pożarów na pasie przeciwpożarowym liczba nadleśnictw, w których wystąpiły pożary na pasach ogółem od krawędzi drogi do pierwszej bruzdy od pierwszej bruzdy do 30 m od krawędzi drogi które przedostały się przez pierwszą bruzdę powierzchnia lasu ogółem spalona na pasie ppoż. [ha] liczba nadleśnictw, w których wystąpiły pożary na pasach ogółem od krawędzi drogi do pierwszej bruzdy od pierwszej bruzdy do 30 m od krawędzi drogi które przedostały się przez pierwszą bruzdę powierzchnia lasu ogółem spalona na pasie ppoż. [ha] liczba nadleśnictw, w których wystąpiły pożary na pasach ogółem od krawędzi drogi do pierwszej bruzdy od pierwszej bruzdy do 30 m od krawędzi drogi które przedostały się przez pierwszą bruzdę powierzchnia lasu ogółem spalona na pasie ppoż. [ha] Gdańsk 48, , ,20 Katowice , , ,31 Lublin , ,38 Łódź , ,37 Olsztyn , ,43 Piła , , ,28 Poznań , , ,50 Szczecin , , ,95 Szczecinek , , ,61 Toruń , , ,90 Warszawa , , ,37 Wrocław , , ,03 Zielona Góra , , ,88 Razem , , ,20 Procent 63,54 17,7 50,43 52,38 19,1 36,36 61,43 17,9 8

9 Tabela 2. Średnie koszty bezpośrednie zakładania i odnawiania pasów przeciwpożarowych wzdłuż dróg publicznych oraz porządkowania terenu przyległego do drogi w poszczególnych RDLP w 2003 r. RDLP Długość pasów przeciwpożarowych wzdłuż dróg publicznych Koszty bezpośrednie założenia i odnowienia pasów wzdłuż dróg publicznych Średnie koszty bezpośrednie założenia i odnowienia pasów Powierzchnia uporządkowanego terenu przyległego do drogi Koszty bezpośrednie porządkowania terenu przyległego do drogi Średnie koszty bezpośrednie porządkowania terenu przyległego do drogi Razem koszty bezpośrednie założenia i odnawiania pasów wzdłuż dróg oraz porządkowania terenu km zł zł/km ha zł zł/ha zł Białystok 1 043, ,72 750, , ,64 402, ,36 Gdańsk 781, ,69 41, , ,81 53, ,50 Katowice 859, ,02 73, , ,19 239, ,21 Kraków 63, ,90 105,88 129, ,44 86, ,34 Krosno 188, ,83 60,59 374, ,32 78, ,15 Lublin 433, ,80 58, , ,21 47, ,01 Łódź 532, ,51 55, , ,18 44, ,69 Olsztyn 1 327, ,00 48, , ,63 70, ,63 Piła 1 248, ,60 54, , ,95 49, ,55 Poznań 804, ,29 97, , ,55 64, ,84 Radom 59, ,54 58,64 103, ,00 186, ,54 Szczecin 1 181, ,52 66, , ,15 103, ,67 Szczecinek 1 392, ,62 48, , ,93 37, ,55 Toruń 1 970, ,44 34, , ,99 32, ,43 Warszawa 793, ,06 56, , ,39 51, ,45 Wrocław 689, ,79 95,33 647, ,63 104, ,42 Zielona Góra 727, ,36 29, , ,56 14, ,92 Razem , ,69 107, , ,57 74, ,26 9

10 Tabela 3. Średnie koszty bezpośrednie zakładania i odnawiania pasów przeciwpożarowych wzdłuż dróg publicznych oraz porządkowania terenu przyległego do drogi w poszczególnych RDLP w 2004 r. RDLP Długość pasów przeciwpożarowych wzdłuż dróg publicznych Koszty bezpośrednie założenia i odnowienia pasów wzdłuż dróg publicznych Średnie koszty bezpośrednie założenia i odnowienia pasów Powierzchnia uporządkowanego terenu przyległego do drogi Koszty bezpośrednie porządkowania terenu przyległego do drogi Średnie koszty bezpośrednie porządkowania terenu przyległego do drogi Razem koszty bezpośrednie założenia i odnawiania pasów wzdłuż dróg oraz porządkowania terenu km zł zł/km ha zł zł/ha zł Białystok 1 185, ,76 75, , ,64 90, ,40 Gdańsk 407, ,05 55, , ,21 52, ,26 Katowice 816, ,03 62, , ,26 284, ,29 Kraków 63, ,30 102,46 88, ,62 101, ,92 Krosno 187, ,63 70,35 236, ,71 114, ,34 Lublin 529, ,53 62, , ,52 53, ,05 Łódź 568, ,41 59, , ,57 57, ,98 Olsztyn 1 361, ,65 66, , ,16 92, ,81 Piła 1 456, ,44 50, , ,72 41, ,16 Poznań 755, ,75 96, , ,86 87, ,61 Radom 34, ,28 143,41 132, ,49 66, ,77 Szczecin 1 275, ,83 90, , ,50 139, ,33 Szczecinek 1 938, ,89 46, , ,43 85, ,32 Toruń 2 312, ,73 22, , ,00 36, ,73 Warszawa 802, ,91 70, , ,22 77, ,13 Wrocław 747, ,60 142,40 641, ,26 127, ,86 Zielona Góra 559, ,58 88, , ,36 29, ,94 Razem , ,37 64, , ,53 75, ,90 10