Wspomaganie komunikacji technologią komputerową i urządzeniami generującymi głos. Co to jest technologia wspomagająca?

Transkrypt

1 dr Anna Lechowicz mgr Iwona Stępniewicz Wspomaganie komunikacji technologią komputerową i urządzeniami generującymi głos. Co to jest technologia wspomagająca? Nieprawdopodobnie szybki postęp rozwoju i miniaturyzacji światowej elektroniki dostarcza także coraz więcej niespotykanych dotąd rozwiązań technicznych wspomagających edukację i ułatwiających codzienne życie osobom niepełnosprawnym. Istnieje wiele rozwiązań technicznych zastępujących utracone funkcje. Wszystkie rodzaje wynalazków są ciągle rozwijane i udoskonalane. Począwszy od tych, które pozwalają na poruszanie czy przemieszczanie się, słyszenie, widzenie, pisanie i czytanie aż po wszelkiego rodzaju urządzenia elektroniczne zastępujące mowę. Zatem o wiele większe niż kiedykolwiek dotąd technologia wspomagająca (z ang. Assistive Technology) stwarza dzieciom niepełnosprawnym możliwości osiągania jak największej niezależności i realizacji życiowych pragnień. Jednym ze standardów każdej szkoły, do której trafia uczeń ze sprzężoną niepełnoprawnością, w tym z poważnymi zaburzeniami mowy, powinno być zapewnienie mu podmiotowości poprzez zapewnianie aktywnego udziału na lekcjach i różnego typu zajęciach w placówce i poza nią. Każdy niemówiący uczeń powinien mieć możliwość używania głosu poprzez wykorzystanie urządzeń emitujących wypowiedzi. Do dyspozycji nauczycieli jest grupa urządzeń generujących ludzki głos lub syntetyzowaną mowę powiązaną ze zdjęciami czy symbolami. Pomoce do porozumiewania dzieli się ogólnie na niskiej technologii (z ang. low tech) i wysokiej technologii (z ang. high tech). Jedne i drugie mogą być stosowane zarówno przez osoby, które nie potrafią czytać, jak i te, które czytają biegle. Dzięki wykorzystaniu urządzeń low tech i high tech stwarzamy niemówiącemu dziecku możliwość samodzielnego działania czyli sprawczość oraz komunikowanie się z otoczeniem. Skutkiem tych działań jest integracja społeczna osób z poważną niepełnosprawnością ruchową i złożoną. Czym jest zatem technologia wspomagająca? To wszystkie rozwiązania z wykorzystaniem komputera i innych urządzeń elektrycznych i elektronicznych, jakie pomagają osobie z niepełnosprawnością pokonać bariery w codziennym życiu oraz osiągnąć niezależność. Niezależność w porozumiewaniu się może zapewnić komputer lub urządzenie do komunikacji z mową nagrywaną lub syntezowaną oraz odpowiednim oprogramowaniem zapewniającym dostęp do znaków, symboli, czy liter. Komputer zwykle musi być wyposażony w specjalistyczne peryferia, które zastąpią mysz, czy klawiaturę, jakich nie może obsłużyć osoba z poważniejszą ruchową niepełnosprawnością. Do technologii wspomagającej (AT assisstive technology) zalicza się zatem te najprostsze np. nieskomplikowane przenośne komunikatory odtwarzające 1

2 nagrany uprzednio głos, aż po bardziej skomplikowane systemy komputerowe pozwalające na tworzenie wypowiedzi z komunikatów umieszczonych na różnych poziomach. Urządzenia te dobierane i dostosowywane są według indywidualnych potrzeb każdego użytkownika. Specjaliści określają je wspólną nazwą VOCA (z ang.voice Output Communication Aids), czyli mówiące pomoce do porozumiewania się. VOCA wyglądają jak małe pulpity z rzędami przycisków, lub jak laptopy z ekranami dotykowymi. Syntezują mowę lub odtwarzają nagrane słowa, wyrażenia, zdania. Mogą zawierać proste, podstawowe słownictwo lub bogate zasoby pozwalające na wypowiadanie się pełnymi zdaniami z zachowaniem reguł gramatyki i składni. Najważniejsze jest jednak to, że pozwalają osobom niemówiącym użyć głosu, pozwalają zaistnieć, zwrócić na siebie uwagę, uczestniczyć w dyskusjach, w codziennych zajęciach w szkole, w domu, w pracy. Pozwalają aktywnie wpływać na własne życie. Dobierając urządzenie VOCA dla potrzeb osoby niepełnosprawnej należy mieć dobre rozeznanie w rodzajach tego typu urządzeń, określić w zespole specjalistów możliwości motoryczne i intelektualne użytkownika. Stosowanie technologii wspomagającej wymaga realizacji trzech ściśle powiązanych z sobą obszarów: 1. Urządzenia i ich dobór dla konkretnego użytkownika. 2. Nauka uczniów obsługi i stosowania urządzeń. 3. Szkolenie nauczycieli, specjalistów i rodzin. Porozumiewanie się, które we współczesnym świecie uznane jest za podstawową umiejętność społeczną nabiera szczególnej wagi w przypadku osób, które przez swą ruchową niepełnosprawność nie są w stanie osiągnąć autonomii inaczej, jak tylko poprzez wybory i decyzje podejmowane w aktach komunikacji. Edukacja i terapia tych osób musi być oparta na budowanym sukcesywnie indywidualnym systemie komunikacji niewerbalnej. Edukacja dziecka niepełnosprawnego wymaga profesjonalnych, kompleksowych, długofalowych działań na przestrzeni wielu lat, nie zaś jednorazowych akcji. Wykorzystanie urządzeń technologicznych w procesie edukacji musi być rozpoczynane w najmłodszym przedszkolnym wieku dziecka i trwać aż do wieku dorosłego. Oczywiście wraz z postępem i rozwojem ucznia zmieniają się jego potrzeby. Wykorzystanie pomocy technologicznych musi więc odpowiadać zmieniającym się potrzebom (od prostych urządzeń do coraz bardziej złożonych i zawierających coraz szerszy zasób słownictwa). 2

3 Komunikatory urządzenia wspomagające porozumiewanie się osób niemówiących. Komunikatory są urządzeniami do nagrywania i odtwarzania informacji. Tak jak wszystkie pomoce komunikacyjne powinny wspierać rozwój ich użytkownika. Musimy zatem dostosować je do konkretnych możliwości i potrzeb naszego podopiecznego. Różne rodzaje komunikatów Komunikatory z nagraną jedną informacją. Komunikatory odtwarzające sekwencyjnie wiadomości. Komunikatory z wieloma wypowiedziami. Komunikatory do nagrywania jednej informacji Komunikatory do nagrywania jednej wypowiedzi należą do grupy najprostszych. Możliwe jest nagrywanie na nich tylko krótkich, pojedynczych wiadomości. Produkowane są na potrzeby początkującego użytkownika komunikacji alternatywnej i wspomagającej. Dzięki ich zastosowaniu dziecko uczy się być nadawcą odtworzenie nagranego komunikatu wywołuje zazwyczaj natychmiastową reakcję otoczenia. Dziecko odkrywa wagę słów. Poprzez możliwość powtarzania komunikatu zaczyna rozumieć znaczenie swojej wypowiedzi. Odgrywa to ogromną rolę w kształtowaniu się pojęć u dziecka. Proponując naszemu podopiecznemu najprostszy komunikator wzbudzamy jego motywację do porozumiewania się, jak również dajemy mu szansę uczestniczenia w życiu społecznym. Komunikatorów z pojedynczym nagraniem dziecko może używać: do inicjowania kontaktu np. nagranie formy grzecznościowej i zastosowanie jej w typowych sytuacjach (DZIEŃ DOBRY przy wejściu do przedszkola, do szkoły, do klasy, do sklepu, do lekarza ); do szybkiego zwracania na siebie uwagi nagrany komunikat CHCĘ COŚ POWIEDZIEĆ; do wyrażania własnych potrzeb PRZYJDŹ DO MNIE, PRZYTUL MNIE; do nazywania otoczenia nagrane komunikaty jako etykiety np. mebli i sprzętu w klasie: TABLICA, STÓŁ, KRZESŁO, TELEWIZOR ; do upominania się o akcję i rzeczy nagrany komunikat JESZCZE, WIĘCEJ wykorzystany podczas zabawy, posiłku; do włączenia się w tok zajęć wspólne śpiewanie piosenek albo czytanie książeczek zawierających powtarzającą się frazę. 3

4 Aranżowanie takich sytuacji komunikacyjnych jest bardzo ważne ze względu na kontekst społeczny. Dziecko nabiera przekonania o swojej sprawczości, zaczyna wpływać na otoczenie i uczy się być odpowiedzialnym za przekaz. GoTalk Button GoTalk Button Mały komunikator średnica ok. 5 cm służący do nagrania jednej wiadomości o długości 10 sekund. Jego rozmiar i ciężar pozwala na łatwe przenoszenie go nawet w niewielkiej kieszonce. GoTalk Button zaopatrzony jest w magnes, co umożliwia umieszczenie go na różnych sprzętach na przykład na lodówce z nagranym komunikatem LODÓWKA lub CHCĘ JEŚĆ. Należy jednak pamiętać, że aby go uruchomić trzeba wykonać dość precyzyjny ruch i trafić w małą powierzchnię aktywacyjną. 4

5 GoTalk One Lekki, płaski komunikator (wymiary: 6cm x 13 cm) z dość dużym miejscem (5 cm x 9 cm) na obrazek, symbol, opis. Umożliwia nagranie komunikatu trwającego do 10 sekund. Można go mieć przy sobie np. z nagraną informacją MAM DZISIAJ URODZINY lub umocować za pomocą rzepów w różnych kącikach tematycznych świetlicy szkolnej z zarejestrowanymi prośbami: POGRAJ ZE MNĄ, CHCĘ POSŁUCHAĆ MUZYKI. GoTalk One dostępny jest również w zestawie Talk Book Four cztery komunikatory GoTalk One w estetycznym etui. Mała powierzchnia nacisku do odtworzenia nagranego komunikatu 2cmx2cm. Na nagranie 10-cio sekundowego komunikatu pozwalają jeszcze dwa inne komunikatory, które mogą mieć podobne zastosowanie: Talking symbols wyposażony podobnie jak GoTalk Button wmagnes, z większą powierzchnią aktywacji 5cm x 5cm. Personal Talker odznaczający się dobrą jakością odtwarzanego komunikatu. 5

6 Kącik czytelniczy w świetlicy szkolnej. Adam prosi o przeczytanie mu książki nagrany na Personal Talker komunikat POCZYTAJ MI PROSZĘ. Partner One Komunikator pozwalający nagrać 32 sekundową wiadomość, która może być poparta opisem graficznym. Przy zmianie komunikatu bardzo łatwo również zmienić nakładkę ze znakiem. Obszar aktywacji do odtworzenia komunikatu ma powierzchnię 9 cm x 9 cm i ustawiony jest na pochylonej podstawie. Ułatwia to korzystanie z niego użytkownikom AAC, którzy mają ograniczoną możliwość precyzyjnego ruchu. 6

7 Partner One może być wykorzystany do wspólnego czytania książeczki z powtarzającą się frazą. Na tym zdjęciu dwójka przyjaciół wspólnie czyta książeczkę o panu Kłapie. Igor dzięki komunikatorowi może zadać pytanie: PANIE KŁAPIE, POWIEDZ MI, KTÓRA GODZINA ZACZYNA BIĆ? 7

8 BigMack i LittleMack BigMack jest komunikatorem o średnicy 12,7cm do przechowywania pojedynczego nagrania trwającego 72 sekundy. Dziecko może odtwarzać nagranie poprzez pojedyncze naciśnięcie. Duża powierzchnia aktywacji komunikatora ułatwia jego uruchomienie nawet dzieciom ze znacznymi ograniczeniami ruchowymi i zaburzoną percepcją wzrokową. Można go postawić bezpośrednio przy dziecku podczas zajęć lub umieścić pod różnym kątem na specjalnym ramieniu, które mocuje się do stolika czy wózka. W sprzedaży jest również wersja LittleMack o średnicy 6,5 centymetra. BigMack i LttleMack dostępne są w kolorach: czerwonym, zielonym, żółtym, niebieskim i czarnym. Zaopatrzone są w przezroczyste pokrywki, pod którymi można umieścić znak graficzny odpowiadający nagranemu komunikatowi. Dzięki pochylonej podstawie nawet w pozycji leżącej możliwe jest ich uruchomienie. Filip podczas pikniku szkolnego rozpoczyna zawody komendą NA MIEJSCA, GOTOWI, START Powierzając Filipowi odpowiedzialne zadanie daliśmy mu możliwość sterowania otoczeniem, co wpływa na rozwój niezależności i poczucie sprawstwa. Olek podczas zawodów sportowych dodaje otuchy swojemu koledze komunikatem TRZYMAM KCIUKI Powielanie typowych zachowań sprawiło chłopcu radość. Zamocowanie BigMacka wokół bioder na specjalnym pasku, pozwoliło na swobodę ruchu. 8

9 Komunikatory odtwarzające sekwencyjnie wiadomości Nabywanie umiejętności porozumiewania się nie jest łatwym zadaniem. Wymaga wysiłku i zrozumienia na czym polega akt komunikacyjny. Urządzenia odtwarzające sekwencyjnie wiadomości pomagają w nauce bycia nadawcą i odbiorcą. Dziecko zaczyna uczestniczyć w dialogach ruchowo-głosowych skupia swoją uwagę na partnerze interakcji, aktywnie go słucha, uczy się naprzemienności: raz ty, raz ja. Komunikatory typu Step by step mogą być wykorzystywane do włączenia użytkownika AAC w konkretną aktywność: wspólne czytanie wierszy, gdzie nie ma jednej powtarzającej się frazy, np. w prostym wierszyku Entliczek pentliczek dziecko może kończyć rozpoczętą przez partnera wypowiedź (Entliczek pentliczek, czerwony A na tym stoliczku pleciony w koszyczku itd.); zabawy z rówieśnikami typu Stary niedźwiedź mocno śpi czy Moja Julianko, w których nasz podopieczny może być narratorem całej sytuacji komunikacyjnej, wydawać polecenia i czekać na odpowiedź ruchową partnerów interakcji; wspólne gotowanie, kiedy nagrywamy cały przepis na komunikator (krok po kroku) i osoba niemówiąca staje się szefem kuchni odpowiedzialnym za przebieg prac; przeprowadzanie wywiadu, do którego nagrywamy pytania i użytkownik komunikacji alternatywnej i wspomagającej może poczuć się jak prawdziwy dziennikarz. Step by step Komunikator, który umożliwia sekwencyjne nagranie wiadomości trwających do 120 sekund. Każde naciśnięcie przycisku odtwarza kolejne nagranie. Wypowiedzi nagrywane są na jednym lub trzech poziomach (wersja z trzema poziomami). Dostępny jako Little step by step oraz Big step by step wygląd i wielkość analogiczne do LittleMacka i BigMacka. 9

10 Inscenizacja rytmicznego wierszyka B. Lewandowskiej Murzynek, który składa się z pytań i odpowiedzi. To dobry sposób na nauczenie Kornela struktury dialogu. Uznaniem wśród dzieci cieszy się również dobrze nam znany wierszyk Kto ty jesteś? Komunikatory z wieloma wypowiedziami Niezwykle ważna dla niemówiącej osoby niepełnosprawnej jest możliwość dokonywania wyboru. Codziennie pojawia się mnóstwo sytuacji, w których również użytkownik komunikacji alternatywnej i wspomagającej mógłby decydować o tym, co chce robić, dokąd pójść, kiedy i z kim. Musimy tylko uwierzyć, że w ogóle może czegoś chcieć, że ma swoje upodobania i preferencje. Naszym zadaniem jest aranżowanie dla niego takich sytuacji komunikacyjnych, w których będzie mógł wybierać. Komunikatory z nagranymi wieloma wypowiedziami głosowymi umożliwiają użytkownikom AAC: wybieranie osób, rzeczy, aktywności, miejsc, czasu itp.; samodzielne nazywanie obiektów i czynności; aktywne uczestniczenie w różnych zajęciach oraz przedsięwzięciach w przedszkolu czy szkole; rozwijanie umiejętności budowania wypowiedzi wieloznakowej. Na zdjęciu powyżej Igor z drużyny Czerwonych podczas Pikniku rodzinnego wybiera przy stoisku spożywczym potrzebne produkty do zrobienia sałatki. Nagrane na komunikatory wypowiedzi uniezależniają go od posługującego się mową głosową pośrednika. 10

11 italk 2 Komunikator do nagrywania dwóch wypowiedzi, każda do 60 sekund. Powierzchnia aktywacyjna każdego przycisku średnicy 6,5 centymetra. Świetna pomoc do nauki dokonywania prostego wyboru z dwóch, wyrażania własnych preferencji, uczuć. Na zdjęciu obok Zosia udziela odpowiedzi na pytanie nauczyciela o jej samopoczucie. Na każdym z przycisków umieszczono za pomocą masy mocującej odpowiedni do komunikatu głosowego znak graficzny: JESTEM WESOŁA, JESTEM SMUTNA. Partner Two Partner Two podobnie jak italk 2 jest komunikatorem umożliwiającym nagranie dwóch wypowiedzi. Szczególnie wskazany dla użytkowników ze słabą kontrolą celowego ruchu ręki. Posiada dwa duże okna o powierzchni 9cm x 9cm, w które łatwo trafić nawet całą dłonią lub stopą. Każde okno mieści jeden komunikat poparty zdjęciem, symbolem lub tekstem. Znaki graficzne są dobrze umocowane w specjalnych ramkach i bardzo łatwo je wymieniać. Base Trainer Base Trainer jest urządzeniem umożliwiającym nagranie czterech ośmiosekundowych komunikatów. Duże, kolorowe przyciski oraz specjalna półka, na której można ustawić odpowiednie obiekty symbolizujące treść poszczególnych nagrań ułatwiają małym dzieciom zrozumienie pojęć i stanowią 11

12 pomoc w przechodzeniu z reprezentacji trójwymiarowej do reprezentacji dwuwymiarowej zamiast konkretów możliwe jest umieszczenie obrazków. Partner Four Komunikator umożliwiający nagranie i odtworzenie czterech wiadomości. Posiada duże przyciski o powierzchni 7cm x 7cm, na których mogą być umieszczone znaki graficzne lub teksty. Łatwo je wymieniać przy nagraniu nowych komunikatów. Na zdjęciu obok Kornelia podczas zajęć wstępnych ustala, jaka jest pora roku. Partner Four dostępny jest również w wersji z dodatkowymi ułatwieniami dla osób słabosłyszących lub słabowidzących wibracje i malutkie czerwone światełko nad każdym przyciskiem potwierdzają odtwarzanie komunikatu. Komunikatorem o podobnych funkcjach, jak Partner Fourjest Tech Four. Pozwala również nagrać cztery ośmiosekundowe wypowiedzi, ale przyciski ustawione są w kwadracie, co niektórym użytkownikom komunikacji alternatywnej i wspomagającej może zapewnić wygodniejszy do nich dostęp. Fl4sh Komunikator pozwalający na 16 minut nagrywania, z możliwością rozbudowania karty pamięci dodatkowymi modułami. Wyposażony jest w 12 nakładek posiadających specjalny kod paskowy, dzięki któremu możliwe jest automatyczne ich rozpoznawanie. 12

13 Wymiana nakładki powoduje jednoczesną zmianę poziomu nagrywania. Łącznie możemy nagrać 48 wiadomości. Nakładki mogą być przechowywane wewnątrz urządzenia, w specjalnym pojemniku. Komunikator wykonany jest z odpornych na uszkodzenia mechaniczne materiałów i może być zasilany z sieci lub za pomocą akumulatora. Fl4sh należy do nielicznej grupy prostych komunikatorów, które posiadają funkcję skanowania czyli przeglądania zawartości nakładki za pomocą np. dźwiękowej informacji o komunikacie znakomite wsparcie dla osób z zaburzoną percepcją wzrokową lub podświetlania poszczególnych pól. Dzięki tej opcji urządzenie staje się dostępne dla użytkowników, którzy nie są w stanie dokonać bezpośredniego wyboru, ale mogą korzystać z podłączonego do komunikatora włącznika. Skanowanie może być automatyczne światło zostaje wprowadzone w ruch i wybór pola następuje przez naciśnięcie włącznika w momencie, gdy jest ono podświetlone. Skanowanie kierowane odbywa się wtedy, gdy użytkownik sam wprowadza światło w ruch naciskając kolejno włącznik, a wyboru dokonuje zaprzestając naciskania lub mając do dyspozycji dwa włączniki jeden służy mu do uruchamiania podświetlania kolejnych pól, a dodatkowy włącznik wykorzystuje do dokonywania wyboru. Analogicznie jak przy wyborze bezpośrednim powoduje to odtworzenie nagranego pod tym polem komunikatu. Tempo skanowania i głośność dźwiękowej informacji można ustawić indywidualnie dla każdego użytkownika w zależności od jego możliwości ruchowych i percepcyjnych. GoTalk Go Talk + to seria komunikatorów lekkich, przenośnych i wytrzymałych urządzeń, które są idealne do użycia przez osoby niemówiące. Sposób nagrywania jest prosty i łatwy. Jakość nagrań dobra i zrozumiała, z regulacją głośności. Nagrań dokonuje się na kilku poziomach, dzięki czemu można przygotować jednorazowo kilka plansz tematycznych i w ten sposób uczeń jest przygotowany do rozmów na różne tematy. Nakładki z opisami graficznymi komunikatów mogą być przechowywane wewnątrz urządzenia. 13

14 Go Talk 4+ umożliwia nagranie czterech komunikatów na pięciu poziomach i dwóch stałych wypowiedzi (łącznie 22 komunikaty). Na zdjęciu obok widzimy dzieci w świetlicy szkolnej. Filip ćwiczy użycie zwrotów grzecznościowych w grupie rówieśniczej. Sposób obsługi komunikatora nie jest skomplikowany, dlatego też możliwa jest rozmowa bez udziału osób dorosłych. GoTalk 9+ pozwala na nagranie dziewięciu komunikatów na pięciu poziomach oraz trzech stałych wypowiedzi (łącznie 48 informacji). Odkąd Kamil posiada planszę gromadzącą słownictwo związane ze zmianami pogodowymi chętniej uczestniczy w obserwacji pogody i zgłasza się do odpowiedzi na lekcji. Sam potrafi również zmienić poziom na komunikatorze, ale wymiany odpowiedniej planszy dokonuje tylko z pomocą sprawniejszych osób. GoTalk 20+ pozwala na nagranie dwudziestu komunikatów na 5 poziomach oraz pięciu stałych wypowiedzi (łącznie 105 komunikatów). Na zdjęciu poniżej Basia podczas przerwy w szkole samodzielnie rozmawia z koleżanką, bez pomocy osób dorosłych. Dzięki odpowiednio przygotowanym tablicom może opowiadać o sobie, swoich preferencjach i ulubionych czynnościach. 14

15 Super Talker Największą zaletą tego urządzenia jest możliwość jego dostosowania do zmieniających się wraz z wiekiem umiejętności komunikacyjnych użytkownika. SuperTalker posiada 16 minutową kartę pamięci i ma regulowaną liczbę pól do nagrywania od jednego do ośmiu. Daje zatem możliwość odtwarzania od jednego do ośmiu komunikatów. Dzięki temu, że nagrywać można na ośmiu poziomach, użytkownik łącznie dysponuje: 8 wypowiedziami przy jednym polu nagrywania; 16 komunikatami przy dwóch polach nagrywania; 32 wypowiedziami przy czterech polach nagrywania; 64 komunikatami przy ośmiu polach nagrywania. Ramki, które dzielą powierzchnię aktywacji komunikatora na określoną liczbę pól, są przechowywane wewnątrz urządzenia. Super Talker ma regulację głośności. Dokupienie specjalnej podstawki umożliwia jego ustawienie pod odpowiednim dla użytkownika kątem. Na zdjęciach powyżej dzieci niemówiące korzystają z Super Talkera adekwatnie do swoich umiejętności komunikacyjnych. Kasia (zdjęcie po prawej stronie) uczy się znaczenia nagranych wypowiedzi i dokonuje wyboru z dwóch propozycji. Piotrek zaczyna budować proste zdania typu: LUBIĘ / GRAĆ NA KOMPUTERZE; LUBIĘ / BUDOWAĆ Z KLOCKÓW. Innymi urządzeniami, które podobnie jak GoTalk i Super Talker pozwalają na nagrywanie wielu wiadomości na kilku poziomach są komunikatory: 15

16 Tech / TalkiTech / Speak Tech / Talk umożliwia przygotowanie 8 komunikatów na 6 lub 8 poziomach, popartych obrazkami lub/i napisami adekwatnymi do nagranych komunikatów. Pola aktywacji mają powierzchnię 7cm x 7cm. Urządzenie odznacza się wysoką jakością nagrania i może być wyposażone w funkcję sterowania otoczeniem. Podobnie jak Tech / Speak, na który można nagrać 32komunikaty poparte 32 znakami graficznymi na 2 lub 6 poziomach. Jest to zaawansowane urządzenie, wymagające dobrej koordynacji wzrokowo ruchowej i precyzyjnych ruchów użytkownika. Powierzchnie aktywacji są wielkości 3,2cm x 3,2cm. Talking Photo Album Wspaniała możliwość dla miłośników fotografii album w trwałej oprawie do przechowywania 24 zdjęć, umożliwiający nagranie i odtwarzanie ich słownego opisu. Każdy komunikat może trwać do 10 sekund. Niewielki przycisk aktywacyjny wymaga dobrej koordynacji wzrokowo-ruchowej. Mówiący album może być również wykorzystany do odtwarzania historyjek obrazkowych, co uczy użytkownika AAC rozumienia następstw czasowych i włącza go do aktywnego uczestnictwa w tok lekcji. Oczywiście zdjęcie w albumie mogą być zastąpione dowolnym znakiem graficznym piktogramem, symbolem Blissa, wyrazem. Dzięki temu Talking Photo Album pomaga utrwalać wprowadzone wcześniej znaki. 16

17 Zastosowanie komunikatorów stwarza szanse na zwiększenie aktywności niemówiącego dziecka. Wpływa na rozwój jego niezależności dzięki możliwości sterowania otoczeniem. Do zalet komunikatorów zaliczyć należy: nadawanie komunikatu w sposób bardziej naturalny i bezpośredni niż przy użyciu książki do komunikacji, przekazywanie informacji pomiędzy szkołą a domem; zwiększenie motywacji do posługiwania się znakami graficznymi dzięki atrakcyjnemu sposobowi odtwarzania wypowiedzi; utrwalanie znaczenia poznanego znaku / symbolu poprzez możliwość wielokrotnego odsłuchiwania nagranego komunikatu; zwiększenie samokontroli trafności wyboru nadawanego komunikatu dzięki możliwości uzyskania informacji zwrotnej płynącej z urządzenia; pełniejsze uczestnictwo w życiu grupy rówieśniczej dzięki możliwości nadawania bezpośredniego i zrozumiałego komunikatu; ułatwiony i aktywny udział dziecka w różnorodnych zajęciach, we wszelkich uroczystościach i przedsięwzięciach w przedszkolu czy szkole; nadawanie komunikatów w sposób bardziej naturalny w miejscach użyteczności publicznej; szybsze i samodzielne reagowanie na zaistniałą sytuację społeczną. Specjalistyczne programy komputerowe pozwalające tworzyć dynamiczne tablice komunikacyjne Dostosowanie osobistego komputera ze specjalistycznym oprogramowaniem dla potrzeb osoby niemówiącej lub z zaburzeniami mowy podnosi samodzielność użytkownika alternatywnej komunikacji i wpływa na rozwój jego niezależności. Dzięki programom z wbudowanym syntezatorem mowy może porozumieć się skuteczniej, w efektywniejszy sposób. Ma możliwość nawiązania bezpośredniego kontaktu z potencjalnym rozmówcą, a przez to w pełniejszy sposób uczestniczy w życiu społecznym. Najczęściej stosowanymi specjalistycznymi programami komputerowymi, umożliwiającymi budowanie dynamicznych tablic komunikacyjnych są: BoardMaker, SymWord, Symbol for Windows, Clicker 5, które wyposażone są w biblioteki znaków graficznych. BoardMaker BoardMaker z aplikacją Speaking Dynamically Pro jest programem do tworzenia dynamicznych tablic do porozumiewania się dla użytkowników AAC, którzy korzystają ze znaków graficznych PCS. Potrzeby konkretnego dziecka, jego 17

18 umiejętności komunikacyjne, percepcyjne i ruchowe wpływają na ustawienia wyglądu tablicy liczbę i wielkość komórek, rozmieszczenie ich na stronie. Dzięki zastosowaniu syntezatora mowy lub nagraniu komunikatów zawartość tablic jest odczytywana. Użytkownik sam może uruchamiać odtwarzanie dokonując wyboru bezpośredniego za pomocą standardowej myszy, ekranu dotykowego lub korzystając z włączników i opcji skanowania. Niezależny jest również w otwieraniu poszczególnych tablic i przesyłaniu ich zawartości do edytora tekstu. W ten sposób utrwala zgromadzone w książce elektronicznej słownictwo, uczy się budować wypowiedź wieloznakową, ale przede wszystkim może nawiązać bezpośredni kontakt ze swoim rozmówcą, uniezależniając się od posługującego się mową głosową pośrednika. SymWord Program SymWord, podobnie jak BoardMaker umożliwia użytkownikowi alternatywnej komunikacji pisanie w edytorze tekstu za pomocą znaków graficznych, ale także za pomocą gotowych wyrazów lub liter. Dzięki mowie syntetycznej komputer wypowiada zapisane treści. Słuchowe informacje zwrotne płynące z komputera pozwalają na poprawę błędów. SymWord wyposażony jest także w opcję predykcji czyli podpowiadania wyrazów podczas pisania, co znacznie ułatwia i przyspiesza pracę użytkownikowi AAC. W zestawie dostarczany jest pogram do tworzenia indywidualnych plansz GridEd, biblioteka znaków graficznych PCS oraz zestaw gotowych tablic. W elemencie planszy adekwatnie do potrzeb użytkownika zamiast liter, wyrazów, całych zdań, znaków PCS możliwe jest umieszczenie własnych obrazków i zdjęć. Zawartość poszczególnych plansz może być odczytywana nie 18

19 tyko za pomocą mowy syntetycznej, ale również nagrywanej, co daje wrażenie mowy naturalnej i jest bardziej tolerowane przez niektórych użytkowników. Kolejną zaletą programu jest możliwość łączenia gotowych plansz np. poprzez planszę nadrzędną indeks, dzięki czemu użytkownik ma bezpośredni do nich dostęp. Z programu SymWord może korzystać dowolna liczba użytkowników, zarówno za pomocą standardowej klawiatury i myszy, jak również włącznika i opcji skanowania. Dla każdego z użytkowników tworzymy oddzielny profil z odpowiednimi ustawieniami, dostosowanymi do jego potrzeb oraz możliwości ruchowych i poznawczych. Symbol for Windows Symbol for Windows to kolejny program, który pozwala na tworzenie dynamicznych czyli mówiących pomocy do porozumiewania się dzięki aplikacji Personal Communicator. Do przygotowywania gotowych do wydruku tablic komunikacyjnych z obrazami graficznymi służy Paper Chart Maker. Oczywiście, tak jak w innych programach, możliwe jest dostosowanie parametrów plansz zgodnie z potrzebami użytkownika. Największą zaletą programu Symbol for Windows jest dostęp do różnych bibliotek symboli, co pozwala tworzyć tablice do porozumiewania się dla użytkowników korzystających z różnych systemów komunikacyjnych zdjęć, piktogramów, znaków graficznych PCS, Compic, symboli Blissa. Program Clicker 5 Specjalistyczny program komputerowy Clicker 5 w szerokim zakresie umożliwia rozwijanie umiejętności porozumiewania się. Można go dostosować do bardzo zróżnicowanych, indywidualnych potrzeb niepełnosprawnego użytkownika. Podstawą pracy w programie są tablice tworzone dla konkretnego dziecka, które w zależności od jego umiejętności komunikacyjnych mogą zawierać fotografie, obrazki, symbole, litery, wyrazy. Program posiada własną bibliotekę obrazków, ale można korzystać również z bibliotek innych programów, takich jak BoardMaker, Bliss for Windows, 19

20 czy wreszcie można wykorzystać własne zdjęcia i zeskanowane obrazki. Możliwości percepcyjne użytkownika warunkują liczbę komórek w tablicy, wielkość znaków graficznych, kolorystykę i kontrast. To wszystko programujemy w programie Cliker adekwatnie do potrzeb konkretnego dziecka. Zapisane ustawienia pozwalają na pracę w programie rożnym użytkownikom AAC tworzymy dla nich oddzielne foldery bez potrzeby każdorazowej zmiany ustawień. Program Clicker 5 może być obsługiwany za pomocą standardowej klawiatury i myszy, ale również za pomocą włączników jednego lub dwóch umieszczonych w miejscach najbardziej odpowiadających konkretnemu użytkownikowi. Jest to możliwe dzięki opcji skanowania. Zawartość poszczególnych komórek z tablic może być przesyłana do edytora tekstu programu Clicker, a dzięki wbudowanej mowie syntetycznej odtwarzana. Klawisze funkcyjne umieszczone w paskach narzędzi np. backspace, enter, zapisywanie dokumentu, otwieranie dokumentu, drukowanie mogą być dostępne dla użytkownika AAC za pomocą opcji skanowania. W programie można tworzyć dowolną liczę tablic połączonych ze sobą, do których użytkownik AAC ma bezpośredni dostęp i sam może je zmieniać. Tablica Indeks z różnymi kategoriami zgromadzonego słownictwa pozwala na szybkie przechodzenie do dowolnie wybranej tablicy. Program Clicker 5 daje również możliwość nagrania głosu wybranej osoby do odczytywania zawartości tablic, co jest szczególnie ważne dla osób, które nie tolerują mowy syntetycznej. Osobista pomoc elektroniczna laptop, urządzenie typu VOCA wraz ze specjalistycznym oprogramowaniem daje użytkownikom AAC szansę osiągnięcia większej niezależności komunikacyjnej i społecznej, a w szczególności: rozwija kompetencje językowe, pozwala utrwalać zgromadzone słownictwo, rozwija umiejętność układania wypowiedzi wieloznakowej, usprawnia literowanie dzięki zastosowaniu mowy syntetycznej, daje możliwość samodzielnego wypowiadania się, ułatwia nawiązanie bezpośredniego kontaktu z rozmówcą, umożliwia uniezależnienie się od posługującego się mową głosową pośrednika, daje większe wrażenie mowy naturalnej dzięki możliwości nagrywania głosu mówiących osób, 20

21 umożliwia udział w różnych przedsięwzięciach zespołowych, pozwala porozumieć się skuteczniej i brać aktywny udział w życiu społecznym, zwiększa autonomię użytkownika AAC. Specjalistyczna klawiatura IntelliKeys i program Overlay Maker Wielu użytkowników AAC nie jest w stanie posługiwać się standardową klawiaturą ze względu na swoje ograniczenia motoryczne. IntelliKeys USB jest klawiaturą wyposażoną w wymienne nakładki standardowe, które pozwalają dostosować funkcjonalność urządzenia do indywidualnych potrzeb osoby niepełnosprawnej ruchowo. Nakładka Mysz służy do symulacji użycia standardowej myszki. Nakładka Alfabet pozwala pracować z dowolnym edytorem tekstu użytkownikom początkującym w pisaniu i czytaniu. Nakładka Łatwe pisanie służy do korzystania z edytorów tekstu i operacji na plikach. Nakładka Qwerty pozwala obsługiwać programy wymagające użycia zwykłej klawiatury. Nakładka Internetowa umożliwia korzystanie z Internetu. Dzięki wbudowanym funkcjom klawiatura IntelliKeys ułatwia użytkownikowi obsługę komputera regulowany czas reakcji, możliwość naciskania kombinacji klawiszy sekwencyjnie, zmiana prędkości wysyłania danych i ruchu kursora na ekranie komputera, ustawianie częstotliwości powtarzania przesyłanej do komputera zawartości klawisza oraz dźwiękowego potwierdzenia jego naciśnięcia. 21

22 Z klawiatury IntelliKeys może korzystać wielu użytkowników, dla każdego ustawiamy parametry pracy klawiatury, sposób działania poszczególnych jej funkcji. Za pomocą dodatkowego programu Overlay Maker możemy tworzyć własne nakładki na klawiaturę IntelliKeys, dostosowane do indywidualnych potrzeb i możliwości osoby niepełnosprawnej w trybie łatwym korzystając z szablonów 44 nakładek lub w trybie standardowym, gdzie sami rysujemy klawisze, ustawiamy ich kształt i kolor, rozmieszczamy na nakładce oraz dodajemy do nich zawartość. Program Overlay Maker posiada własną bibliotekę symboli, ale można korzystać z bibliotek innych programów. Również zdjęcia i zeskanowane obrazki mogą być wklejane pod konkretne klawisze. Zaprojektowaną nakładkę możemy zapisać, wydrukować, a dane opracowanej nakładki przesłać do klawiatury IntelliKeys i użyć z odpowiednim programem, do obsługi którego została zaprogramowana. 22

23 Nakładka Muzyka do obsługi programu Windows Media Player Z doświadczeń w pracy edukacyjno-terapeutycznej z dziećmi z poważnymi zaburzeniami w porozumiewaniu się można odnotować znaczące efekty zastosowania urządzeń generujących głos: umożliwiają usłyszenie i rozumienie znaczenia swojej wypowiedzi; dają wrażenie mowy naturalnej (dziecko odkrywa wagę wypowiedzi głosowej, która wprowadza zmianę w otoczeniu); umożliwiają bycie nadawcą i odbiorcą w akcie komunikacyjnym; czynią dziecko odpowiedzialnym za swój przekaz: umożliwiają swobodne wypowiadanie się uniezależnienie się od pomocy asystenta; rozwijają umiejętność tworzenia wypowiedzi wieloznakowej, wielowyrazowej; rozwijają umiejętność zadawania i odpowiadania na pytania; motywują do komunikowania się; ułatwiają nawiązanie bezpośredniego kontaktu z rówieśnikami; dają możliwość równoprawnego uczestnictwa w życiu klasy i szkoły; ułatwiają pełniejsze uczestnictwo w życiu społecznym; pozwalają porozumiewać się skuteczniej; rozwijają samodzielność i niezależność w tworzeniu własnych, osobistych wypowiedzi; zwiększają niezależność i autonomię użytkownika komunikacji wspomagającej i alternatywnej (AAC). 23