OCENA POTENCJAŁU ROZWOJOWEGO PRZEDSIĘBIORSTW W REGIONIE NA PRZYKŁADZIE WOJEWÓDZTWA OPOLSKIEGO

Transkrypt

1 prof. PO dr hab. Krzysztof Malik Wydział Zarządzania - Katedra Ekonomii i Badań Regionalnych Politechnika Opolska w Opolu OCENA POTENCJAŁU ROZWOJOWEGO PRZEDSIĘBIORSTW W REGIONIE NA PRZYKŁADZIE WOJEWÓDZTWA OPOLSKIEGO REGIONAL ENTERPRISES DEVELOPMENT POTENTIAL: THE CASE OF OPOLSKIE REGION EVALUATION Streszczenie Określenie potencjału rozwojowego przedsiębiorstw ma istotne znaczenie dla programowania polityki rozwoju w wymiarze lokalnym i regionalnym. Przedmiotem rozwaŝań jest analiza i ocena potencjału rozwojowego przeprowadzona dla przedsiębiorstw województwa opolskiego w latach Celem utylitarnym badań jest identyfikacja kluczowych branŝ gospodarki badanego regionu w perspektywie jego konkurencyjności oraz trwałego rozwoju. Wykorzystano wyniki badań foresightu regionalnego w zakresie identyfikacji kluczowych obszarów rozwoju (metodą Delphi) oraz zmodyfikowaną metodę opracowaną przez Boston Consulting Group. Ustalenia badawcze porównano z wynikami analizy przesunięć udziałów (Shift&share) branŝ badanego regionu. Kryterium odniesienia oceny udziału sekcji w gospodarce regionu oraz udziału badanej sekcji w gospodarce województwa opolskiego stanowią odpowiednie wskaźniki udziału lub zmiany udziału wartości dodanej brutto badanej branŝy obliczone dla całego kraju. Uzyskane wyniki badań stanowią rekomendacje dla planowania i aktualizowania polityki rozwoju regionu, w tym znaczeniu, Ŝe identyfikują branŝe, które wymagają interwencji (na przykład dofinansowania funduszami w ramach programów operacyjnych). Artykuł ma charakter metodologiczny i stanowi studium przypadku rozwoju branŝ gospodarki województwa opolskiego. Summary The development potential of enterprises identification is of key importance for development policy creation in local and regional dimensions. The analyze and evaluation of Opolskie region enterprises development potential in is the subject of the investigations. The utility objective of the research is the identification of the branches which are due to play the significant role for the region competitiveness and its sustainable development as well. The regional foresight results were used in the case of key development fields identification (Delphi method) and adopted method of Boston Consulting Group. The settlements of the investigation were compared to the results of the region branches shift and

2 share analysis. The proper share/change of share indicators of gross value added for whole country branches were the comparison base for regional branches evaluation. Wstęp Celem utylitarnym podjętych badań jest identyfikacja branŝ gospodarki badanego regionu kluczowych w perspektywie jego konkurencyjności oraz trwałego rozwoju. Zastosowano triangulację metod badawczych poprzez połączenie wyników otrzymanych metodami: Delphi, zmodyfikowaną metodą BCG i metodą analizy przesunięć udziałów branŝ gospodarki województwa opolskiego. Uzyskane wyniki badań stanowią rekomendacje dla polityki rozwoju regionu, w tym znaczeniu, Ŝe identyfikują branŝe konkurencyjnego i jednocześnie trwałego rozwoju z podziałem na te, których rozwój nie wymaga wsparcia ze strony polityki rozwoju regionu oraz te, które wymagają interwencji na przykład dofinansowania funduszami w ramach programów operacyjnych. Z badań wynika, Ŝe potencjał rozwojowy przedsiębiorstw kształtują przede wszystkim: struktura gospodarki danego obszaru, przewagi konkurencyjne przedsiębiorstw regionu, instytucje edukacyjne i badawczo-rozwojowe, sieci współpracy, infrastruktura społeczna i techniczna, sprawność instytucji około biznesowych, polityka rozwoju regionu i governance. Przedmiotem rozwaŝań jest analiza i ocena struktury gospodarczej oraz przewag konkurencyjnych przeprowadzona dla branŝ przedsiębiorstw województwa opolskiego w latach Słowa kluczowe Metoda Delphi, macierz BCG, analiza przesunięć udziałów (shift-share), rozwój konkurencyjny i trwały branŝ przedsiębiorstw, województwo opolskie

3 Struktura gospodarki województwa opolskiego według badań foresightowych Efektem badań foresightowych była identyfikacja kluczowych obszarów rozwoju regionu, które naleŝy wspierać jako (1) atrakcyjny obszar badawczo-rozwojowy, (2) domenę konkurencyjnych i trwałych (zrównowaŝonych) inwestycji gospodarczych o charakterze regionalnym i ponadregionalnym. Wskazane metodą Delphi obszary kluczowe dla rozwoju województwa opolskiego stanowią: (1) zasoby naturalne i nowe materiały w przemyśle chemicznym, (2) zasoby naturalne i nowe materiały w przemyśle spoŝywczym i przetwórstwie rolno-spoŝywczym, (3) zasoby naturalne i nowe materiały w budownictwie, (4) infrastruktura sektora transportowego, (5) zrównowaŝona energetyka, (6) rolnictwo, agroturystyka i leśnictwo 1. NaleŜy podkreślić, Ŝe wcześniejsza, niŝ u konkurentów, koncentracja na przyszłych obszarach kluczowych sprzyja konkurencyjności rozwoju województwa. W Foresighcie dla województwa opolskiego została ponadto zidentyfikowana pozycja branŝ gospodarki według czterech kryteriów-czynników rozwoju technologicznego: udziału w tworzeniu miejsc pracy, jakości zasobów ludzkich, moŝliwości przyciągania inwestorów, potencjału wykorzystania innowacyjnych technologii. Z przeprowadzonych analiz foresightowych dla województwa opolskiego wynika potencjał rozwojowy poszczególnych branŝ (sekcji) rozumiany jako róŝnica pomiędzy prawdopodobieństwem dynamicznego rozwoju w okresie do 2020 roku a oceną jej znaczenia w roku badawczym 2008 (rys. 1). Rysunek 1 Wielkość dystansów pomiędzy aktualnym znaczeniem danej branŝy a prawdopodobieństwem jej dynamicznego rozwoju w okresie do 2020 roku Fig. 1 The distances between branches current role and the future development by Województwo opolskie regionem zrównoważonego rozwoju foresight regionalny do 2020 roku. Kluczowe obszary badawcze i opisy scenariuszowe, pod red. K. Malika, Politechnika Opolska, wyd. Instytut Śląski, Opole 2008.

4 Źródło: Malik K. (red.), Województwo opolskie regionem zrównowaŝonego rozwoju foresight regionalny do 2020 roku. Kluczowe obszary badawcze i opisy scenariuszowe, Politechnika Opolska, Wyd. Instytut Śląski, Opole 2008, s Największy dystans pomiędzy aktualnym znaczeniem (2008) a dynamicznym rozwojem w okresie do 2020 roku występuje w branŝach: gastronomia oraz baza turystyczna (róŝnica pomiędzy obiema zmiennymi wyniosła 1,06), usługi komunalne oraz społeczne (0,9), usługi w zakresie transportu, gospodarki magazynowej i łączności (0,8), usługi związane z obsługą nieruchomości oraz firm (0,78), budownictwo i usługi w zakresie ochrony zdrowia i pomocy społecznej (w obu przypadkach: 0,77). Najmniejsze odchylenia wielkości przyszłych od obecnych wystąpiły w branŝach: rolnictwo (0,19), produkcja wyrobów chemicznych (0,28) oraz produkcja oraz dystrybucja energii elektrycznej, gazu i wody (0,32). Z największymi odchyleniami mamy do czynienia w odniesieniu do obszarów, których aktualne znaczenie oceniane było raczej nisko, z kolei wobec branŝ obecnie istotnych dla rozwoju województwa opolskiego róŝnice te okazały się relatywnie niewielkie. Wydaje się jednak, iŝ stwierdzenie, Ŝe potencjał rozwojowy tych ostatnich branŝ jest niski jest tu nieuprawnione stosunkowo niewielki stopień róŝnic pomiędzy analizowanymi zmiennymi wynika w duŝej mierze z generalnie optymistycznego postrzegania rozwoju wszystkich branŝ przy jednoczesnej realnej a więc i bardziej krytycznej ocenie ich aktualnego znaczenia. Przyczyną istotniejszych róŝnic, w przypadku wskazanych branŝ, jest w głównej mierze efekt ich słabego wyniku w odniesieniu do oceny aktualnego znaczenia.

5 Jak wskazano, struktura gospodarki wpływa na równowaŝenie, trwałość i tempo rozwoju społeczno-gospodarczego zarówno lokalnych jak i ponadlokalnych jednostek terytorialnych. Ukształtowanie określonej struktury gospodarki jest wypadkową lokalnych (regionalnych) kapitałów rozwojowych oraz sposobu ich wykorzystywania przez społeczność. Sposób wykorzystywania kapitałów rozwoju stanowi z kolei konsekwencję zakresu ładów rozwoju, czyli dostosowania polityki i podejmowanych działań i przedsięwzięć do szans i atutów (warunków i zasobów) lokalnych. Zatem, ciągłe integrowanie warunków i zasobów lokalnych z polityką rozwoju regionu przy wykorzystywaniu komparatywnych przewag w otoczeniu bliŝszym i dalszym stanowi warunek konieczny rozwoju w wymiarze lokalnym i regionalnym. Struktura gospodarki województwa opolskiego według zmodyfikowanej metody BCG Strukturę gospodarki województwa opolskiego, zbadano zmodyfikowaną metodą opracowaną przez Boston Consulting Group (BCG). Kryterium odniesienia ocen typu duŝy/mały udział sekcji w gospodarce regionu oraz wzrost/spadek udziału badanej sekcji w gospodarce województwa opolskiego, stanowią odpowiednie wskaźniki udziału lub zmiany udziału wartości dodanej brutto badanej branŝy obliczone dla całego kraju (tab. 1).

6 Tabela 1. Zmodyfikowana macierz BCG wybranych sekcji gospodarki w województwie opolskim w okresie Zmiana udziału w gospodarce 2 Udział w gospodarce regionu względem wskaźników krajowych Relatywnie mały ZbliŜony do wielkości krajowych Relatywnie duŝy Względny spadek Transport, gospodarka magazynowa i łączność, pośrednictwo finansowe, Handel i naprawy, rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo, budownictwo, produkcja artykułów spoŝywczych i napojów, produkcja wyrobów chemicznych, Względnie stały Produkcja mebli; pozostała działalność produkcyjna, produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep, produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych, produkcja maszyn i aparatury elektrycznej, działalność wydawnicza i poligrafia Produkcja maszyn i urządzeń, hotele i restauracje, Względny wzrost Górnictwo i kopalnictwo, produkcja metali, produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz słomy i wikliny, produkcja masy włóknistej i papieru, Edukacja, obsługa nieruchomości i firm, nauka, pozostała działalność usługowa, ochrona zdrowia i opieka społeczna, Wytwarzanie i zaopatrywanie w energie elektryczna, gaz i wodę, produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych, produkcja wyrobów z metali Źródło: Malik K., Struktura gospodarcza województwa opolskiego jako czynnik rozwoju przedsiębiorstw jutra, w: Malik K. (red.) Przedsiębiorstwa jutra prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim. Metodologia i narzędzia badawcze. Politechnika Opolska, ProMedia sp. z o.o., Instytut Śląski, Opole 2009, s Udział w gospodarce i jego zmiany zmierzono wartością dodaną brutto wybranych sekcji przetwórstwa przemysłowego w województwie opolskim w okresie odniesioną do wielkości krajowych.

7 W okresie badawczym wskazano podstawowe grupy sekcji gospodarki województwa opolskiego (według nomenklatury BCG): I. gwiazdy: a. wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę, b. produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych, c. produkcja wyrobów z metali, II. dojne krowy: a. produkcja wyrobów chemicznych, b. handel i naprawy, c. budownictwo, d. rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo, e. produkcja artykułów spoŝywczych i napojów, III. znaki zapytania: a. górnictwo i kopalnictwo, b. produkcja metali, c. produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz słomy i wikliny, d. produkcja masy włóknistej i papieru, IV. psy: a. transport, gospodarka magazynowa i łączność, b. pośrednictwo finansowe. Dodatkowo wyróŝniono nowe gwiazdy sekcji rozwoju gospodarki województwa opolskiego: edukacja, obsługa nieruchomości i firm, nauka, pozostała działalność usługowa, ochrona zdrowia i opieka społeczna. Jednocześnie wskazano dość liczną grupę sekcji przedsiębiorstw, które trudno jednoznacznie kwalifikować do wyróŝnionych wyŝej grup według klasyfikacji BCG, jak: produkcja mebli, pozostała działalność produkcyjna, produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep, produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych, produkcja maszyn i aparatury elektrycznej, działalność wydawnicza i poligrafia, produkcja maszyn i urządzeń, hotele i restauracje. NaleŜy jednak zdawać sobie sprawę z ograniczonej wartości poznawczej przeprowadzonej analizy, która została oparta wybiórczo o dwa wskaźniki ekonomiczno-rynkowe rozwoju branŝ i przedsiębiorstw. Badano z jednej strony - udział branŝ i przedsiębiorstw w gospodarce, a z drugiej zmiany udziału w województwie opolskim. Analizowane wielkości zmierzono wartością dodaną brutto wybranych sekcji przetwórstwa przemysłowego

8 odniesioną do wielkości krajowych. Wskaźniki udziału branŝy w gospodarce na tle otoczenia, choć stanowią dobry punkt wyjścia do dalszych analiz prognostycznych w wymiarze ekonomiczno-rynkowym, to nie mogą ich zastąpić. Poza analizowanymi wskaźnikami analizy ekonomiczno-rynkowej, dalsze badania trendów rozwoju branŝ i przedsiębiorstw powinny obejmować analizę wskaźnikową m.in.: PKBpc, dynamika zmian PKBpc, wartość dochodów/wydatków na mieszkańca, wskaźnik produktywności pracy, tzn. wartości dodanej brutto na jednego pracującego, WDB i struktura sektorowa wartości dodanej brutto w podziale na główne sektory ekonomiczne, struktura zatrudnionych w poszczególnych sektorach gospodarki, udział w krajowym eksporcie, wskaźnik nadwyŝki operacyjnej gmin, powiatów, województw, udział dóbr technologicznie zaawansowanych w sprzedaŝy ogółem liczba podmiotów gospodarczych na mieszkańca według rejestru REGON (lub w ujęciu dynamicznym zmiana liczby podmiotów gospodarczych), nakłady na działalność badawczo-rozwojową (B+R) w relacji do PKB. Systemowym narzędziem badawczym do wstępnej oceny potencjału konkurencyjnego branŝ przedsiębiorstw województwa opolskiego, moŝe być analiza typu shift-share. Analiza przewag konkurencyjnych według branŝ przedsiębiorstw województwa opolskiego Analizę potencjalnych przewag konkurencyjnych przeprowadzono metodą shift&share, której istotą jest podejście dekompozycyjne, obejmujące badanie wpływu wybranych czynników na pozycję danej branŝy w rozwoju gospodarki lokalnej. Analiza przesunięć udziałów umoŝliwiła wstępną identyfikację rodzajów działalności kluczowych dla rozwoju regionu (branŝ wg sekcji Polskiej Klasyfikacji Działalności). Najistotniejszym zadaniem podjętym do realizacji było wskazanie tendencji rozwojowych dotyczących województwa opolskiego. Analiza przesunięć udziałów naleŝy do narzędzi ekonomicznych wspomagających przeprowadzenie badań stopnia rozwoju wybranego obszaru w odniesieniu do wskazanego obszaru referencyjnego (województwo-kraj) w relacji nadrzędnej lub równorzędnej. Cechuje ją moŝliwość analizy w długim horyzoncie czasowym przy zachowaniu wysokiej trafności uzyskanych poziomów wskaźników. Zakres czasowy analizy w odniesieniu do zmiennej liczby podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON Głównego Urzędu Statystycznego - obejmował lata Analiza została przeprowadzona w odniesieniu do obszaru referencyjnego, za który przyjęto obszar Polski, zaś jej wyniki przedstawiają poziom rozwoju województwa opolskiego w porównaniu z poziomem rozwoju całego kraju (tab. 2).

9 Tab. 2. Wyniki analizy przesunięć udziałów dla liczby podmiotów gospodarki narodowej PODMIOTY GOSPODARKI NARODOWEJ OPOLSKIE POLSKA PO SP KO PC A B C D E F G H I J K L M N O Ogółem Źródło: Malik K., Analiza przesunięć udziałów branŝ gospodarki województwa opolskiego, w: Malik K. (red.) Przedsiębiorstwa jutra prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim. Metodologia i narzędzia badawcze. Politechnika Opolska, ProMedia sp. z o.o., Instytut Śląski,Opole 2009, s.139. Z danych zawartych w tabeli 1 wynika, Ŝe gdyby gospodarka województwa opolskiego rozwijała się w takim samym tempie, jak gospodarka krajowa, łączna liczba podmiotów gospodarczych powinna wzrosnąć o 32733, a wzrosła o 53083, czyli ponad 62% więcej niŝ wartość oczekiwana. Tylko w przypadku dwóch sekcji zanotowane zostały wyniki poniŝej 100% (patrz tab. 2.). Ten wynik jest związany przede wszystkim z ilościowym rozwojem następujących branŝ: rolnictwo (sekcja A) 3,5-krotnie wyŝszy przerost w porównaniu do całego kraju, górnictwo (sekcja C), gdzie przy oczekiwany wzroście o 14 podmiotów odnotowano przyrost w liczbie 26 podmiotów, wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę (sekcja E), na przestrzeni 14 lat w regionie opolskim liczba podmiotów w tej branŝy uległa podwojeniu,

10 pośrednictwo finansowe (sekcja J), gdzie wzrost liczebności podmiotów był 6-krotnie większy niŝ wynikałoby z oczekiwanej wartości wskaźnika PO, obsługa nieruchomości i form (sekcja K) wzrost ponad 3-krotnie większy niŝ proporcjonalnie w kraju, administracja publiczna i obrona narodowa, obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i zdrowotne (sekcja L) gdzie odnotowano blisko 6-krotne przekroczenie liczby, określającej oczekiwaną liczebność podmiotów gospodarczych w sekcji przy wzroście zbliŝonym do poziomu rozwoju całego kraju, edukacja (sekcja M), ochrona zdrowia i opieka społeczna (sekcja N), działalność usługowa, komunalna, społeczna i indywidualna, pozostała (sekcja 0) wszystkie odnotowały wzrost ponad 3-krotny w odniesieniu do tendencji ogólnopolskiej. Za słabsze naleŝy uznać wartości wskaźników, które w porównaniu z ogólnopolską tendencją odnotowano w następujących sekcjach: rybactwo (sekcja B), gdzie planowany wzrost w obszarze referencyjnym wynosił 5, zaś w odniesieniu do województwa opolskiego 7, przetwórstwo przemysłowe (sekcja D), gdzie liczba podmiotów wzrosła o 2905, podczas gdyby rozwój Opolszczyzny przebiegał w tempie zgodnym z tendencjami ogólnokrajowymi, liczba ta wzrosłaby o 4416, handel i naprawy (sekcja G) gdzie liczba podmiotów wzrosła o 9282, zamiast oczekiwanej liczebności Prezentację wskaźników oceny wybranej branŝy w regionie moŝna przedstawić graficznie uwzględniając dekompozycję trzech elementów analizy przesunięć udziałów (rysunek 3). Rysunek. 2. Dekompozycja trzech składowych analiza przesunięć udziałów liczby podmiotów gospodarki narodowej w województwie opolskim Fig. 2 The three elements decomposition Shift and share analysis of Opolskie region enterprises

11 Źródło: Malik K., Analiza przesunięć udziałów branŝ gospodarki województwa opolskiego, w: Malik K. (red.) Przedsiębiorstwa jutra prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim. Metodologia i narzędzia badawcze. Politechnika Opolska, ProMedia sp. z o.o., Instytut Śląski, Opole 2009, s.141. Mniej korzystną sytuację, jeśli chodzi o wpływ struktury gospodarki regionalnej na jej rozwój, zdiagnozowano w sekcjach: B, D, G oraz I co spowodowało spadek w oczekiwanej strukturze liczby podmiotów prowadzących działalność w tychŝe sekcjach o odpowiednio: 1, 3330, 9248, 293. Wysoką konkurencyjnością w stosunku do konkurencyjności tej branŝy ogółem w kraju cechuje się obsługa nieruchomości i firm (sekcja K), dzięki czemu wzrosła liczba podmiotów prowadzących działalność w tej sekcji o Na uwagę zasługuje równieŝ przetwórstwo przemysłowe (sekcja D), w którym konkurencyjność branŝy przyczyniła się do wzrostu podmiotów o Do branŝ, w których odnotowano w województwie opolskim spadek liczby podmiotów prowadzących działalność naleŝą sekcje: C górnictwo 7 i E wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę 15 oraz sekcja J pośrednictwo finansowe 158. Znalazły się one w gorszej sytuacji w porównaniu z poziomem konkurencyjności tychŝe sekcji w Polsce ogółem. W wyŝej wymienionych sekcjach w skali kraju została równieŝ odnotowana mniejsza dynamika w badanym okresie, co na pewno miało wpływ na nieznaczny spadek liczby podmiotów w województwie opolskim. Pozostałe branŝe gospodarki regionalnej mając na uwadze ogólną liczbę podmiotów gospodarczych charakteryzują się większym potencjałem rozwojowym w odniesieniu do

12 sytuacji ogólnokrajowej, korzystną sytuacją jeśli chodzi o wpływ struktury gospodarki na ich rozwój oraz relatywnie wysoką konkurencyjnością. Podsumowanie Na pozycję konkurencyjną gospodarki województwa opolskiego, dzięki której ilość podmiotów gospodarczych w analizowanym okresie wzrosła o 17588, ma wpływ przede wszystkim wysoka konkurencyjność w sekcjach: G handel i naprawy, gdzie liczba podmiotów gospodarczych w wyniku duŝej konkurencyjności wzrosła o 5303 oraz F budownictwo, której pozycja konkurencyjna przyczyniła się do wzrostu liczby podmiotów o NaleŜy odnotować, iŝ właśnie te branŝe zajmują pozycje tzw. dojnych krów wg BCG, która wymaga prowadzenia polityki regionalnej dla jej utrzymania i rozwoju. Obszary kluczowe rozwoju regionu powinny takŝe uwzględniać potencjał branŝ-gwiazd (wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę, produkcja wyrobów z metali i pozostałych surowców niemetalicznych) oraz tzw. nowe gwiazdy (edukacja, obsługa nieruchomości i firm, nauka, pozostała działalność usługowa, ochrona zdrowia i opieka społeczna). NaleŜy podkreślić, Ŝe zidentyfikowane branŝe mają charakter kluczowy z punktu oceny realizacji długookresowych celów rozwoju całego województwa i nie muszą w pełni odpowiadać moŝliwościom i potrzebom rozwoju mniejszych jednostek terytorialnych (miejscowości i gmin), a takŝe obszarów funkcjonalnych gmin i powiatów województwa opolskiego. Z tego względu potrzebna jest dalsza operacjonalizacja obszarów strategicznej interwencji na niŝszych poziomach zarządzania dla relatywnie krótszych okresów prognostycznych. Wykaz literatury 1. Malik K. (red.), Województwo opolskie regionem zrównowaŝonego rozwoju foresight regionalny do 2020 roku. Kluczowe obszary badawcze i opisy scenariuszowe, Politechnika Opolska, Wyd. Instytut Śląski, Opole Malik K., Analiza przesunięć udziałów branŝ gospodarki województwa opolskiego, w: Malik K. (red.), Przedsiębiorstwa jutra prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim. Metodologia i narzędzia badawcze. Politechnika Opolska, ProMedia sp. z o.o., Instytut Śląski, Opole Malik K., Struktura gospodarcza województwa opolskiego jako czynnik rozwoju przedsiębiorstw jutra, w: Malik K. (red.) Przedsiębiorstwa jutra prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim. Metodologia i narzędzia badawcze. Politechnika Opolska, ProMedia sp. z o.o., Instytut Śląski, Opole 2009.