Centrum zainteresowania niniejszej monografii stanowią modalności przetwarzania

Transkrypt

1 Przetwarzanie tekstu w tłumaczeniu symultanicznym, Katarzyna Tymoszuk, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2016 ZARYS I CELE PROJEKTU ZARYS I CELE PROJEKTU 1 Centrum zainteresowania niniejszej monografii stanowią modalności przetwarzania tekstu wyjściowego towarzyszące procesowi translacji ustnej w kontekście tłumaczenia kabinowego i manifestujące się w dwóch podstawowych formach: ekspansji oraz kompresji. Zarówno rozważania teoretyczne, jak również badania empiryczne zostały przeprowadzone w świetle holistycznej teorii translacji i oparte na dynamicznym modelu zadania translacyjnego jako zadania komunikacyjnego. Motywacją dla podjęcia badań dotyczących specyficznej formy translacji, jaką jest tłumaczenie symultaniczne, była stosunkowo niewielka liczba polskich projektów badawczych, koncentrujących się na tym zagadnieniu i sytuujących je w kontekście pary językowej niemiecki polski. Za dodatkowy argument można uznać obserwowany od dłuższego czasu wzrost znaczenia i częstotliwości stosowania tłumaczenia symultanicznego, jak również stale powiększającą się ofertę różnorodnych form studiów dla tłumaczy kabinowych. Ostatecznym argumentem za wyborem przedmiotu badania było ukończenie przez autorkę studiów dla tłumaczy konferencyjnych, które pozwoliło jej bezpośrednio i praktycznie zetknąć się z badaną materią. Punktem wyjścia refleksji teoretycznych oraz badań empirycznych jest holistyczna teoria translacji, zgodnie z którą tłumacz, stanowiący centralny punkt procesu komunikacji interlingwalno-interkulturowej, winien być postrzegany i poddawany wszelkim analizom jedynie w kontekście i z uwzględnieniem wszystkich pozostałych elementów układu translacyjnego, a także charakteryzujących go, indywidualnych i istotnych dla przebiegu komunikacji cech oraz umiejętności. Koncepcja zadania translacyjnego jako zadania komunikacyjnego stanowi dynamiczne ujęcie powyższej teorii. Zadanie translacyjne rozumiane jest jako indywidualny sytuacyjnie, strategiczny profil komunikowania lub umożliwienia łączności komunikacyjnej przynajmniej dwóm potencjalnym partnerom. Profil taki wypracowywany jest przez tłumacza

2 12 Z ARYS I CELE PROJEKTU w stosunku do konkretnego układu translacyjnego na podstawie informacji przekazanych mu przez inicjatora procesu tłumaczenia w ramach konkretnego zlecenia oraz na podstawie własnej antycypacji i obejmuje wszystkie istotne elementy, które powinny być uwzględnione w procesach badawczych prowadzonych w świetle holistycznej teorii translacji. Są to: cele translacyjne, adresaci tekstu wyjściowego i tekstu docelowego, zamierzony efekt komunikacyjny, tryb transferowania, ramy sytuacyjne i instytucjonalne, rodzaj komunikacji w ramach układu, wynikający z niej rodzaj translacji (tłumaczenie pisemne bądź ustne) oraz producent i/lub prezenter tekstu wyjściowego. Model zadania translacyjnego stanowi udaną próbę holistycznego ujęcia czynników współtworzących i warunkujących proces translacji, dlatego też przyjęto go jako podstawę opracowania strategicznego modelu zadania translacyjnego w tłumaczeniu symultanicznym, wykorzystanego jako narzędzie analizy materiału badawczego prezentowanego w niniejszym opracowaniu. Podjęcie projektu badawczego dotyczącego zjawisk ekspansji i kompresji w tłumaczeniu symultanicznym wymaga przede wszystkim zdefiniowania kluczowych dla niego pojęć. Tłumaczenie symultaniczne, stanowiąc jedną z odmian procesu translacji interlingwalnej, posiada podstawową cechę wspólną wszystkim tłumaczeniom, którą jest spełniana przez nie funkcja umożliwienia komunikacji językowej użytkownikom różnych języków naturalnych. Technika symultaniczna stanowi ponadto jeden z podtypów tłumaczenia ustnego, w związku z czym charakteryzuje ją szereg cech dystynktywnych wszystkich typów tłumaczenia ustnego. Są to: ustność, jednorazowość i ulotność tekstu wyjściowego, wynikający z nich brak możliwości kontroli i korekty tekstu docelowego, presja czasu i ograniczony dostęp do materiałów pomocniczych, warunkujące holistyczny sposób pracy tłumacza oraz jedność miejsca i czasu uczestników procesu translacji. Poza szeregiem wymienionych cech, wspólnych wszystkim tłumaczeniom ustnym, odmiana symultaniczna charakteryzuje się określoną grupą właściwych tylko sobie wyróżników, takich jak: równoczesność procesów kognitywnych oraz towarzyszące jej przesunięcie czasowe, fragmentaryczna recepcja informacji wyjściowej, czasowa, ilościowa oraz językowa zależność tłumacza od prezentera tekstu wyjściowego, jego izolacja i ograniczony wpływ na przebieg komunikacji w układzie translacyjnym, a także pisemność i szybkie tempo prezentacji tekstów wyjściowych. Technika symultaniczna znajduje zastosowanie w szeregu kontekstów i typów sytuacji translacyjnych, w związku z czym wymienia się tłumaczenie symultaniczne szeptane, odmiany tłumaczenia multimedialnego realizowane techniką symultaniczną, jak również tłumaczenie symultaniczne kabinowe, zwane także

3 Z ARYS I CELE PROJEKTU 13 właściwym. W obrębie badań podjętych w ramach projektu umiejscowiono wyłącznie ostatni z wymienionych podtypów, realizowany w określonych ramach sytuacyjnych, takich jak konferencje, wykłady czy szkolenia, i do którego zaistnienia niezbędne jest odpowiednie wyposażenie techniczne. Analizowane w ramach projektu modalności przetwarzania tekstu są zagadnieniami ściśle związanymi z obecnym niemalże od początku myśli translatorycznej problemem stosunku tekstu docelowego do tekstu wyjściowego. Wieloletnie rozważania teoretyków translacji prezentujących różne podejścia doprowadziły do ogólnie przyjętego konsensusu co do faktu, iż immanentnym elementem procesu tłumaczenia są zmiany, straty bądź uzupełnienia tekstu wyjściowego, uwarunkowane szeregiem czynników, takich jak asymetria charakteryzująca języki naturalne, specyfika kultury i kontekstu wyjściowego, wymogi sytuacji i kultury docelowej czy indywidualny zestaw cech charakteryzujących uczestników danego aktu komunikacji, w tym także, a może przede wszystkim, tłumacza. Różnorodność terminologiczna i definicyjna dotycząca odstępstw od zawartości informacyjnej, semantycznej czy zasad formalnych tekstu wyjściowego jest na tyle duża, iż konieczne jest definicyjne i terminologiczne sprecyzowanie przedmiotu podejmowanych badań. Ekspansje (rozszerzenia) oraz kompresje (zawężenia) zdefiniowano zatem jako zmiany ilościowe lub jakościowe dotyczące semantycznej, informacyjnej, funkcjonalnej, stylistycznej oraz formalnej płaszczyzny tekstu wyjściowego. Poza obszarem zainteresowań pozostają zarówno różnice systemowe pomiędzy językami niemieckim i polskim, jak też trwałe zmiany w zakresie reguł uzualnych danego języka. Podjęcie badań dotyczących powyższego zjawiska wynika przede wszystkim ze stosunkowo niewielkiej liczby prac teoretycznych oraz empirycznych na ten temat. Według stanu wiedzy autorki, zagadnienie rozszerzania i zawężania tekstu w procesie tłumaczenia w obrębie języków niemieckiego i polskiego nie było jak dotąd przedmiotem ani rozważań teoretycznych, ani badań empirycznych. Równocześnie zauważalny jest znaczny wzrost znaczenia i częstotliwości stosowania techniki symultanicznej w ramach coraz większej liczby spotkań międzynarodowych. Naturalnym wynikiem takiej sytuacji jest wzrost liczby jednostek edukacyjnych oferujących kształcenie translatoryczne, pozwalające zaspokoić zapotrzebowanie rynku tłumaczeniowego na wyspecjalizowanych tłumaczy symultanicznych. Skuteczne metody kształcenia w tym zakresie z całą pewnością powinny być oparte na bogactwie doświadczeń tłumaczy z wieloletnią praktyką zawodową. Jednakże bez odpowiedniego zaplecza teoretycznego i badawczego pozwalającego na

4 14 Z ARYS I CELE PROJEKTU holistyczny i wnikliwy ogląd wszystkich procesów warunkujących zaistnienie komunikacji interlingwalnej, wspartego bogatym materiałem badawczym i analitycznym, pozostają one często powierzchowne i subiektywne. Wyniki analizy przeprowadzonej w ramach zrealizowanego projektu badawczego, będąc źródłem wiedzy o procesach mentalnych towarzyszących tłumaczeniu symultanicznemu, ujawniających się w postaci strategicznych bądź błędnych rozszerzeń i zawężeń tekstu wyjściowego, zobrazowanych licznymi przykładami, mogą stanowić cenne zaplecze badawcze oferowanych dotychczas programów kształcenia tłumaczy. Głównym celem prezentowanego tu projektu badawczego było opracowanie typologii modalności przetwarzania tekstu wyjściowego w tłumaczeniu symultanicznym, obejmującej spis zidentyfikowanych zjawisk ekspansji i kompresji, wykaz rodzajów i form ich tekstowej reprezentacji oraz usytuowanie ich na określonej płaszczyźnie: informacyjnej, funkcjonalnej, stylistycznej bądź tekstowej. Kolejnym celem projektu było przeprowadzenie szczegółowej i wielopłaszczyznowej klasyfikacji ekspansji i kompresji na procesy błędne oraz strategiczne, a także zobrazowanie jej przykładami. Osiągnięcie tego celu było możliwe na podstawie obszernych danych, zgromadzonych dzięki zastosowaniu strategicznego modelu zadania translacyjnego. Przeprowadzenie podejmowanego projektu zgodnie z założeniami holistycznej teorii translacji umożliwi jednocześnie określenie pewnych tendencji i prawidłowości dotyczących wpływu specyfiki poszczególnych składowych układu translacyjnego na liczbę i rodzaj zmian dokonywanych przez tłumacza na tekście oryginału. Realizację postawionych celów umożliwiło przeprowadzenie wieloetapowego procesu badawczo-analitycznego. Jego pierwszym krokiem było pozyskanie instrumentarium badawczego w postaci transkryptów tekstów wyjściowych i tekstów docelowych, wzbogaconych szczegółowym opisem układów translacyjnych towarzyszących ich zaistnieniu. Krok ten umożliwiło zastosowanie dwóch metod jakościowych: nagrań i transkrypcji tekstów oraz obserwacji i notatek terenowych. Pozyskany w ten sposób materiał badawczy obejmie transkrypty tekstów prezentowanych w ramach dwunastu układów translacyjnych, charakteryzujących się dużą różnorodnością, uzupełnione szczegółowym opisem poszczególnych układów, naniesionym na ujednolicone matryce opisu układów translacyjnych. Kolejnym etapem procesu badawczego była identyfikacja, opis i stworzenie bazy wszystkich ekspansji i kompresji, poprzez sukcesywne porównywanie tekstów wyjściowych i docelowych. W celu opracowania szczegółowej typologii ekspansji i kompresji, zawierającej podział na strategie i błędy translatorskie, ilościowy i jakościowy wymiar

5 Z ARYS I CELE PROJEKTU 15 badanych procesów, ich zakresy, formy oraz płaszczyzny zaistnienia, autorka przeprowadziła wiele operacji analitycznych dotyczących różnych płaszczyzn i poziomów tekstów wchodzących w skład korpusu na tle informacji odnoszących się do specyfiki układów translacyjnych, w ramach których teksty te były realizowane. W celu zbadania prawidłowości związanych z wpływem specyfiki poszczególnych czynników na częstotliwość i rodzaj dokonywanych rozszerzeń i zawężeń, została przeprowadzona analiza ilościowa, której wyniki obrazują tabele i wykresy.