Stanisław August Poniatowski ( ) i rozbiory Polski

Transkrypt

1 Stanisław August Poniatowski ( ) i rozbiory Polski Sejm konwokacyjny 1764 (skonfederowany) Familia dominowała nad obradami, funkcję marszałka pełnił Adam Kazimierz Czartoryski podjęto następujące reformatorskie decyzje: powołanie komisji sejmowych skarbowej i wojskowej głosowanie większością głosów w sprawach ekonomicznych i podatkowych niezwiązanie posłów na sejm instrukcjami sejmików ziemskich, czyli wprowadzenie wolnego mandatu poselskiego zniesienie liberum veto na sejmikach zniesienie ceł i myt wewnątrz kraju, wprowadzenie cła generalnego nieudana próba odsunięcia gołoty od życia politycznego Elekcja i początek panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego został wybrany jednogłośnie (5,5 tys. wyborców) jako jedyny kandydat; uzyskał zdecydowane poparcie carycy Katarzyny II, a także Familii; elekcja odbyła się w asyście rosyjskiego korpusu ekspedycyjnego w roku 1765 król utworzył Szkołę Rycerską, której zadaniem było kształcenie przyszłej kadry oficerskiej w duchu oświeceniowym; jej komendantem został Adam Kazimierz Czartoryski; była to pierwsza szkoła świecka w Polsce z inicjatywy króla zapoczątkowano realizację inwestycji gospodarczych, między innymi budowę manufaktur wełnianych oraz kanału Michała Ogińskiego, łączącego dorzecza Dniepru i Niemna (został otwarty w roku 1783) Reakcja przeciw reformom Rosja wystąpiła w roli protektora złotej wolności; ambasador Nikołaj Repnin poparł stronnictwo konserwatywne, nie chcąc dopuścić do zbytniej przewagi Czartoryskich w życiu politycznym Rosja wysunęła również kwestię innowierców (prawosławnych i protestantów), pozbawionych praw publicznych od roku 1733 i ogłosiła się ich protektorką; w r protestanci zawiązali konfederację w Toruniu, a prawosławni konfederację w Słucku; obie konfederacje zwróciły się do Katarzyny II o protekcję; stosując taką taktykę, Repnin chciał zmusić do posłuszeństwa króla i Familię w roku 1767 zawiązana została przy poparciu Repnina konfederacja generalna w Radomiu przeciw reformom, która zwróciła się do Katarzyny II z prośbą o przywrócenie dawnego rządu Sejm repninowski 1767 wywiezienie z Polski do Rosji (do Kaługi) przywódców konfederatów radomskich przeciwnych równouprawnieniu dysydentów: biskupów Kajetana Sołtyka i Józefa Andrzeja Załuskiego, hetmana Wacława Rzewuskiego i jego syna Seweryna uchwalenie praw kardynalnych jako podstawy ustroju Rzeczypospolitej: wolna elekcja liberum veto monopol szlachty na posiadanie ziemi i sprawowanie urzędów prawo do rokoszu przywrócenie pełni praw publicznych innowiercom; Rosja zagwarantowała sobie prawo do interwencji w obronie innowierców Przyczyny konfederacji barskiej Konfederacja została zawiązana w Barze na Podolu 29 lutego 1768 roku przez Józefa Pułaskiego oraz Adama i Michała Krasińskich pod hasłem obrony wiary oraz wolności i niepodległości Rzeczypospolitej. Skierowana była przeciwko rosyjskiej dominacji, królowi, innowiercom. Związane z konfederacją duchowieństwo agitowało przeciwko równouprawnieniu innowierców. Polityczny

2 charakter konfederacji był niejednoznaczny: wzięli w niej udział zarówno zwolennicy tradycji szlacheckiej, jak i patrioci walczący o odrodzenie Rzeczypospolitej. Program konfederatów obalenie reform ostatnich lat, w tym zniesienie równouprawnienia innowierców detronizacja Stanisława Augusta Poniatowskiego powołanie na tron polski władcy z saskiej dynastii Wettinów odzyskanie niezawisłości narodowej Okoliczności konfederacji sprzyjająca konfederatom sytuacja międzynarodowa: koncentracja wojsk rosyjskich na granicy z Turcją wybuch wojny rosyjsko-tureckiej w roku 1768; Austria przeciwna nadmiernemu zwiększaniu wpływów Rosji w Polsce w roku 1768 wybuchło powstanie chłopskie na Ukrainie, inspirowane przez Rosję; na jego czele stanął przywódca chłopski z Ukrainy prawobrzeżnej Iwan Gonta i Kozak z Ukrainy lewobrzeżnej (rosyjskiej) Maksym Żeleźniak; oprócz ukraińskich chłopów masowy udział wzięli w nim Kozacy; społeczny i religijny charakter powstania masowe porzucanie przez Ukraińców wyznania unickiego i przechodzenie na prawosławie; mordowanie szlachty i Żydów największa rzeź w Humaniu, gdzie zginęło 12 tys. osób; walkę z powstańcami chłopskimi prowadziły zarówno wojska rosyjskie, jak i królewskie Przebieg konfederacji I faza ( ) wojna partyzancka, niewielkie oddziały jazdy, skłócenie magnatów; król nie występował energicznie przeciw konfederatom, czekając na rozwój wydarzeń międzynarodowych II faza ( ) utworzenie Generalności (w październiku 1769) jako naczelnej władzy konfederacji i ogłoszenie detronizacji króla; zaangażowanie Francji: przysyłanie pieniędzy i przyjazd oficerów (Charles Dumouriez); ufortyfikowanie między innymi Częstochowy i Lanckorony; interwencja korpusu rosyjskiego pod wodzą generała Aleksandra Suworowa; nieudana próba porwania Stanisława Augusta (3 listopada 1771 roku) wywołała niechęć dworów europejskich do konfederatów Pierwszy rozbiór Polski 1772 Głównym inicjatorem pierwszego rozbioru Polski był król Prus Fryderyk II. Rosja otrzymała terytoria północno-wschodnie z Witebskiem, Połockiem i polskimi Inflantami 92 tys. km 2 i 1,3 mln ludności; przejęcie tego obszaru miało dla Rosji znaczenie strategiczne: linia komunikacyjna Dźwiną do Rygi Prusy: Pomorze Gdańskie (bez Gdańska), ziemia chełmińska, Warmia, część Kujaw 36 tys. km 2, 580 tys. mieszkańców Austria: część Małopolski, Podole, część Wołynia 83 tys. km 2 i 2,6 mln ludności; w rękach austriackich znalazły się Lwów i Zamość, a także kopalnie soli w Bochni i Wieliczce Reformy sejmu rozbiorowego Sejm miał charakter konfederacji, co umożliwiało podejmowanie uchwał większością głosów; funkcję marszałka koronnego pełnił Adam Poniński, rosyjski zausznik, a litewskiego Michał Radziwiłł dramatyczne protesty Tadeusza Rejtana i Samuela Korsaka (posłów nowogródzkich) przeciwko postanowieniom traktatu rozbiorowego opóźniły rozpoczęcie obrad o kilka dni Sejm podjął następujące decyzje: powołanie Rady Nieustającej jako pierwowzoru rządu Rzeczypospolitej powołanie Komisji Edukacji Narodowej pierwszego ministerstwa oświaty w Europie ograniczenie kompetencji króla: król traci prawo nadawania starostw, starostów mianują od tej pory sejmiki królewszczyzny nadawane odtąd w drodze licytacji w dzierżawę na 50 lat

3 król traci prawo do samodzielnego mianowania ministrów i senatorów oraz oficerów liczbę wojska ustalono na 30 tys. (finansowanych z ceł i podatku podymnego) Struktura i zadania Rady Nieustającej składała się z konsyliarzy (18 posłów oraz 18 senatorów) wybieranych przez sejm na dwa lata i odpowiedzialnych przed nim oznaczało to wprowadzenie zasady parlamentaryzmu, czyli poddania egzekutywy kontroli legislatywy; wnioski na obrady przygotowywane były przez departamenty interesów cudzoziemskich, policji, wojskowy, sprawiedliwości i skarbowy obradom przewodniczył król, uchwały podejmowane były większością głosów król mógł mianować urzędników spośród trzech kandydatów przedstawianych mu przez radę Rada Nieustająca miała charakter prorosyjski, ale jednocześnie jej powstanie było pierwszym krokiem prowadzącym do stworzenia sprawnej i nowoczesnej administracji państwowej; likwidowała dualizm władzy wykonawczej w Koronie i Litwie Komisja Edukacji Narodowej powstała w r. 1773, podlegała bezpośrednio królowi; jej prezesem został biskup Michał Poniatowski (późniejszy od r prymas) jej działalność była finansowana z własności pojezuickiej; papież Klemens XIV skasował zakon w 1773 r. pod presją wielu katolickich monarchów, którzy uważali, iż jezuici zbytnio angażują się w politykę (we Francji kasacja zakonu nastąpiła, na mocy decyzji króla Ludwika XV, już w r. 1764); Towarzystwo Jezusowe posiadało przed likwidacją w całej Europie ok. 700 kolegiów; zakon został reaktywowany dopiero w r reforma systemu szkolnictwa w oparciu o dwa uniwersytety: Akademię Krakowską (rektorem był Hugo Kołłątaj) i Akademię Wileńską (rektorem był Marcin Poczobutt-Odlanicki); akademiom podlegały szkoły wydziałowe i podwydziałowe, tym z kolei szkoły parafialne i prywatne szkoły dla dziewcząt; w sumie powstały 74 szkoły średnie (wydziałowe i podwydziałowe), mające ok. 17 tys. uczniów Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych opracowywało nowe programy nauczania; jego pracami kierował wybitny pedagog ksiądz Grzegorz Piramowicz upowszechnianie osiągnięć myśli i nauki oświeceniowej Sytuacja zewnętrzna Polski niekorzystny dla Polski traktat handlowy z Prusami wysokie cła na polski eksport, niskie na polski import odnowienie przez Rosję traktatu gwarancyjnego z roku 1768 w sprawie ochrony praw kardynalnych, co oznaczało utrzymanie faktycznego rosyjskiego protektoratu nad Polską Oświecenie w Polsce rządy królewsko-ambasadorskie w latach rola rosyjskiego ambasadora Otto von Stackelberga w roku 1780 wojska rosyjskie zostały wycofane z terytorium Rzeczypospolitej, Katarzyna II uznała bowiem, że Polska jest wystarczająco spacyfikowana prymas Michał Poniatowski próbował realizować w Rzeczypospolitej politykę józefinizmu (na wzór polityki cesarza Józefa II w Austrii), która polegała na sekularyzacji wielu klasztorów oraz podnoszeniu poziomu wykształcenia duchowieństwa parafialnego Życie umysłowe Hugo Kołłątaj: Do Stanisława Małachowskiego Anonima (...) listów kilka (1788) w dziele tym autor żądał zniesienia poddaństwa chłopów, zrównania w prawach szlachty z mieszczaństwem, podziału sejmu na izbę ziemiańską i izbę mieszczańską; Kołłątaj jednocześnie postulował zaprowadzenie systemu politycznego o silnej władzy wykonawczej, opartej na liberalnej konstytucji

4 Stanisław Staszic: Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego (1787) domagał się wprowadzenia w miejsce przywilejów stanowych prawa wyborczego opartego na cenzusie majątkowym, permanentnie obradującego sejmu, wzmocnienia władzy królewskiej; w dziedzinie gospodarczej postulował wprowadzenie protekcjonizmu handlowego, w dziedzinie społecznej równouprawnienia mieszczan Adam Naruszewicz: Historia narodu polskiego ( ) w sześciu tomach było to pierwsze w Polsce dzieło odpowiadające nowoczesnym wymogom krytyki naukowej i opierające się na bogatych materiałach archiwalnych Ignacy Krasicki biskup warmiński, usilnie pracował nad zaszczepieniem w Polsce umysłowości oświeceniowej; był autorem nie tylko poezji, ale również twórcą pierwszej nowoczesnej, według naukowych zasad napisanej encyklopedii polskiej Zbioru potrzebniejszych wiadomości porządkiem alfabetu ułożonych (1780) Sytuacja gospodarcza skutek zniesienia ceł wewnętrznych: rozwój infrastruktury (drogi, mosty), kształtowanie się rynku ogólnonarodowego zakładanie manufaktur królewskich, na przykład w rejonie Grodna pod zarządem podskarbiego nadwornego litewskiego Antoniego Tyzenhauza; jego marzeniem było przekształcenie Litwy na podobieństwo Holandii, z której pochodził; założył w Grodnie także akademię weterynaryjnomedyczną, prowadzoną przez Francuza Jana Emanuela Giliberta manufaktury sukiennicze w Wielkopolsce i fabryki szkła w Małopolsce produkujące w dużym stopniu na rynek rosyjski; znaczną część prostych robót wykonywali w tych manufakturach chłopi pańszczyźniani powstawanie towarzystw akcyjnych tworzenie się w Polsce rynku kapitałowego; rozwój banków udzielających kredyty inwestycyjne kryzys systemu cechowego w rzemiośle; pod opieką szlachty w jurydykach rozwijały się zakłady rzemieślnicze nieskrępowane przepisami cechowymi i zapełniające rynek tanią produkcją masową ujemny bilans handlowy skutek spadku eksportu przez Gdańsk (niekorzystny traktat handlowy z Prusami); wobec zablokowania tego kierunku coraz większe znaczenie zyskiwał kierunek czarnomorski Osłabienie pozycji magnaterii zlikwidowano prywatne wojska po pierwszym rozbiorze odebrano magnaterii kontrolę nad wojskiem i skarbem (ograniczono kompetencje hetmanów) magnaci upodabniali się do zachodnioeuropejskiej arystokracji; ich mecenat (na przykład Adam Kazimierz Czartoryski, komendant Szkoły Rycerskiej, fundował stypendia) Struktura stanu szlacheckiego szlachta stanowiła około 6% ogółu społeczeństwa Rzeczypospolitej; jej rozmieszczenie było nierównomierne: na Mazowszu stanowiła 23% ogółu mieszkańców, na Podlasiu około 20%, w Wielkopolsce 3-4%, w Małopolsce 4-5% najwyższą warstwą stanu szlacheckiego była magnateria silna szczególnie na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego i na ziemiach wschodnich Korony szlachta średnia liczyła około 200 tys. posiadała własne folwarki bądź je dzierżawiła od magnaterii drobna szlachta liczyła około 500 tys. szlachta zagrodowa, samodzielnie uprawiająca swoją ziemię (głównie Mazowsze, Podlasie, Litwa) gołota, czyli szlachta nieposiadająca majątku (przede wszystkim województwa wschodnie klientela magnaterii)

5 Pozycja miast spośród 1,5 tys. miast aż dwie trzecie to miasta prywatne, nieposiadające samorządu i zdane na łaskę magnaterii miast powyżej 5 tys. mieszkańców szesnaście; Warszawa 100 tys., Gdańsk 40 tys., Kraków i Wilno po 20 tys.; Lwów należy już po pierwszym rozbiorze do Austrii (dla porównania: liczba ludności Londynu wynosiła pod koniec XVIII wieku ok. 900 tys., Paryża 600 tys., Neapolu 426 tys., Wiednia 240 tys., Amsterdamu 220 tys.) stopniowe kształtowanie się inteligencji pochodzenia szlacheckiego i mieszczańskiego Sytuacja ludności żydowskiej typowe zajęcia bogatszych Żydów: arendarze, kupcy, bankierzy ekonomiczne przyczyny antysemityzmu: Żydzi stanowili sprawną i skuteczną konkurencję dla polskiego i niemieckiego mieszczaństwa bariera obyczajowa: tradycyjne stroje żydowskie, własna hermetyczna religia, odrębne dzielnice w miastach (getta) likwidacja sejmu żydowskiego w roku 1764 ruch chasydzki, szukający oparcia w mistycyzmie religijnym, odpowiedzią na poczucie wyobcowania często występujące wśród Żydów Mecenat kulturalny Stanisława Augusta Monitor ukazywał się od roku 1765 przez dwadzieścia lat; szerzył idee oświeceniowe obiady czwartkowe (ksiądz Adam Naruszewicz, późniejszy biskup smoleński i łucki, Stanisław Trembecki, Franciszek Zabłocki, biskup warmiński Ignacy Krasicki, późniejszy Prymas Polski); regularne spotkania elity intelektualnej styl stanisławowski w architekturze (klasycyzm z elementami rokoka i wpływami Wschodu); architekt Dominik Merlini (m.in. Pałac na Wodzie w warszawskich Łazienkach) malarstwo: twórczość nadwornego malarza królewskiego Bernarda Bellotto (zwanego Canaletto) jego dziełem były widoki ówczesnej Warszawy; Marcello Bacciarelli zasłynął jako portrecista, a Jan Piotr Norblin de Gourdaine jako autor scen rodzajowych i historycznych Wojna Rosji z Turcją zjazd w Kaniowie w 1787 roku przed spodziewaną wojną rosyjsko-turecką; propozycje sojusznicze króla wobec Rosji w zamian za zwiększenie jego kompetencji oraz nabytki terytorialne Besarabię i część Mołdawii zgoda Katarzyny II na zwołanie sejmu konfederacyjnego, który uchwali przymierze z Rosją; brak zgody na reformy i ewentualne nabytki terytorialne Rzeczypospolitej sprzeciw Prus wobec sojuszu rosyjsko-polskiego w sierpniu 1787 roku wypowiedzenie przez Turcję wojny Rosji; potem do konfliktu przyłącza się Austria Obozy polityczne w Polsce pokolenie Komisji Edukacji Narodowej na scenie politycznej stronnictwo patriotyczne program reform: Ignacy Potocki, Adam Kazimierz Czartoryski, Hugo Kołłątaj, marszałek Sejmu Stanisław Małachowski stronnictwo królewskie (dworskie) ograniczone reformy, wzmocnienie władzy wykonawczej: prymas Michał Poniatowski, kanclerz wielki koronny Jacek Małachowski stronnictwo hetmańskie (staroszlacheckie, konserwatywne) hetman wielki koronny Franciszek Ksawery Branicki, hetman polny koronny Seweryn Rzewuski, generał artylerii konnej Stanisław Szczęsny Potocki; ugrupowanie to opowiadało się za utrzymaniem ustroju opartego na złotej wolności szlacheckiej, za likwidacją Rady Nieustającej i zwiększeniem samodzielności poszczególnych prowincji

6 Kuźnica Kołłątajowska jako radykalna opozycja pozaparlamentarna (Franciszek Salezy Jezierski, Franciszek Ksawery Dmochowski, Jan Dembowski) Pierwsza kadencja Sejmu Wielkiego ( ) sejm uchwala usunięcie rosyjskich baz z prawobrzeżnej Ukrainy 100-tys. armia (uchwała z października 1788 roku) 10-proc. podatek z dóbr szlacheckich i 20-proc. z kościelnych czarna procesja mieszczan domagających się praw listopad 1789 roku Sojusz Rzeczypospolitej z Prusami (1790) Prusy liczyły na Gdańsk i Toruń w zamian za udzielenie pomocy w odzyskaniu przez Polskę Galicji uchwała sejmu z września 1790 o terytorialnej integralności Polski zaprzepaściła pruskie plany i sojusz stracił dla Berlina sens Konstytucja 3 maja 1791 porozumienie między królem a stronnictwem patriotycznym początek prac nad nową konstytucją ustawa o prawach mieszczan kwiecień 1791 roku: 24 plenipotentów reprezentujących miasta królewskie w izbie poselskiej bez prawa głosu (mogli jedynie przemawiać w sprawach miast, handlu i przemysłu); dostęp mieszczan do urzędów i stopni oficerskich oraz prawo nabywania przez nich dóbr ziemskich; mieszczanie nie mogą być pozbawieni wolności bez wyroku sądowego; na każdym sejmie 30 mieszczan ma otrzymywać tytuł szlachecki konstytucję uchwalono podczas ferii wielkanocnych, przy obecności 1/3 składu sejmu, z udziałem nielicznych przedstawicieli opozycji (większość opozycji nie była poinformowana o posiedzeniu) postanowienia konstytucji 3 maja: zniesiono wolną elekcję; Rzeczpospolita dziedziczną monarchią konstytucyjną; po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego panowanie obejmie saska dynastia Wettinów zniesiono liberum veto; wszelkie decyzje mają zapadać większością głosów władza wykonawcza należy do króla i Straży Praw (rządu); w skład Straży Praw wchodził prymas oraz ministrowie mianowani przez króla i zatwierdzani przez sejm przyjęto zasadę parlamentarnej odpowiedzialności ministrów sejm o kadencji dwuletniej, zawsze gotowy (czyli mógł być zwołany na nadzwyczajną sesję w każdej chwili); sesja zwyczajna miała trwać 70 dni z możliwością przedłużenia o 30; zachowano zasadę, iż co trzeci sejm zwoływany jest do Grodna (pozostałe obradują w Warszawie); sejm składał się z izby poselskiej (204 posłów wybieranych przez sejmiki ziemskie, niezwiązanych jednak instrukcjami wyborczymi) oraz senatu (102 senatorów świeckich, biskupi oraz ministrowie); senat miał prawo weta zawieszającego wobec ustaw sejmowych prawa wyborcze przysługiwały tylko szlachcie posesjonatom; pozbawiono gołotę praw politycznych do konstytucji włączono ustawę o miastach opieka prawa i rządu krajowego nad chłopami; umowy zawarte między dziedzicami a chłopami, dotyczące wzajemnych praw i powinności, nie mogły być zerwane przez żadną ze stron ani przez ich następców; zagraniczni osadnicy oraz powracający zbiegowie mieli zapewnioną wolność osobistą zniesiono odrębność Polski i Litwy ustanowiono religię katolicką religią panującą; innym wyznaniom zapewniono wolność i tolerancję; odstępstwo od religii katolickiej było zabronione i zagrożone karą ekskomuniki Wojna polsko-rosyjska 1792 roku w styczniu 1792 roku Rosja podpisała pokój z Turcją i od tego momentu miała rozwiązane ręce w sprawie polskiej

7 konfederacja targowicka: akt konfederacji został faktycznie podpisany w Petersburgu 27 kwietnia 1792 roku, jednak umieszczono na nim fałszywą datę (14 maja) i miejsce (Targowicę miasteczko w dobrach Szczęsnego Potockiego); sygnatariuszami aktu konfederacji byli: hetman Franciszek Ksawery Branicki, Stanisław Szczęsny Potocki, hetman Seweryn Rzewuski (który został marszałkiem generalnym konfederacji) oraz generał armii rosyjskiej Szymon Kossakowski; targowiczanie zwrócili się do Rosji jako gwarantki ustroju Rzeczypospolitej z prośbą o pomoc w przywróceniu dawnego ustroju Rzeczypospolitej Sejm ponownie przegłosował podniesienie liczebności wojska do 100 tys. w maju 1792 roku do Rzeczypospolitej wkroczyły dwa korpusy armii rosyjskiej, liczące w sumie 97 tys. żołnierzy: pierwszy, pod dowództwem gen. Michała Kreczetnikowa, wkroczył na Litwę, drugi dowodzony przez gen. Michała Kachowskiego na Ukrainę; strona polska wystawiła do walki 37 tys. 10 czerwca 1792 roku klęska wojsk litewskich pod Mirem; Rosjanie zajmują Grodno 18 czerwca zwycięstwo wycofujących się oddziałów polskich pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego (bratanka królewskiego) w bitwie pod Zieleńcami; dla upamiętnienia tej bitwy król ustanowił order Virtuti Militari 18 lipca przegrana Tadeusza Kościuszki pod Dubienką nad Bugiem w bitwie z głównymi siłami gen. Kachowskiego zdrada księcia Ludwika Wirtemberskiego, dowódcy wojsk litewskich; ultimatum rosyjskie; Stanisław August przystąpił do Targowicy 27 lipca 1792 roku; bezwarunkowa kapitulacja armii polskiej; Ignacy Potocki, Stanisław Małachowski i Tadeusz Kościuszko udali się na emigrację do Drezna rządy Targowicy unieważnienie konstytucji 3 maja, przywrócenie stanu prawnego sprzed obrad Sejmu Wielkiego; władzę wykonawczą opartą na sile wojsk rosyjskich sprawowała Zjednoczona Generalność Korony i Litwy, z siedzibą w Brześciu Litewskim II rozbiór Polski 23 stycznia 1793 roku Rosja i Prusy podpisały traktat rozbiorowy Prusy otrzymały Wielkopolskę, Kujawy, Gdańsk, Toruń, część Mazowsza (około 58 tys. km 2 i około 1 mln mieszkańców) Rosja otrzymała ziemie Białorusi, Ukrainy i Podola po linię Druja Pińsk Chocim (około 280 tys. km 2 i prawie 3 mln mieszkańców) Rzeczpospolita liczyła po II rozbiorze około 227 tys. km 2 (razem z Kurlandią) i około 4 mln mieszkańców na znak protestu przeciwko rozbiorowi Franciszek Ksawery Branicki, Stanisław Szczęsny Potocki i Seweryn Rzewuski podali się do dymisji w Generalności; przywództwo konfederacji przejęli bracia Kossakowscy (Szymon hetman wielki litewski i Józef biskup inflancki) czerwiec 1793 roku: sejm grodzieński posłowie protestowali przeciw nabytkom pruskim; aresztowania czołowych oponentów; postanowienia sejmu: rozwiązanie konfederacji targowickiej przywrócenie praw kardynalnych tron elekcyjny liberum veto tylko w kwestiach związanych z naruszaniem praw kardynalnych przywrócenie Rady Nieustającej ratyfikowanie układu polsko-rosyjskiego: wszystkie umowy międzynarodowe zawierane przez Rzeczpospolitą, a także zmiany ustrojowe, musiały uzyskiwać zgodę Moskwy Powstanie kościuszkowskie i III rozbiór rola emigracji drezdeńskiej w przygotowaniach do powstania ambasador rosyjski Josif Igelström poinformował o planowanej redukcji wojska polskiego o połowę (z około 30 tys. do 15,5 tys.); 12 marca 1794 roku bunt gen. Antoniego Madalińskiego, dowódcy brygady kawalerii; wyruszył on ze swoimi żołnierzami z Ostrołęki w kierunku Krakowa; 23 marca Kraków opuściły wojska rosyjskie, by iść naprzeciw brygadzie Madalińskiego

8 24 marca 1794 roku: przysięga Tadeusza Kościuszki na rynku krakowskim; uzbrojenie około 2 tys. chłopów (kosynierzy) oraz siły Madalińskiego w sumie około 4 tys. pod bronią; Kościuszko objął najwyższą władzę jako naczelnik powstania; hasło powstania: wolność całość niepodległość zwycięstwo pod Racławicami 4 kwietnia 1794 roku nad korpusem gen. Aleksandra Tormasowa; rola kosynierów powstanie w Warszawie pod przywództwem szewca Jana Kilińskiego (17 kwietnia); powstanie na Litwie pod przywództwem pułkownika Jakuba Jasińskiego, opanowanie Wilna (22 kwietnia) i egzekucja hetmana litewskiego i carskiego generała Szymona Kossakowskiego 7 maja 1794 roku Uniwersał Połaniecki: wolność osobista dla chłopów po spłaceniu długów, zlikwidowana władza sądowa pana nad chłopem; obniżenie pańszczyzny od 1/3 do połowy; zawieszenie pańszczyzny biorącym udział w powstaniu 6 czerwca 1794 roku klęska Kościuszki pod Szczekocinami (na północ od Krakowa) w walce z wojskami prusko-rosyjskimi; odcięcie Krakowa i kapitulacja miasta terror rewolucyjny w Warszawie: 28 czerwca lud warszawski dokonał samosądu na politykach uważanych za zdrajców (między innymi Ignacy Józef Massalski, Antoni Czetwertyński) powstanie w Wielkopolsce (gen. Jan Henryk Dąbrowski); klęska Kościuszki pod Maciejowicami (niedaleko Kozienic) 10 października 1794 roku w starciu z korpusem rosyjskim gen. Iwana Fersena ranny Kościuszko dostał się do niewoli, naczelnikiem powstania został Tomasz Wawrzecki, dowódcą wojsk powstańczych generał Józef Zajączek 4 listopada upadek Pragi zdobytej szturmem przez generała Aleksandra Suworowa; rzeź obrońców i mieszkańców w styczniu 1795 roku zostaje przeprowadzony trzeci rozbiór Polski: dla Rosji 120 tys. km 2, dla Austrii - 47 tys., dla Prus - 48 tys.; niepodległa Polska znika z mapy Europy na 123 lata