Sukcesja w zbiorniku akumulacji biogenicznej w Murowanej Goślinie

Transkrypt

1 Studia Limnologica et Telmatologica Sukcesja w zbiorniku akumulacji 5 biogenicznej w 2 (STUD LIM TEL) Murowanej Goślinie Sukcesja w zbiorniku akumulacji biogenicznej w Murowanej Goślinie Hydroseral succession in lake-mire basin in Murowana Goślina Kosakowski Andrzej, Kowalewski Grzegorz* Zakład Biogeografii i Paleoekologii, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu; ul. Dzięgielowa 27, Poznań; ichtys@amu.edu.pl *autor korespondencyjny Abstrakt: Ols na osiedlu Zielone Wzgórze w Murowanej Goślinie rośnie na osadach wypełniających niewielki zbiornik akumulacji biogenicznej. Na podstawie analizy generatywnych makroszczątków roślinnych i szczątków zwierzęcych wykonanych dla dwóch rdzeni osadów (MG I i MG III o miąższości 1 m każdy) odtworzono sukcesję hydroseralną w strefie brzegowej zbiornika. Zbiornik początkowo porastała roślinność wodna, reprezentowana głównie przez ramienice. Została ona wyparta przez bardziej wymagające troficznie makrofity zanurzone z rodzaju Potamogeton. W miarę wypłycania zbiornika wkroczyły zbiorowiska turzyc. Ostatnim etapem sukcesji był funkcjonujący do dziś ols. Zbiornik akumulacji biogenicznej podlegał również presji antropogenicznej. Był on odwadniany za pomocą rowu melioracyjnego co najmniej już w 2 poł. XIX w. Współcześnie przez środek zbiornika usypano groblę. Obiekt ten znacząco wzbogaca bio- i georóżnorodność Murowanej Gośliny oraz posiada znaczące walory dydaktyczne. W związku z tym wymaga objęcia ochroną w postaci użytku ekologicznego. Słowa kluczowe: sukcesja hydroseralna, ols, Murowana Goślina, analiza makroszczątkowa Abstract: Alder swamp near the Zielone Wzgórze settlement in Murowana Goślina developed on small basin of organic sediments. Analysis of reproductive macrofossils of plants and macrofossils of animals was done for two cores of sediments (MG I and MG III, every with length of 1 m) and hydroseral succession in lakeside zone was revealed. At the beginning aquatic plants, mainly Characeae appeared. Then macrofossils of submerged, eutrophic species were found like Potamogeton sp. Then, along with the shallowing of the lake Carex communities occurred. Alder swamp has been the last stage of succession. Human influences have been found in the accumulation basin. It was drained as early as in the second half of XIX century. Presently a dike has been built across the swamp. The basin is important for bio- and geodiversity of Murowana Goślina and has a didactic meaning. Protection by law as an ecological site is recommended. Key words: hydroseral succession, alder swamp, Murowana Goślina, macrofossil analysis Nota o autorze Andrzej Kosakowski ukończył studia na Wydziale Nauk Geograficznych i Geologicznych UAM w Poznaniu. Pracę magisterską pt. Sukcesja torfowiska w Murowanej Goślinie przygotował pod kierunkiem prof. Krystyny Mileckiej, z dużym zaangażowaniem dr G. Kowalewskiego i dr M. Gałki. Autor ma nadzieję że ta praca przyczyni się do objęcia ochroną prawną badanego obszaru. Biosketch Andrew Kosakowski graduated from Faculty of Geographical and Geological Sciences AMU in Poznań. His MSc thesis on Vegetation succesion of mire in Murowana Goślina was supervised by professor Milecka, with great support of dr G. Kowalewski and dr M. Gałka. Author hopes that his work enables protection of studied mire by law.

2 86 Kosakowski Andrzej, Kowalewski Grzegorz Wstęp W przyrodniczej historii naszego kraju szczególną uwagę zwraca proces zarastania jezior i powstawania torfowisk oraz innych obszarów podmokłych. Po ustąpieniu lądolodu z północnej i środkowej części naszego kraju, wody wypełniły zagłębienia terenu, powstałe w wyniku działalności lądolodu i topniejących z niego wód, formując różnej wielkości jeziora. Obecnie, większość z nich już nie funkcjonuje. Z badań przeprowadzonych przez Choińskiego (2007) wynika, że do dnia dzisiejszego zanikło już 64,7% pierwotnej powierzchni postglacjalnych jezior, a głównymi czynnikami zanikania była zmienność poziomu wód jeziora i wypełnianie osadem. Wśród młodoglacjalnych zagłębień wypełnionych wodą wyróżniamy grupę obiektów bardzo małych, o powierzchni poniżej 1 ha, określanych tradycyjnie jako oczka wodne. Choiński (2007) określa ich liczbę na pojezierzach Polski na ponad 80 tys. Pojezierze Wielkopolskie, jako obszar bardziej przekształcony antropogenicznie od Pojezierzy Mazurskiego i Pomorskiego, posiada ich relatywnie mniej, bo około 17 tys. (op. cit). Oczka wodne, jako obiekty małe, są z reguły płytsze od jezior, stąd też bardziej podatne na wypełnienie osadem i przekształcenie w torfowisko. Są również rzadziej od jezior badane. Dlatego wciąż niewiele wiadomo o ich genezie, a zagadnienie dodatkowo komplikuje fakt, iż często są one wtórnie przekształcane w stawy rybne. O ile większe torfowiska są z reguły typu limnogenicznego, to obiekty małe (o powierzchni < 1 ha) mogą być teoretycznie również genezy paludyfikacyjnej, choć nie jest to częste. Gałka (2007) przeanalizował 66 torfowisk Ziemi Świeckiej, z których większość stanowiła obiekty niewielkie (nie podano wielkości). Sondowania geologiczne przeprowadzone na 57 torfowiskach wykazały genezę limnogeniczną dla 53 obiektów (93%), a zaledwie dla 4 paludyfikacyjną (7%), przy czym miąższość utworów organicznych w tego typu torfowiskach nie przekraczała 60 cm. Niemniej, wyjaśnienie genezy małych torfowisk wymaga zbadania wypełniających zagłębienie utworów, gdyż dopiero stwierdzenie w spągu osadów limnicznych (mineralnych i organicznych) jest niezaprzeczalnym dowodem świadczącym o zarastaniu roślinnością torfotwórczą sedymentacyjnie wypłyconych jezior (Tobolski 2003, s. 22). Celem pracy była rekonstrukcja sukcesji hydroseralnej (Birks & Birks 1980, Tobolski 2003), zachodzącej w strefie brzegowej zbiornika akumulacji biogenicznej na osiedlu Zielone Wzgórze w Murowanej Goślinie przy użyciu metody analizy generatywnych makroszczątków roślinnych i makroszczątków zwierzęcych. Materiał i metody Do badań wybrano silnie podtopione torfowisko olszynowe (ryc. 1) położone w południowej części osiedla Zielone Wzgórza w Murowanej Goślinie (ryc. 2A). Obszar ten został wybrany ze względu na potencjalną wartość poznawczą, jak i dydaktyczną obszaru (umiejscowiony jest w pobliżu szkoły podstawowej i gimnazjum). Nie bez znaczenia był możliwy wpływ silnej i postępującej presji antropogenicznej. Torfowisko leży w strefie przejściowej między płatem piasków gliniastych (od zachodu) i piasków przepuszczalnych (od wschodu). Na terenie torfowiska (ryc. 1), w jego części północno-wschodniej, pobrano świdrem typu Instorf (średnica puszki 5 cm) dwa rdzenie (MG I i MG III, ryc. 2B i 3), każdy o miąższości 1 m, obejmujące całą sekwencję osadów w zbiorniku. Do odwiertów wybrano strefę marginalną torfowiska ze względu na potencjalne największe bogactwo gatunkowe (Smol i in., 2001) i jej czułość na zmiany warunków siedliskowych, w szczególności zmienność poziomu wody. Bliskie położenie rdzeni względem siebie miało Ryc. 1. Widok ogólny torfowiska olszynowego w Murowanej Goślinie (osiedle Zielone Wzgórze): zdjęcie na górze aspekt wiosenny olsu (2008, fot. A. Kosakowski), zdjęcie na dole aspekt letni olsu (2010, fot. A. Kosakowski)

3 Sukcesja w zbiorniku akumulacji biogenicznej w Murowanej Goślinie 87 na celu weryfikację powtarzalności rezultatów analizy makroszczątkowej, która ze względu na niską frekwencję znalezisk w próbie i przypadkowość znalezisk (Birks 1980) wymaga ostrożnej interpretacji. Niska frekwencja powodowana jest znaczną wielkością badanych szczątków, zaś przypadkowość różnymi sposobami rozprzestrzeniania się diaspor roślin wodnych i błotnych oraz szczątków zwierzęcych, a także ich różną produktywnością. Pobrany materiał, zabezpieczony przed wysychaniem folią, przetransportowano w rynnach PCV do laboratorium. W laboratorium rdzenie podzielono na fragmenty pięciocentymetrowej miąższości (objętość około 100 cm 3 ) i przesiewano na sitach o średnicach oczek 2 mm, 0,5 mm i 0,25 mm pod łagodnym strumieniem wody. Pozostałość po przesianiu analizowano pod mikroskopem stereoskopowym w powiększeniach Rozpoznawalne szczątki generatywne zliczano, a wybrane znaleziska przenoszono na szalki Petriego wypełnione bibułą zwilżoną płynem konserwującym (mieszanina alkoholu i glicerolu z dodatkiem tymolu). Dla celów identyfikacji szczątków używano atlasów i kluczy do oznaczania makroszczątków (Bertsch 1941; Katz i in. 1965, 1977; Tobolski 2000). Nazwy roślin podano wg Rutkowskiego (1998). Rezultaty analiz przedstawiono na diagramach przygotowanych w programie Tilia i TiliaGraph (Grimm 1992). Na diagramach za pomocą metody analizy statystycznej Coniss, wyznaczano poziomy makroszczątkowe (LMAZ). Ryc. 2. Lokalizacja obiektu badań (A ols) i rdzeni pobranych do analiz (B). 1 granica lasu, 2 granica torfowiska, 3 grobla, 4 punkty poboru rdzeni Ryc. 3. Fotografia strefy brzegowej olsu przedstawiająca lokalizację pobranych rdzeni (fot. J. Barabach)

4 88 Kosakowski Andrzej, Kowalewski Grzegorz Wyniki Flora i fauna stwierdzonych szczątków makroskopowych zawiera łącznie 45 taksonów, z czego do rangi gatunku lub prawdopodobnie gatunku (cf.) oznaczono 53,3% taksonów, podczas gdy dla pozostałych 46,7% ustalono tylko rangę rodzajową, a w kilku przypadkach oznaczono takson jedynie do rodziny. Poziomy makroszczątków rdzenia MG I W rdzeniu MG I wyróżniono 3 poziomy makroszczątkowe (ryc. 4). LMAZ MG I-1 [ cm] Warstwa spągowa cechuje się bardzo dużą ilością drobnej frakcji mineralnej. Roślinność wodna reprezentowana była przez oospory ramienicowatych (Chara sp. i Nitella sp.). W próbie stropowej znaleziono endokarpy Potamogeton gramineus oraz nasiona Lemna minor. W całym poziomie pojawiały się sporadycznie szczątki Carex sp., a na głębokości 85 cm Menyanthes trifoliata. W stropie próby wyraźnie zaznacza się obecność roślin siedlisk błotnych oraz szuwarowych, np. Mentha sp., Typha sp., Viola palustris oraz Lycopus sp. Typha sp. i Viola palustris nie występują już w nadległym poziomie. Szczątki Alnus glutinosa i Betula alba reprezentowane są w próbach przez owoce oraz szyszki (Alnus glutinosa). Bardzo wyraźnie swoją obecność zaznaczają grzyby lądowe, reprezentowane poprzez sklerocja. Stwierdzono obecność szczątków wodnych bezkręgowców: niewielkie ilości efipiów Daphnia, gemmuli Porifera oraz domków Trichoptera. Frekwencja gąbek (Porifera) była zmienna, przejawem czego jest przerwa w występowaniu gemmuli na głębokości 70 cm LMAZ MG I-2 [15-60 cm] W całym poziomie odnotowana została stała obecność oospor Chara sp., a w spągu również oospor Nitella sp. Na głębokości 55 cm i 20 cm pojawia się Lemna minor. Dominują szczątki roślin siedlisk telmatycznych. Znacząco wzrasta występowanie roślin błotnych reprezentowanych przez owoce Carex paniculata, Carex pseudocyperus oraz Carex sp. 2- i 3-znamieniowych. Ze zmienną frekwencją znajdowano nasiona i owoce Menyanthes trifoliata, Comarum palustre, Lythrum salicaria czy Lycopus europaeus. Nasiona Juncus sp., Mentha aquatica oraz Lythrum salicaria występują głównie w dolnej części poziomu. Pojawiają się nasiona licznych taksonów roślin zielnych, jak Lychnis flos -cuculi czy Chenopodium sp. oraz owoce Polygonum sp. W dolnej części poziomu licznie występują szczątki Alnus glutinosa i Betula sp. Znaleziska szczątków grzybów były sporadyczne. Pojedynczo pojawiają się na tym poziomie efipia rozwielitek Daphnia sp. W bardzo dużej ilości odnotowane zostały gemmule Porifera i pancerzyki Oribatida oraz, w niewielkich ilościach, domki Trichoptera. Liczebność gemmuli Porifera maleje znacząco ku stropowi poziomu. LMAZ MG I-3 [5-15 cm] Spada ilość oospor ramienic, rośnie natomiast liczba nasion Lemna minor i Lemna trisulca. Turzyce reprezentowane są przez Carex paniculata oraz Carex 3-znamieniowe. Z roślin siedlisk błotnych i szuwarowych odnaleziono pozostałości Juncus sp., Typha latifolia, Lycopus europaeus i Alisma plantago-aquatica. Odnotowano również obecność Urtica sp. Stwierdzono szczątki Alnus glutinosa. Maksimum liczebności osiągnęły szczątki Daphnia oraz Trichoptera. Liczne były gemmule Porifera, natomiast brak pancerzyków Oribatida. Stropowa próba 0-5 cm uległa omyłkowemu zniszczeniu. Poziomy makroszczątków rdzenia MG III W rdzeniu MG III wyróżniono 3 poziomy makroszczątkowe (ryc. 5). LMAZ MG III-1 [ cm] Pojedynczo występowały oospory Chara sp. i Nitella sp., a także nasiona Lemna minor. W niewielkich ilościach stwierdzono szczątki Porifera i domki Trichoptera. Niezbyt licznie występowały sklerocja grzybów. W poziomie znaleziono znacznie mniejszą ilość szczątków roślinnych i zwierzęcych, aniżeli w LMAZ MG I-1. LMAZ MG III-2 [10-60 cm] W dolnej części poziomu zdecydowanie wzrasta ilość szczątków roślin wodnych, reprezentowanych przez oospory Chara sp. i Nitella sp., owoce Batrachium sp. oraz endokarpy Potamogeton gramineus. W górnej części poziomu niemal znikają oospory Chara sp. Wśród szczątków roślin dominują owoce turzyc (Carex paniculata, Carex 2-znamieniowych, a także w mniejszej liczbie Carex 3-znamieniowych). Od głębokości 60 do 40 cm wzrasta frekwencja nasion i owoców Menyanthes trifoliata, Comarum palustre, Juncus sp. Natomiast od głębokości 40 cm pojawiają się na tym poziomie rośliny siedlisk błotnych i łąkowych Lycopus europaeus, Ranunculus sceleratus, Sparganium minimum, Polygonum sp., Scleranthus sp., Oenanthe aquatica, Potentilla sp. i Arenaria sp. oraz Lychnis flos-cuculi. Pojawieniu się tych roślin towarzyszą szczątki Betula sp. i Alnus glutinosa. Wśród szczątków wodnych bezkręgowców zidentyfikowano pozostałości gemmuli gąbek, pancerzyków Oribatida oraz domków Trichoptera. W próbie stropowej pojawiają się efipia Daphnia. LMAZ MG III-3 [0-10 cm] Z roślin wodnych odnaleziono jedną oosporę Chara sp. oraz nasiona Lemna minor. Turzyce reprezentowane są w największym stopniu przez Carex sp. oraz przez Carex 3-znamieniową, Carex paniculata, Carex pseudocyperus i Carex 2-znamieniową. Z roślin zielnych zidentyfikowano nasiona Menyanthes trifioliata, Lycopus europaeus, Ranunculus sceleratus, Alisma plantago- aquatica, Cirisium palustre, Chenopodium sp., a także Urtica sp. Drzewa były reprezentowane przez szyszki i osiągające bardzo dużą frekwencję owoce Alnus glutinosa. Z organizmów wodnych odnaleziono gemmule gąbek i efipia Daphnia.

5 Sukcesja w zbiorniku akumulacji biogenicznej w Murowanej Goślinie 89 Ryc. 4. Diagram wyników analizy makroszczątkowej rdzenia MG I.

6 90 Kosakowski Andrzej, Kowalewski Grzegorz Ryc. 5. Diagram wyników analizy makroszczątkowe rdzenia MG I.

7 Sukcesja w zbiorniku akumulacji biogenicznej w Murowanej Goślinie 91 Dyskusja Ogólny obraz sukcesji jest podobny, co uwidacznia się zwłaszcza w porównywalnych wydzieleniach poziomów makroszczątkowych, uzyskanych metodą analizy skupień Coniss (Grimm 1992). Poszczególne znaleziska wykazują różną liczebność w próbach, co wynika ze wspomnianej wyżej przypadkowości. Większe podobieństwo możnaby uzyskać, zwiększając objętość analizowanych prób, jednak wymaga to większego nakładu pracy. Przeprowadzone rozpoznanie terenowe obszaru wokół analizowanego torfowiska wraz z analizą szczegółowych map topograficznych, pozwoliło stwierdzić, iż znajduje się ono w obniżeniu wśród piaszczystych moren. Z analizy pruskiej mapy agronomiczno-geomorfologicznej z 1898 oraz mapy topograficznej z 2001 roku wynika, że jezioro zasilane było tylko wodami gruntowymi i opadowymi oraz nie posiadało żadnych odpływów, poza okresową melioracją, zaznaczoną na pruskiej mapie. Gruntowo-opadowy typ zasilania badanego zbiornika, bogactwo florystyczne znalezisk makroszczątkowych oraz obecność torfów z gatunku Cariceti i, w stropie, Alneti, będących gatunkami torfu charakterystycznymi dla torfowisk niskich, wskazują, że ten płytki zbiornik uległ klasycznej (w sensie weberowskim, por. Kulczyński 1939) sukcesji hydroseralnej, której końcowym stadium rozwoju jest ols. W zbiorniku nie stwierdzono wszystkich typowych etapów, co może wynikać z jego płytkości. Za typowy schemat zarastania jezior eutroficznych (Kulczyński 1939, Podbielkowski & Tomaszewicz 1979) uznawany jest szereg sukcesyjny prowadzący od makrofitów zanurzonych, poprzez szuwar wysoki, szuwar niski (turzycowy) do lasów bagiennych. Ols jako środowisko torfotwórcze został scharakteryzowany w pracy Marka (1965). Informacji pozwalających na rekonstrukcję sukcesji w strefie brzegowej badanego zbiornika dostarczyła analiza makroszczątkowa. Wykazała ona, że rdzenie pobrane zostały z części litoralnej szybko zarastającego zbiornika wodnego, w młodszym okresie zarośniętego szuwarem turzycowym z okresową dominacją Carex paniculata oraz z płytkimi rozlewiskami umożliwiającymi egzystencję Potamogeton gramineus oraz ramienic Chara sp., a nawet krynicznika Nitella sp. Ten ostatni ustąpił wraz z rozwojem szuwarów turzycowych. Obecność płytkiej wody dokumentują również szczątki wodnych bezkręgowców, obecne aż do stropu obu rdzeni: gemmuli gąbek (Porifera) oraz pozostałości domków chruścików (Trichoptera). Dynamikę tej brzegowej strefy podkreśla obecność (MAZ 1) sklerocjów grzybów. Zmiana charakteru osadu z piaszczystego na organiczny (powyżej 25% materii organicznej w rdzeniu MG III) wiąże się z ustąpieniem grzybów, natomiast licznie pojawiają się przedstawiciele Oribatida. Ten typ zmiany w liczności i składzie makroszczątków zaznaczył się wyraźnie w obu rdzeniach. Obecność licznych szczątków grzybów zwykle jest interpretowana jako skutek erozji (np. Milecka et al. 2011), wskazujący brak pokrywy roślinnej. Dostawę od strony brzegu wskazuje również zmniejszenie liczebności tych szczątków w rdzeniu leżącym dalej od brzegu (MG III). Liczne szczątki grzybów notowane są często w warstwach z okresu późnoglacjalnego czasu formowania się zbiorników wodnych. W tym przypadku nie znamy jednak czasu powstania poszczególnych warstw. W poziomie MAZ 1 w obu rdzeniach notujemy znaczące różnice w ilości szczątków roślinnych i zwierzęcych. O ile w rdzeniu MG I było ich mało, to w MG III występują bardzo rzadko, a szczątki roślinne wyłącznie pojedynczo. Być może zostały one usunięte w wyniku erozji strefy litoralnej wywołanej falowaniem. Dno w tej strefie, w początkowych okresie funkcjonowania zbiornika, było piaszczyste, w większości pozbawione, poza nielicznymi ramienicami, makrofitów. Bardzo wyraźna zmiana warunków panujących w analizowanym zbiorniku nastąpiła paralelnie w obu rdzeniach między cm, stanowiąc granicę między poziomami MAZ 1 i MAZ 2. W poziomie MAZ 2 stopniowy wzrost żyzności i rozwój makrofitów dokumentuje sekwencja zanikania szczątków krynicznika wraz z pojawieniem się rdestnicy trawiastej Potamogeton gramineus oraz Batrachium sp. i pleustonowej rzęsy Lemna minor taksonów o większych wymaganiach troficznych (Zarzycki i in. 2002). Szybki rozwój bezkręgowców wodnych (Porifera, Trichoptera), dla których makrofity są ważnym siedliskiem (Harrison & Warner 1986), potwierdza rozkwit roślinności zanurzonej. W tym samym okresie, na obrzeżu zbiornika, rozwijają się szuwary turzycowe i ols. Dominującym gatunkiem szuwaru turzycowego była turzyca prosowa Carex paniculata. Towarzyszyły jej turzyca nibyciborowata Carex pseudocyperus i inne, nieoznaczone do gatunku, turzyce 2- i 3-znamieniowe. Dominację związku Magnocaricion potwierdzają liczne znaleziska szczątków gatunków wyróżniających dla tego związku: Menyanthes trifoliata i Comarum palustre (Matuszkiewicz 2001). Zarazem zespół Caricetum paniculate przynależy do dynamicznego kręgu olsów (Matuszkiewicz 2001), którego obecność w strefie brzegowej zbiornika dokumentują szczątki olszy, brzozy i karbieńca pospolitego Lycopus europaeus, najliczniej reprezentowane między cm w MG III i cm w MG I. Wyższe położenie tej grupy szczątków w leżącym dalej od brzegu rdzeniu MG III potwierdza strefowość wypłycania części brzegowej akwenu. W górnej części poziomów MAZ 2 obecność taksonów z rodzajów Arenaria sp., Potentilla sp., Chenopodium sp. (20-25 cm w MG III i MG I) i rodziny Caryophyllacae, które można interpretować jako związane z siedliskami antropogenicznymi (ruderalnymi), sugerują odsłonięcie strefy brzegowej, które ułatwiło rozprzestrzenienie się tych diaspor. Zmiany na tej głębokości zachodzą również wśród szuwaru turzycowego, a kompletny zanik szczątków gatun-

8 92 Kosakowski Andrzej, Kowalewski Grzegorz ków związanych z olsem wskazuje jego zniknięcie. Przyczyną mogło być wycięcie lasu i wyczyszczenie strefy szuwarowej. Również spadek ilości szczątków wodnych bezkręgowców wskazuje redukcję roślin bagiennych w strefie brzegowej. Zanik oospor ramienic i rozwój gatunków związanych z olsem (Lycopus europeaus, Urtica cf. dioica, a także rosnąca w dolinkach Alisma plantago-aquatica) wyznaczające MAZ 3 sugerują inicjalną sukcesję zbiorowiska klasy Ribeso nigri-alnetum (Carici elongatae-alnetum Matuszkiewicz 2001) i zanik siedlisk wodnych. W wypełnionych sezonowo wodą dolinkach rosła rzęsa, zaś liczne efipia rozwielitek Daphnia wskazują, typową dla olsów, zmienność warunków wilgotnościowych. Procesy sukcesyjne w jeziorze oraz naturalne wahania poziomu wody doprowadziły do rozwoju siedlisk błotnych i torfowiskowych na jego skraju. Sukcesja hydroser przebiegała od zbiorowisk klasy Potametea (roślin wodnych), przez szuwarowe zbiorowiska klasy Phragmitetea (Magnocaricion), do zbiorowisk klasy Alnetea (żyznego lasu bagiennego). Te ostatnie pojawiły się tu niedawno, dlatego torf olszynowy znajduje się dopiero w inicjalnej fazie przyrostu, niemniej skład szczątków generatywnych prób powierzchniowych sugeruje już jego obecność. Marek (1965) przyjął następujące gatunki, jako przewodnie dla torfu olszynowego i zarazem najłatwiejsze do zidentyfikowania: Rubus idaeus, Carex psuedocyperus, Calla palustris, Lycopus europaeus oraz Urtica dioica. Przy czym na szczególną uwagę zasługuje, jego zdaniem, Urtica dioica, która, pomimo iż jej optimum ekologiczne przypada na zbiorowiska łęgowe, wykazuje według zdjęć Marka (1965) z terenu Polski III lub nawet V stopień wierności w zbiorowiskach olszynowych niektórych regionów. Jest to, jego zdaniem, dobry gatunek wyróżniający, ponieważ nie wyka- zuje przywiązania do innego rodzaju torfów. W badanych osadach zidentyfikowano trzy gatunki z wyżej wspomnianych, Carex pseudocyperus, Lycopus europaeus oraz Urtica dioica, co daje pewne podstawy by sądzić, iż torf tworzący stropową warstwę osadu badanych rdzeni jest torfem olszynowym. Tobolski (2000) uważa, że dobrymi indykatorami torfów rodzaju Alnioni okazują się Rubus idaeus, Urtica dioica, Solanum dulcamara. Torf Alnioni skupia, jego zdaniem, trzy gatunki torfu: Saliceti, Alneti, Alno-Betuleti. Wg przeprowadzonego przez Tobolskiego (op.cit.) podziału torf pochodzący z analizowanego w tej pracy torfowiska może należeć do gatunku Alneti lub Alneto-Betuli. Można tak wnioskować ze względu na obecność w torfie owoców i szyszek olszy oraz łusek owocowych brzozy. Wg Klossa (1993) torfowiska olszynowe rozwijają się na torfowiskach niskich i, rzadziej, przejściowych. Na badanym przez niego stanowisku Zełwągi IV torf olszynowy podścielony był torfem turzycowo-mszystym, budowanym przez zbiorowiska Caricetum lasiocarpae, narastające na osad limniczny. Sukcesja olsu może nastąpić bardzo szybko. Szafer i Zarzycki (1977) podkreślają szczególną cechę sukcesji torfowisk olszynowych, gdzie zespół Carici-elongatae Alnetum może się w pełni rozwinąć na miejscu głębokiego zbiornika wodnego z rozwiniętą klasą Myriophyllo-Nupharetum w ciągu 30 do 40 lat. W badanym zbiorniku nastąpiła ona dwukrotnie. Pierwsza sukcesja została przerwana, prawdopodobnie na skutek ingerencji człowieka. W okresie ostatnich lat otoczenie zbiornika podlegało presji antropogenicznej, co odzwierciedla się w archiwalnych źródłach kartograficznych (ryc. 6). Przejawem antropopresji było wycinanie drzew i zarośli oraz wykopanie rowu melioracyjne- Ryc. 6. Obiekt badań na mapach topograficznych z lat A Geognostich-Agronomische Karte, zdjęcie topograficzne w 1888 roku, B Karte Agronomische Bohrungen, zdjęcie topograficzne w 1888 roku, C Topographische Karte, zdjęcie topograficzne w 1888 roku, poprawione w 1911 roku, D Topographische Karte z 1940 roku, zdjęcie topograficzne w 1911 roku, poprawione wg mapy polskiej z 1933 roku, E mapa WIG 1:25000 z 1933 roku, aktualizowana w 1949 roku.

9 Sukcesja w zbiorniku akumulacji biogenicznej w Murowanej Goślinie 93 go, odwadniającego torfowisko. Wycinanie drzew skutkuje zwykle podwyższeniem poziomu wody, natomiast rów melioracyjny odwadniał torfowisko. Wypadkową działania tych dwóch czynników było generalne obniżenie poziomu wody, skutkujące wspomnianym wyżej zanikiem zbiornika wodnego i rozwojem olsu. Wg map topograficznych w skali 1:25000, wydanych w Prusach, rów odwadniający torfowisko istniał już w 1888 roku i funkcjonował w okresie międzywojennym (ryc. 6A-D). Torfowisko mogło być przesuszone po odwodnieniu, ponieważ na mapie topograficznej, z wyjątkiem przedstawionej na ryc. 6A, funkcjonuje sygnatura łąki. Rów widać jeszcze na mapie WIG 1: Z kolei na mapie WIG 1: z 1933 roku (ryc. 6E), aktualizowanej w 1949 roku, po likwidacji rowu odwadniającego (w czasie wojny?), widać zbiornik wodny zarośnięty szuwarami. Zaprzestanie odwodnienia wpłynęło wyraźnie na podwyższenie poziomu wody. Na nowszych mapach topograficznych z lat 70. (w układzie 1965) zbiornik jest porośnięty zakrzewieniami, ale bardzo podmokły. W jeszcze nowszej, kolorowej wersji tej mapy (w układzie 1992 z 2001 roku) widać już również zadrzewienia. Co ciekawe, z informacji przekazanych przez mieszkańców Murowanej Gośliny wynika, że obniżenie poziomu wody w zagłębieniu i sukcesja olszy na obszar torfowiska nastąpiła dopiero około 1980 roku. Podsumowanie Badania osadów strefy brzegowej przeprowadzone w zbiorniku akumulacji biogenicznej w Murowanej Goślinie udokumentowały jego rozwój od płytkiego zbiornika wodnego, poprzez szuwary turzycowe do eutroficznego lasu bagiennego, jakim jest obecnie funkcjonujący tu ols. Stanowisko to dokumentuje zatem, na podstawie analizy generatywnych szczątków roślin, klasycznie przebiegającą sukcesję hydroseralną, rzadko badaną na tak niewielkich zbiornikach. Prace podjęte na obiekcie w Murowanej Goślinie są zaledwie wstępem do głębszego poznania historii i znaczenia tego szczególnego elementu środowiska przyrodniczego Murowanej Gośliny. Zasadniczymi powodami, dla których należałoby przeprowadzić dokładniejsze badania, jest potencjalna wartość dydaktyczna tego ekosystemu, jako elementu ścieżki dydaktycznej dla pobliskich szkół podstawowych i gimnazjów oraz jego znaczenie dla zachowania bioróżnorodności miasta. Z tego samego względu warto w najbliższej przyszłości dołożyć starań o objęcie torfowiska olszynowego w Murowanej Goślinie ochroną w formie użytku ekologicznego. Podziękowania Dziękujemy serdecznie Pani prof. Krystynie Mileckiej i anonimowym recenzentom za inspirację, pomoc i konstruktywne uwagi podczas tworzenia pracy oraz dr Mariuszowi Gałce za pomoc w oznaczniu makroszczątków. Literatura Bertsch K.H Früchte und Samen. Ein Bestimmungsbuch zur Pflanzenkunde der vorgeschichtlichen Zeit, Stuttgart. Birks H.H Plant macrofossil in Quaternary lake sediments. Archiv für Hydrobiologie 15: Birks H.J.B., Birks H.H Quaternary Palaeoecology. Edward Arnold, London. Choiński A Limnologia fizyczna Polski. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Gałka M Geograficzno-historyczne studium mokradeł południowo-wschodniej części ziemi świeckiej; Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Grimm E.C Tilia and Tilia-Graph: Pollen spreadsheet and graphics programs. W: 8 th International Palynological Congress, Aix-en-Provence, September 6-12, Program and Abstracts: 56. Harrison F.W., Warner B.G Fossil Fresh-Water Sponges (Porifera: Spongillidae) from Western Canada: An Overlooked Group of Quaternary Paleoecological Indicators. Transactions of the American Microscopical Society 105, 2: Katz N.J., Katz S.W., Kipiani M.G Atlas i opredelitel płodow i semian wstreczajuszczychsia w czetwerticznych otłożeniach SSSR. Izdatielstwo Nauka. Moskwa. Katz N.J., Katz S.W., Skobiejewa E. I Atlas rastitielnych ostatkow w torfach. Izdatielstwo Nauka. Moskwa. Kloss M Differentiation and development of peatlands in hollows without run-off on young glacial terrains. Pol. Ecol. Stud. 19, 3-4: Kulczyński S Torfowiska Polesia. Kraków. Marek S Biologia i stratygrafia torfowisk olszynowych w Polsce. Zeszyty Problemowe Postępu Nauk Rolniczych 57: Matuszkiewicz J Zespoły leśne Polski; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Podbielkowski Z., Tomaszewicz H Zarys hydrobotaniki. Wydawnictwo Naukowe PWN, War szawa. Rutkowski L Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. PWN. Smol J., Birks H., Birks B., Last W Tracking Environmental Change Using lake Sediments, Volume 4: Zoological Indicators; Kluwer Academic Publishers, Dordrecht. Szafer W., Zarzycki K Szata roślinna Polski, tom I, wydanie III. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Tobolski K Przewodnik do oznaczania torfów i osadów jeziornych. Vademecum Geobotanicum, 2. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Tobolski K Torfowiska. Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły, Świecie. Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U Ecological indicator values of vascular plants of Poland W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences. Kraków.