FORMY INTERNACJONALIZACJI POLSKICH MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW

Transkrypt

1 6 Krystyna Przybylska FORMY INTERNACJONALIZACJI POLSKICH MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW 6.1. WPROWADZENIE W literaturze ekonomicznej poświęconej internacjonalizacji przedsiębiorstw można znaleźć wiele teorii, które starają się dać odpowiedź na trzy podstawowe pytania. Po pierwsze dlaczego przedsiębiorstwo internacjonalizuje się? Odpowiedź na to pytanie prowadzi do zrozumienia motywów, które zmuszają firmy do rozpoczęcia, a później rozwoju działalności na zagranicznych rynkach. Po drugie w jakiej formie przedsiębiorstwo internacjonalizuje się? Z kolei odpowiedź na to pytanie pozwala zrozumieć różne ścieżki jego umiędzynarodowienia. Po trzecie na jakich rynkach zagranicznych internacjonalizuje się przedsiębiorstwo? W tym wypadku odpowiedź koncentruje się na czynnikach lokalizacji, które przedsiębiorstwo bierze pod uwagę, podejmując decyzje co do wyboru rynków ekspansji zagranicznej. Odpowiedzi na wymienione pytania zależeć będą m.in. od tego, jakiej wielkości jest przedsiębiorstwo podejmujące internacjonalizację. Uwaga ta wydaje się o tyle ważna, że inne czynniki determinują motywy, formy i wybór rynków zagranicznych w dużej korporacji, a inne w małym przedsiębiorstwie. Przed globalizacją rynków można było zauważyć ich segmentację, a mianowicie: duże firmy konkurowały przede wszystkim na międzynarodowych rynkach, natomiast małe na lokalnych. Powstanie globalnego konkurencyjnego otoczenia zmieniło ten obraz. Globalizacja usunęła wiele barier, które oddzielały krajowe rynki od

2 133 rynków międzynarodowych oraz obszar konkurencji małych i dużych firm. Niezależnie od wielkości firmy zostały zmuszone do konkurowania i musiały stać się firmami regionalnymi lub globalnymi, aby przetrwać w nowym konkurencyjnym środowisku. Jeżeli nawet firma powstrzymuje się od wejścia na zagraniczny rynek, to z powodu działalności zagranicznych przedsiębiorstw na jej krajowym rynku, zmuszona jest stawić czoło konkurencji. Ten przymus konkurencji z międzynarodowymi korporacjami w kraju i za granicą spowodował, że mniejsze firmy przeszły nawet większe zmiany niż ich duzi konkurenci. Małe przedsiębiorstwa musiały dokonać restrukturyzacji organizacyjnej, produktowej i technologicznej, aby stworzyć warunki do rozwoju na zagranicznych rynkach i do sprostania panującej tam konkurencji. Często ich kierownictwo pozbawione jest wiedzy i doświadczenia wynikającego z braku internacjonalizacji działalności tych przedsiębiorstw, a także możliwości skorzystania z potencjalnych wskazówek dostarczonych przez teorię, która pomogłaby utorować im drogę na zagraniczne rynki. Studiując literaturę przedmiotu, można zauważyć, że w większości teoria międzynarodowego biznesu dotyczy internacjonalizacji dużych firm, przeważnie międzynarodowych korporacji. Z wyjątkiem kilku modeli etapowej internacjonalizacji i ewentualnie koncepcji sieci biznesowych, inne teorie w małym stopniu objaśniają to zjawisko w odniesieniu do małych przedsiębiorstw. Intensywne procesy globalizacyjne widoczne we współczesnej gospodarce światowej stawiają mniejsze podmioty gospodarcze przed nowymi wyzwaniami. Rosnąca konkurencja na zagranicznych rynkach, wysokie wymagania odbiorców produktów i upowszechnianie się międzynarodowych standardów wymuszają na przedsiębiorcach potrzebę ciągłego dostosowywania się do zmieniających się warunków. Aby nie stracić swojej pozycji konkurencyjnej, firmy zawczasu muszą wybrać odpowiednią strategię rozwoju. Zatem podjęcie i realizacja decyzji o formie ekspansji zagranicznej nie należy do łatwych zadań. Niniejszy rozdział poświęcony jest identyfikacji podstawowych form wejścia polskich małych i średnich przedsiębiorstw na zagraniczne rynki na podstawie analizy badań ankietowych CHARAKTERYSTYKA PRÓBY BADAWCZEJ Przeprowadzona ankieta zawierała 20 pytań zamkniętych oraz 3 otwarte i została skierowana do 415 polskich firm występujących w bazie danych uzyskanej ze strony internetowej czasopisma Puls Biznesu 1. Ankietę przeprowadzo- 1

3 134 no w okresie trzech pierwszych miesięcy 2008 r. Otrzymano 61 wypełnionych ankiet, co stanowi 14,7% badanej próby, z których 8 z racji niekompletności odpowiedzi zostało odrzucone, co w konsekwencji dało próbę badawczą na poziomie 53 przedsiębiorstw. Struktura tych firm przedstawia się następująco: 31 firm średnich 16 firm małych 6 mikroprzedsiębiorstw. Tabela 6.1. Struktura ankietowanych przedsiębiorstw ze względu na sektor działalności oraz okres funkcjonowania na rynkach zagranicznych Sektor działalności Usługi Okres działalności firmy (w latach) Okres obecności na rynkach zagranicznych (w latach) Mikroprzedsiębiorstwa powyżej 10 Małe przedsiębiorstwa Średnie przedsiębiorstwa brak brak powyżej brak 1 2 Razem Przemysł wydobywczy Razem 1 Przemysł przetwórczy brak powyżej powyżej brak 1 Razem 5 15

4 135 cd. tabeli 6.1 Inne Sektor działalności Okres działalności firmy (w latach) Okres obecności na rynkach zagranicznych (w latach) Mikroprzedsiębiorstwa Małe przedsiębiorstwa 8 10 brak 1 powyżej 10 Średnie przedsiębiorstwa powyżej 10 1 brak 2 Razem Ogółem Przedsiębiorstwa objęte analizą w przeważającej części to firmy usługowe (26 firm 49%), w głównej mierze zajmujące się handlem, przede wszystkim maszynami, meblami biurowymi, materiałami budowlanymi, urządzeniami sanitarnymi i grzewczymi, a także naprawami. Drugą najliczniejszą grupę stanowią przedsiębiorstwa działające w przemyśle przetwórczym (20 firm 37,74%). W tej grupie znaleźli się m.in. producenci mebli, opakowań, urządzeń grzewczych, tworzyw sztucznych, odzieży, okien i produktów spożywczych. Struktura branżowa badanej próby odzwierciedla ogólną strukturę branżową całej populacji małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce. W analizowanej próbie przedsiębiorstw znajdują się firmy prawie ze wszystkich województw, z wyjątkiem województwa warmińsko-mazurskiego. Najliczniej reprezentowane jest województwo małopolskie (8 firm), a następnie pomorskie, mazowieckie i zachodniopomorskie (tabela 6.2). Tabela 6.2. Struktura lokalizacji badanych firm według województw Województwo Zatrudnienie 1 9 osób osób osób razem Dolnośląskie 1 1 Kujawsko-pomorskie Lubelskie 1 1 Lubuskie 2 2 Łódzkie 2 2 Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie 3 3

5 136 cd. tabeli 6.2 Województwo Zatrudnienie 1 9 osób osób osób razem Podlaskie 1 1 Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Wielkopolskie 2 2 Zachodniopomorskie Razem Wśród badanych podmiotów gospodarczych dominują przedsiębiorstwa z rocznym obrotem w Polsce rzędu 2 10 mln euro (18 respondentów 40,91%), a następnie mln euro (15 przedsiębiorstw 34,09%). W tej grupie znajdują się prawie wszystkie badane małe i średnie firmy. Z kolei wszystkie objęte ankietą mikroprzedsiębiorstwa charakteryzują się rocznym obrotem w kraju na poziomie niższym niż 2 mln euro. Tabela 6.3. Struktura ankietowanych przedsiębiorstw według wartości rocznego obrotu w Polsce Roczny obrót (w mln euro) Małe przedsiębiorstwa Średnie przedsiębiorstwa Razem Poniżej Powyżej Razem Tabela 6.4. Struktura respondentów według rocznej wartości eksportu Roczna wartość eksportu (w mln euro) Mikroprzedsiębiorstwa Mikroprzedsiębiorstwa Małe przedsiębiorstwa Średnie przedsiębiorstwa Razem Poniżej Powyżej Brak Razem

6 137 Jak wynika z tabeli 6.4, prawie 75%, czyli 40 badanych przedsiębiorstw charakteryzuje się rocznym przychodem z eksportu na poziomie niższym niż 10 mln euro. Dziesięć spośród badanych firm nie prowadzi działalności eksportowej, a jedynie 3 uzyskują z eksportu przychód większy niż 10 mln euro rocznie FORMY EKSPANSJI ZAGRANICZNEJ POLSKICH MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW Małe i średnie przedsiębiorstwa z reguły charakteryzują się niewielkim potencjałem zasobowym, co powoduje, że dokonują one ekspansji zagranicznej w mniej zaawansowanych formach, czyli głównie w postaci umiędzynarodowienia sfery wymiany. Badane przedsiębiorstwa potwierdzają powyższą tezę, ponieważ w wypadku aż 89,38% z nich realizowaną formą internacjonalizacji jest eksport lub import albo obie formy jednocześnie. Zaledwie 10,62% ankietowanych przedsiębiorstw zadeklarowało swoją obecność na zagranicznych rynkach w formach bardziej zaawansowanych, czyli prowadzą kooperację z zagranicznymi partnerami. Żadne z badanych przedsiębiorstw nie podjęło zagranicznych inwestycji bezpośrednich (rys. 6.1). Budowa zakładu pod klucz Kontrakt menedżerski Sojusz strategiczny Franchising Sprzedaż licencji BIZ typu brownfield BIZ typu greenfield Eksport bezpośredni Eksport pośredni Import bezpośredni Import pośredni 0,88 3,54 3,54 1,77 0, ,20 14,16 31,86 14, % Rys Formy internacjonalizacji polskich małych i średnich przedsiębiorstw

7 138 Jak wynika z rys. 6.1, dominującymi formami internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw są import i eksport. Wśród pozostałych form na uwagę zasługują kontrakty menedżerskie i sojusze strategiczne, a także powiązana z nimi budowa zakładów pod klucz na zlecenie zagranicznego kontrahenta. Franchising oraz sprzedaż licencji mają marginalne znacznie. Niewielkie znaczenie kooperacyjnych form ekspansji zagranicznej oraz brak kapitałowych form internacjonalizacji polskich małych i średnich przedsiębiorstw wynika z trudności, jakie napotykają one w tym procesie, a mianowicie barier zasobowych, informacyjnych i proceduralnych 2. Badane przedsiębiorstwa zdołały zaistnieć na rynkach zagranicznych w postaci innych form niż handel zagraniczny tylko dlatego, że odkryły i wykorzystały niszę rynkową (sojusz strategiczny, franchising), posiadają dobrze wykwalifikowaną i wyspecjalizowaną kadrę (kontrakty menedżerskie), charakteryzują się dobrymi kontaktami międzynarodowymi (sojusze strategiczne), profesjonalizmem oraz stosunkowo niskimi kosztami, były w stanie pokonać zagraniczną konkurencję (budowa zakładów pod klucz). Są to jednak ciągle przypadki incydentalne. Biorąc pod uwagę fakt, że obecnie dominującymi formami umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa jest eksport i import oraz mając na uwadze etapowe modele internacjonalizacji, można przypuszczać, że dalszy wzrost zaangażowania polskich firm na zagranicznych rynkach przerodzi się w kooperacyjne, a następnie w kapitałowe formy ekspansji zagranicznej. Analizując badane przedsiębiorstwa pod względem ich wielkości zatrudnienia, można zauważyć, że w wypadku małych firm dominuje bierna forma internacjonalizacji (import), a w wypadku średnich firm formy aktywne (tabela 6.5). Tendencja ta nie jest jednak szczególnie wyraźna i trudno uznać ją za powszechnie obowiązującą prawidłowość. Trudno też, analizując badaną próbę, dopatrzyć się jakiś innych zależności pomiędzy wielkością przedsiębiorstw a realizowanymi przez nie formami internacjonalizacji. W celu zbadania zależności pomiędzy innymi cechami przedsiębiorstw dokonano analizy współczynnika korelacji liniowej Pearsona. Analizie poddano następujące cechy: obecność na rynku krajowym (mierzona w przedziałach rocznych: 1 3 lat, 3 5 lat, 6 8 lat, 8 10 lat, więcej niż 10 lat, oparta na dolnych granicach przedziałów); obecność na rynku zagranicznym (mierzona w przedziałach rocznych: 1 3 lat, 3 5 lat, 6 8 lat, 8 10 lat, więcej niż 10 lat, oparta na dolnych granicach przedziałów); formy internacjonalizacji przedsiębiorstw (skwantyfikowane przy użyciu rankingu tabela 6.6, gdzie 1 oznacza formę najbardziej zaawansowaną, 2 Bariery internacjonalizacji małych i średnich przedsiębiorstw były także przedmiotem badań ankietowych.

8 139 a 19 formę wymagającą najmniejszego zaangażowania ze strony przedsiębiorstwa); zatrudnienie (mierzone w przedziałach: 1 9, 10 49, i oparte również na dolnych granicach przedziałów). Tabela 6.5. Formy internacjonalizacji polskich małych i średnich przedsiębiorstw Formy internacjonalizacji Razem Mikroprzedsiębiorstwa Małe przedsiębiorstwa Średnie przedsiębiorstwa Import pośredni Import bezpośredni Eksport pośredni Eksport bezpośredni BIZ typu greenfield BiZ typu brownfield Sprzedaż licencji Franchising Sojusz strategiczny Kontrakt menedżerski Budowa zakładu pod klucz Tabela 6.6. Formy ekspansji zagranicznej przedsiębiorstw według stopnia zaangażowania kapitału Stopień rangi 1 Formy ekspansji zagranicznej eksport pośredni, import bezpośredni, eksport bezpośredni, sojusz strategiczny, kontrakt menedżerski 2 import bezpośredni, sojusz strategiczny, kontrakt menedżerski 3 import bezpośredni, eksport bezpośredni, budowa zakładu pod klucz 4 import bezpośredni, eksport bezpośredni, kontrakt menedżerski 5 import bezpośredni, eksport bezpośredni, franchising 6 import bezpośredni, eksport bezpośredni, sojusz strategiczny 7 import bezpośredni, licencje, franchising 8 import bezpośredni, import pośredni, sojusz strategiczny 9 import bezpośredni, sojusz strategiczny 10 import pośredni i bezpośredni, eksport pośredni i bezpośredni 11 import bezpośredni, eksport pośredni i bezpośredni 12 import bezpośredni, eksport bezpośredni 13 eksport pośredni i bezpośredni 14 import pośredni, eksport bezpośredni

9 140 cd. tabeli 6.6 Stopień rangi Formy ekspansji zagranicznej 15 eksport bezpośredni 16 eksport pośredni 17 import pośredni i bezpośredni 18 import bezpośredni 19 import pośredni Analiza została oparta na próbie 43 przedsiębiorstw, kształtując tym samym liczbę stopni swobody (k = n 2) na poziomie 41. Przyjmując poziom istotności rzędu pięciu setnych (α = 0,05), wartość krytyczna (r α * ) wyniosła 0,301 3, co oznacza, że zależność pomiędzy analizowanymi cechami jest istotna, jeżeli wartość bezwzględna współczynnika korelacji będzie większa od 0,301. Przy tych założeniach za pomocą programu MS Excel obliczono współczynniki korelacji liniowej dla poszczególnych cech (tabela 6.7). Tabela 6.7. Współczynniki korelacji liniowej Pearsona Wyszczególnienie Forma internacjonalizacji Forma internacjonalizacji 1 Zatrudnienie Zatrudnienie 0, Obecność w kraju Obecność w kraju 0, , Obecność za granicą Obecność za granicą 0, ,0743 0, Jak wynika z tabeli 6.7, wszystkie obliczone współczynniki, z wyjątkiem jednego, znalazły się w zbiorze dopuszczalnym (ich wartość bezwzględna jest mniejsza od przyjętej wartości krytycznej), co wskazuje na brak istnienia korelacji liniowej między badanymi cechami. Jedyną dającą się zauważyć korelacją jest związek między obecnością na rynku krajowym a obecnością na rynku zagranicznym. Jest to korelacja istotna (istotnie różni się od zera), gdyż współczynnik korelacji liniowej znajduje się w zbiorze krytycznym (prawdziwa jest hipoteza alternatywna, głosząca istnienie korelacji), i jest korelacją dodatnią, tzn. im dłużej dane przedsiębiorstwo jest obecne na rynku krajowym, tym dłużej jest również obecne na rynku zagranicznym. Zależność ta nie jest silna, gdyż współ- 3 S.M. Kot, A. Sokołowski, Tablice statystyczne, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2005, s. 17.

10 141 czynnik determinacji dla badanych dwóch cech wynosi zaledwie 15,04% (0, %), co oznacza, że obecność przedsiębiorstwa na rynku zagranicznym jest wyjaśniana długością okresu działalności firmy na krajowym rynku tylko w 15,04%. Wynik taki potwierdza tym samym przyjmowaną przez teoretyków hipotezę o dodatniej korelacji pomiędzy formą internacjonalizacji przedsiębiorstw a ich doświadczeniem zdobytym na rynkach krajowym i zagranicznym EKSPORT JAKO PODSTAWOWA AKTYWNA FORMA INTERNACJONALIZACJI POLSKICH MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW Eksport jest główną aktywną formą internacjonalizacji polskich małych i średnich przedsiębiorstw. Ta hipoteza została potwierdzona nie tylko w przeprowadzonych badaniach ankietowych, lecz także w analizach dokonanych przez takich polskich badaczy, jak: T. Gołębiowski 4, M. Witek-Hajduk 5 czy B. Plawgo 6. Małe i średnie przedsiębiorstwa, charakteryzujące się niewielkimi zasobami z jednej strony i dużą kreatywnością i innowacyjnością z drugiej strony, często rozpoczynają swoją ekspansję zagraniczną właśnie od tej formy. Dzięki niej nie tylko mogą zaistnieć na zagranicznych rynkach, poznać tamtejszych klientów, ich preferencje, zaznajomić się z szeroko rozumianym biznesem międzynarodowym, lecz przede wszystkim mogą zdobyć doświadczenie i kontakty, które w późniejszym czasie mogą z kolei zaprocentować podjęciem bardziej zaawansowanych form ekspansji zagranicznej. W badanej próbie są zarówno mikroprzedsiębiorstwa z niewielkim udziałem eksportu w wartości produkcji (do 20%), jak i takie, dla których eksport stanowi jedyne źródło przychodu firmy. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w przypadku firm małych i średnich. Na tej podstawie można wyciągnąć wniosek, że wielkość firmy mierzona liczbą zatrudnionych pracowników nie wpływa w sposób szczególnie istotny na intensywność eksportu mierzoną procentowym udziałem eksportu w wartości sprzedanej produkcji. Tabela 6.8 pokazuje, że tylko dwie 4 T. Gołebiowski, Formy internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw, Marketing i Rynek 2007, nr 2, s M.K. Hajduk, Stopień internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw, Marketing i Rynek 2007, nr 1, s B. Plawgo, Zachowania małych i średnich przedsiębiorstw w procesie internacjonalizacji, Orgmasz, Warszawa 2004, s

11 142 z badanych firm całość swojej produkcji przeznaczają na eksport, a 22 przedsiębiorstwa (66,6%) eksportują ponad 40% swojej produkcji. Tabela 6.8. Udział eksportu badanych przedsiębiorstw w wartości sprzedanej produkcji Przedsiębiorstwa Udział eksportu przedsiębiorstwa w wartości produkcji 1 5% 6 10% 11 20% 21 40% 41 60% 61 80% % Razem Mikro Małe Średnie Razem Porównując otrzymane na podstawie ankiety wyniki z podziałem eksporterów na eksperymentujących (wielkość sprzedaży za granicę nie przekracza 10%), średnio doświadczonych (11 40%) oraz bardzo doświadczonych (więcej niż 40% sprzedaży trafia na rynki zagraniczne), można zauważyć, że w badanej próbie przedsiębiorstw wszystkie trzy grupy eksporterów reprezentowane są w takim samym stopniu (tabela 6.9). Zatrudnienie, po raz kolejny, okazuje się mało istotnym czynnikiem w tej kwestii. Potwierdza to również współczynnik korelacji linowej Pearsona obliczony dla wielkości zatrudnienia (mierzonego liczbą pracowników) oraz udziału eksportu przedsiębiorstwa w całości sprzedanej produkcji (na podstawie dolnych granic przedziałów). Dla badanej grupy przedsiębiorstw wyniósł on 0,061348, co przy 41 stopniach swobody, poziomie istotności α = 0,05 oraz wartości krytycznej równiej 0,301 wskazuje na brak istnienia korelacji między zatrudnieniem a udziałem eksportu w wielkości produkcji. Tabela 6.9. Struktura badanych przedsiębiorstw według rodzajów eksporterów Przedsiębiorstwa Eksporterzy eksperymentujący Eksporterzy średnio doświadczeni Eksporterzy bardzo doświadczeni Mikro Małe Średnie Razem Badane podmioty gospodarcze najczęściej eksportują produkty finalne. Mając do wyboru takie formy eksportu, jak (rozróżnienie ze względu na stopień przetworzenia produktu): wykończenie produktu, montaż, surowce, półprodukty

12 143 i produkty finalne, 57% badanych jednostek zadeklarowało, że to właśnie produkty finalne są ich główną formą eksportu (rys. 6.2). Drugą deklarowaną grupą okazały się półprodukty. Znajduje to odzwierciedlenie w specyfice polskiej gospodarki. Rosnące, jednak ciągle relatywnie niskie w stosunku do Europy Zachodniej, koszty pracy sprawiają, że w Polsce w dalszym ciągu opłaca się sprowadzać surowce i komponenty zza granicy, poddawać je uszlachetnieniu, obróbce i eksportować w formie produktów finalnych. Stosunkowo duży udział półproduktów w eksporcie może być wyjaśniany z kolei, z jednej strony, polską bazą surowcową (piasek, drewno, kamień budowlany i ozdobny), a z drugiej ograniczonymi zdolnościami technologicznymi polskich przedsiębiorstw, uniemożliwiającymi pełne wykończenie niektórych produktów. Wykończenie produktu 3% Montaż 5% Surowce 10% Półprodukty 25% Produkt finalny 57% Rys Struktura eksportu małych i średnich przedsiębiorstw według stopnia przetworzenia produktu Na rynki polskich sąsiadów trafia 50% eksportu realizowanego przez badane podmioty gospodarcze (rys. 6.3). Głównymi odbiorcami polskich produktów są Niemcy (13%), Słowacja (8%), Litwa, Czechy, Ukraina oraz kraje Beneluksu (po 7%). Znaczącą rolę w polskim handlu zagranicznym odgrywają także klienci z Francji, Hiszpanii, Włoch, Wielkiej Brytanii oraz Rumunii. Wśród 14 najważniejszych państw, do których trafia polski eksport, znajduje się tylko jeden kraj spoza Europy, a mianowicie Stany Zjednoczone (4%). Niewielkie znaczenie państw pozaeuropejskich w strukturze polskiego handlu zagranicznego potwierdza również analiza polskiego eksportu przeprowadzona w ujęciu geograficznym (rys. 6.4). Aż 90% polskiego eksportu trafia na rynki europejskie, a tylko nieznaczna jego wielkość na rynki dalsze, tzn. Ameryki Północnej i Azji. Znaczenie Afryki i Ameryki Południowej jest marginalne.

13 144 Hiszpania 4% Inne 17% Wielka Brytania 4% USA 4% Litwa 7% Łotwa 4% Czechy 7% Rosja 4% Słowacja 8% Beneluks 7% Francja 6% Włochy 4% Ukraina 7% Niemcy 13% Rumunia 4% Rys Geograficzna struktura eksportu według krajów (14 największych odbiorców) Azja 3% Ameryka Północna 5% Ameryka Południowa 1% Afryka 1% Europa 90% Rys Geograficzna struktura eksportu według regionów Wyniki z przeprowadzonych badań dotyczących geograficznej struktury eksportu polskich małych i średnich przedsiębiorstw znajdują potwierdzenie w analizach przeprowadzanych także przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości, która w swoich corocznych raportach o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw podkreśla duże znaczenie krajów sąsiadujących z Polską jako głównych odbiorców polskiego eksportu (40% całości eksportu, w tym 28% do

14 145 Niemiec), a następnie pozostałych państw europejskich, marginalizując znaczenie odbiorców pozaeuropejskich. Biorąc pod uwagę model uppsalski, który najlepiej interpretuje proces umiędzynarodowienia małych i średnich przedsiębiorstw, a także zamiany zachodzących w gospodarce światowej, można przypuszczać, że w nadchodzących latach polscy przedsiębiorcy, w poszukiwaniu nowych rynków oraz możliwości rozwoju, zaczną otwierać się również na rynki pozaeuropejskie, w tym także te egzotyczne (Azja i Afryka), podejmując tym samym bardziej zaawansowane formy ekspansji zagranicznej IMPORT JAKO GŁÓWNA PASYWNA FORMA INTERNACJONALIZACJI POLSKICH MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW Import jest najczęściej realizowaną przez polskie małe i średnie przedsiębiorstwa bierną formą internacjonalizacji, gdyż 31,86% badanych przedsiębiorstw ma kontakt z rynkami zagranicznymi w formie importu bezpośredniego, a 14,16% dodatkowo korzysta także z usług pośredników. W porównaniu z eksportem wymaga on od przedsiębiorstw mniejszej znajomości zasad funkcjonowania rynków zagranicznych oraz mniejszych zasobów finansowych (szczególnie w przypadku importu pośredniego), a umożliwia podmiotom gospodarczym pozyskanie potrzebnych im zasobów, których przedsiębiorstwa nie mogą lub nie chcą pozyskać z rynku rodzimego (np. z racji ich ograniczoności lub zbyt wygórowanych cen). W bardzo wielu przypadkach (w badanej próbie w ponad 84% przypadków) firma dokonująca importu jest równocześnie eksporterem. Wynika to z jednej strony z różnic w cenach czynników produkcji w różnych krajach, a z drugiej ze wzajemnego sprzężenia tych dwóch form. Podjęcie eksportu przez przedsiębiorstwo uwarunkowane jest często wcześniejszym importem surowców lub półproduktów (import zaopatrzeniowy), importem maszyn czy urządzeń lub zakupem licencji, które posłużą wytworzeniu przeznaczonych na eksport produktów. Powyższe stwierdzenie znajduje uzasadnienie w formie importu realizowanego przez badane podmioty (rys. 6.5). Aż 62% importu realizowanego przez badane przedsiębiorstwa stanowią surowce i półprodukty (odpowiednio 36% i 26%). Przywóz produktów finalnych z zagranicy stanowi 38% w strukturze importu i dotyczy on głównie dóbr niewytwarzanych w Polsce lub takich, których cena na rynkach zagranicznych jest niższa niż na rynku krajowym.

15 146 Produkt finalny 38% Montaż 2% Surowce 35% Półprodukty 25% Rys Forma importu według stopnia przetworzenia produktu Analizując strukturę geograficzną importu generowanego przez sektor małych i średnich przedsiębiorstw na przykładzie badanej próby, można zauważyć, że podobnie jak w przypadku eksportu, główną rolę odgrywają Niemcy (15% polskiego importu). Na uwagę jednocześnie zasługuje fakt, że tylko 21% importowanych produktów pochodzi z krajów sąsiadujących z Polską, a także wzrost znaczenia krajów Europy Zachodniej i Chin (rys. 6.6). Inne 26% Austria 3% Słowacja 3% Niemcy 15% Francja 7% Chiny 6% Ukraina 3% USA 7% Wielka Brytania Szwajcaria 6% 4% Beneluks 6% Hiszpania 4% Włochy 10% Rys Geograficzna struktura importu badanych firm

16 147 Taki stan rzeczy można wyjaśnić przytaczanymi już wcześniej argumentami o różnicach cen czynników wytwórczych (co przemawia na korzyść Chin i powoduje wzrost ich znaczenia), a także ciągłych brakach polskich przedsiębiorstw w zakresie zaawansowanych technologii (co uzależnia naszych przedsiębiorców od importu technologii z krajów starej Unii Europejskiej). Badania przeprowadzane przez innych naukowców potwierdzają prezentowaną strukturę importu, co z kolei pozwala wierzyć w reprezentacyjność dobranej próby oraz słuszność wykrytych zależności. Jako przykład można przytoczyć analizę przeprowadzoną przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości (rys. 6.7). Analiza ta potwierdza, że polscy przedsiębiorcy w głównej mierze zaopatrują się w surowce i komponenty produkcyjne u naszych zachodnich sąsiadów, a także w Chinach. Francja 6% Chiny 5% Czechy 4% Holandia 3% Wielka Brytania 3% Belgia 3% USA 2% Pozostałe 33% Włochy 7% Rosja 9% Niemcy 25% Rys Geograficzna struktura importu małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w 2007 r. Źródło: Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa Analizując udział importu badanych przedsiębiorstw w wartości produkcji (tabela 6.10), podobnie jak w przypadku eksportu, trudno doszukać się zależności pomiędzy wielkością importu a wielkością przedsiębiorstwa (mierzoną liczbą zatrudnionych pracowników). W poddanej badaniu próbie znalazły się zarówno mikroprzedsiębiorstwa z niewielkim udziałem importu w produkcji, jak i takie, dla których import stanowi podstawę całej produkcji. Podobnie sytuacja wygląda w grupie przedsiębiorstw małych i średnich. Można na tej podstawie wysunąć wniosek, że wielkość przedsiębiorstwa mierzona liczbą pracowników nie od-

17 148 grywa kluczowej roli w kwestii intensywności importu mierzonego udziałem importu w wartości produkcji. W celu zweryfikowania powyższej tezy obliczono współczynnik korelacji linowej Pearsona między wielkością zatrudnienia (używając dolnych granic przedziałów, tzn. 1, 11, 50) a udziałem importu w wartości produkcji (również przy użyciu dolnych granic przedziałów, tzn. 1, 6, 11, 21, 41, 61 i 81). Dla tak zdefiniowanych cech wyniósł on 0,2736, co przy 41 stopniach swobody, poziomie istotności równym 0,05 oraz wartości krytycznej 0,301 wskazuje na brak istnienia korelacji liniowej. Tabela Udział importu badanych przedsiębiorstw w wartości produkcji Przedsiębiorstwa Udział importu przedsiębiorstw w produkcji 1 5% 6 10% 11 20% 21 40% 41 60% 61 80% % Razem Mikro Małe Średnie Razem Przytaczając zaprezentowaną w literaturze przedmiotu klasyfikację importerów na eksperymentujących (mniej niż 10% produktów wykorzystywanych w produkcji pochodzi z importu), średnio doświadczonych (11 40%) oraz bardzo doświadczonych (więcej niż 40%), można zauważyć, że w badanej próbie przedsiębiorstw dominują importerzy średnio doświadczeni oraz bardzo doświadczeni (tabela 6.11). Importerzy eksperymentujący stanowią zaledwie 21,05% badanych podmiotów. Tabela Struktura małych i średnich przedsiębiorstw według udziału produktów importowanych w produkcji Przedsiębiorstwa Importerzy eksperymentujący Importerzy średnio doświadczeni Importerzy bardzo doświadczeni Mikro 2 3 Małe Średnie Razem Tak duże znaczenie importu jako formy ekspansji zagranicznej, przy znikomym udziale kooperacyjnych form, może świadczyć po raz kolejny o niewiel-

18 149 kim stopniu umiędzynarodowienia polskich małych i średnich przedsiębiorstw. Patrząc jednak na drogę umiędzynarodowienia małych i średnich przedsiębiorstw w krajach Europy Zachodniej, można przypuszczać, że dominacja tej prostej formy ekspansji zagranicznej jest przejściowa i w przyszłości zaowocuje realizacją przez te przedsiębiorstwa bardziej zaawansowanych formy internacjonalizacji PERSPEKTYWY ROZWOJU MIĘDZYNARODOWEJ EKSPANSJI POLSKICH MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW Biorąc pod uwagę wyniki przeprowadzonych badań, jak też ciągle zmieniające się warunki ekonomiczne na rynkach zagranicznych, należy się spodziewać, że w przyszłości polskie podmioty gospodarcze będą w szerszym zakresie wykorzystywać bardziej zaawansowane formy internacjonalizacji. Żadne z poddanych badaniu przedsiębiorstw nie planuje wycofania się z działalności zagranicznej. 31,7% respondentów planuje utrzymanie bieżącej pozycji, a aż 68,3% chce zwiększyć swoje zaangażowanie na rynkach zagranicznych (tabela 6.12). Tabela Planowana strategia rozwoju polskich małych i średnich przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych Przedsiębiorstwa utrzymanie bieżącej pozycji Planowana strategia wzrost zaangażowania na rynkach zagranicznych Mikro Małe Średnie Razem razem Rozpatrując tę kwestię ze względu na wielkość przedsiębiorstwa, można zauważyć, że zachowawcze podejście przedsiębiorstw do internacjonalizacji jest charakterystyczne dla podmiotów najmniejszych (zatrudniających do 9 pracowników). Natomiast wśród badanych przedsiębiorstw głównie średnie firmy planują w najbliższym czasie zwiększenie zaangażowania na zagranicznych rynkach.

19 150 Droga przedsiębiorstw do przyjęcia bardziej zaawansowanych form internacjonalizacji nie jest łatwa i realizacja tych form może zająć kilka lub kilkanaście lat. Aby przyspieszyć ten proces, potrzebne są w Polsce gruntowne reformy, wspierające rozwój oraz promujące działalność drobnej przedsiębiorczości. Konieczna jest promocja Polski i poprawa wizerunku naszego kraju w oczach zagranicznych klientów i kontrahentów oraz wzrost znaczenia organizacji i instytucji wspierających ekspansję zagraniczną. Obecnie aż w 79% badanych przedsiębiorstw uważa się działalność instytucji wspierających internacjonalizację za niemającą większego znaczenia, w 12% ocenia się ją źle, a w 2% twierdzi, że instytucje te wręcz przeszkadzają polskim przedsiębiorcom. Jedynie 7% respondentów ocenia ich obecną działalność pozytywnie. Zatem przedsiębiorstwa chcące rozpocząć ekspansję zagraniczną muszą polegać w głównej mierze na własnych zasobach, umiejętnościach i kontaktach. Powyższe stwierdzenie znajduje odzwierciedlenie w przeprowadzonych badaniach. Tabela Podmioty inicjujące wejście przedsiębiorstwa na rynki zagraniczne Przedsiębiorstwa przedsiębiorstwo Inicjator wejścia firmy na rynki zagraniczne zagraniczni kontrahenci trudno powiedzieć Mikro Małe Średnie Razem razem Na pytanie, jaki podmiot zainicjował wejście przedsiębiorstwa na rynki zagraniczne (instytucje zagraniczne, instytucje polskie, samo przedsiębiorstwo, kooperanci), żaden z respondentów nie wskazał na instytucję. Aż 31% badanych podmiotów dokonało ekspansji zagranicznej z własnej inicjatywy (w przeważającej mierze były to mikroprzedsiębiorstwa i małe przedsiębiorstwa), a 40,5% rozpoczęło działalność zagraniczną w wyniku zapytania ofertowego bądź zlecenia od zagranicznego kooperanta (w ten sposób wejścia na rynki zagraniczne dokonały głównie przedsiębiorstwa średnie). Zaskakujące okazało się równocześnie, że 28,5% badanych przedsiębiorstw nie było w stanie stwierdzić, kto zainicjował lub co zainicjowało proces ich umiędzynarodowienia. Można zatem przyjąć, że w najbliższych latach (zanim na znaczeniu zyskają instytucje wspierające proces internacjonalizacji oraz będą widoczne wymierne efekty gruntownych reform ekonomicznych) podstawową formą umiędzynarodowie-

20 151 nia działalności będzie nadal eksport, i to głównie kierowany na rynki najbliższe geograficznie (przede wszystkim unijne oraz krajów byłego Związku Radzieckiego) UWAGI KOŃCOWE Przewaga eksportu i importu nad innymi formami zaangażowania się polskich małych i średnich przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych, co wpływa na ich niski stopień internacjonalizacji, może doprowadzić do powstania luki konkurencyjnej między nimi a firmami zagranicznymi. Równocześnie rosnące znaczenie aktywnych form internacjonalizacji widoczne w przejmowaniu polskich firm przez zagraniczne przedsiębiorstwa czy zagraniczne inwestycje bezpośrednie podejmowane przez korporacje transnarodowe, działa na niekorzyść polskich przedsiębiorstw w konfrontacji z zagranicznymi konkurentami. Polskie przedsiębiorstwa, szczególnie małe i średnie, nie są w stanie w dużym stopniu uzyskiwać korzyści z tytułu optymalizacji lokalizacji w skali międzynarodowej czy korzyści z tytułu koordynacji i (lub) kontroli prowadzonych w skali światowej operacji i przedsięwzięć. Jednym z czynników utrudniających uzyskanie tych korzyści jest brak strategicznej przewagi polskich przedsiębiorstw, która umożliwiłaby im przyjmowanie pozycji inicjatora lub lidera w kooperacyjnych i kapitałowych formach internacjonalizacji. Polskie firmy nie mają bowiem wystarczająco głębokiej znajomości zagranicznych rynków zbytu, nie dysponują także atrakcyjnymi dla potencjalnych partnerów zasobami technologii, w związku z czym eksport licencji czy tworzenie związków kooperacyjnych z partnerami zagranicznymi, z wykorzystaniem krajowych technologii, ma charakter marginalny. Brak renomy w zakresie technologii i ograniczone zasoby finansowe przedsiębiorstw utrudniają także podejmowanie złożonych przedsięwzięć inwestycyjnych (polskie małe i średnie przedsiębiorstwa uczestniczą w nich w roli podwykonawcy). W końcu, brak silnych marek, know-how oraz odpowiedniej promocji utrudnia, a często wręcz uniemożliwia polskim przedsiębiorcom tworzenie własnych sieci franchisingowych za granicą. Mocno zaawansowane w procesie umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa unijne czy amerykańskie nie stanowią dla polskich przedsiębiorców jedynego zagrożenia. Coraz groźniejsza staje się bezpośrednia ekspansja producentów z krajów Dalekiego Wschodu, m.in. z Chin i Indii. Posiadając potencjał technologiczny (Indie) oraz wykorzystując niskie ceny czynnika pracy (Chiny), producenci ci odważnie wchodzą na rynki unijne, w tym również polskie, i organizują

21 152 na ich obszarze filie czy sieci dystrybucji, stwarzając tym samym dodatkowe zagrożenie konkurencyjne dla polskich firm. Polskie przedsiębiorstwa, a w szczególności małe i średnie, chcąc utrzymać lub wzmocnić swoją pozycję konkurencyjną, muszą dokonać wyboru odpowiedniej formy wejścia na zagraniczne rynki oraz strategii rozwoju na tych rynkach, a także poszukiwać innowacyjnych i kreatywnych partnerów-kooperantów, którzy ułatwią im ten proces.