4.6 BURSZTYNOWY ROZDZIELACZ I SZKLANE PACIORKI ODKRYTE W OBIEKTACH KULTURY ŁUŻYCKIEJ W TARGOWISKU, POW. WIELICKI

Transkrypt

1 Tomasz Purowski, Bursztynowy rozdzielacz i szklane paciorki odkryte w obiektach kultury łużyckiej w Targowisku, pow. wielicki Via Archaeologica. Bursztynowy Źródła rozdzielacz z badań wykopaliskowych i szklane paciorki odkryte w obiektach kultury łużyckiej w Targowisku, pow. wielicki na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków 2014 s Tomasz Purowski 4.6 BURSZTYNOWY ROZDZIELACZ I SZKLANE PACIORKI ODKRYTE W OBIEKTACH KULTURY ŁUŻYCKIEJ W TARGOWISKU, POW. WIELICKI 1. Wstęp W czasie ratowniczych badań wykopaliskowych, prowadzonych w ramach prac przy budowie autostrady A4 natrafiono w miejscowości Targowisko, pow. wielicki, między innymi na obiekty archeologiczne datowane na epokę brązu, związane z ludnością kultury łużyckiej. Na stanowisku, oznaczonym nr- -em 10, odsłonięto 2 groby ciałopalne (nry: 292, 697) zawierające wyroby bursztynowe i/lub szklane, a także 1 jamę osadową (nr 1469), w której odkryto szklany paciorek (Górski et al. 2006, 571). Pierwszy z nich (nr 292) datowany jest na III EB (= BrD- -HaA1), drugi (nr 697) na IV EB (= HaA2-HaB1), zaś jama (nr 1469) na 2. połowę III 1. połowę IV EB (= HaA1-HaA2). Obiekty, w których znaleziono wspomniane przedmioty nie grupują się w jednej części stanowiska. Ogólnie można powiedzieć, że groby wystąpiły po stronie zachodniej, zaś jama po wschodniej. Z grobu nr 292 wydobyto w sumie 28 ułamków szkła z około 18 paciorków: 6 (po około 4 egz.) w naczyniu nr 2 (ryc. 1a), 6 fragmentów (z 5 egz.) w naczyniu nr 3 (ryc. 1b), zaś 16 fragmentów (po około 9 egz.) w jamie grobowej (ryc. 1c). Jak wykazały badania antropologiczne w omawianym grobie pochowano dziecko w wieku Infans II (por. Wróbel, w tym tomie). Znacznie bogaciej wyposażony w omawiane przedmioty był osobnik dorosły (płci nie udało się określić), którego szczątki złożono do grobu oznaczonego nr-em 697. W obiekcie znaleziono niezwykłą kolię składającą się z bursztynowego rozdzielacza, około 380 paciorków szklanych oraz skrętu ze złotego drutu (ryc. 2 i 3). Na podstawie obserwacji poczynionych in situ (ryc. 4) można się domyślać, że rozdzielacz stanowił centralną część naszyjnika. Po obu jego stronach znajdowały się nawleczone na 5 sznurków szklane paciorki. Trudno wskazać, w jakim miejscu zawieszony był niewielki 1, pięciozwojowy skręt ze złotego drutu (ryc. 2c, 3c); być może spinał on sznurki w miejscu, w którym kończyły się już paciorki szklane (nie można wykluczyć, że do kompletu naszyjnika brakuje drugiej złotej spiralki, a może i kolejnych rozdzielaczy wykonanych z surowców organicznych; zob. rekonstrukcje pektorałów odkrytych nad rzeką Dyja [prawym dopływem Morawy] Hänsel 2003, ryc. 1, 5, 6). Jeden paciorek, zachowany w dwóch częściach, wykonany ze szkła odkryto także w jamie osadowej nr 1469 (ryc. 5). 2. Analiza typologiczno-chronologiczna 2.1. Bursztynowy rozdzielacz Przedmiot bursztynowy (ryc. 3a) należy do wyrobów określanych jako rozdzielacze (Bukowski 2002, 64, 122) lub rozdzielniki do kolii (Mazurowski 1983, 51; Czebreszuk 2011, 92), rzadziej zaś suwakami (Karwowski 2004). Ma on kształt zbliżony do prostopadłościanu, z dłuższymi bokami równymi (około 2,25 cm), a krótszymi o nieco odmiennej wysokości (1,03 cm i 1,16 cm). Okaz z Targowiska ma grubość 1 Maksymalna wysokość wynosi 0,47 cm, maksymalna średnica 0,50 cm, zaś średnica drutu 0,06-0,07 cm. 289

2 TOMASZ PUROWSKI Ryc. 1. Targowisko, pow. wielicki. Fragmenty paciorków szklanych odkryte w grobie nr 292. Przedmioty wydobyte: a z naczynia nr 2; b z naczynia nr 3; c z jamy grobowej Fig. 1. Targowisko, the Wieliczka district. Fragments of glass beads from Grave 292. The items taken out of: a vessel 2; b vessel 3; c the burial pit około 0,50 cm i posiada 5 kanalików o podobnej średnicy (około 0,30 cm), usytuowanych równolegle do krótszych boków. Przedmioty takie bywają nazywane rozdzielnikami prostokątnymi (Czebreszuk 2011, 92). Znaleziska bursztynowych rozdzielaczy do kolii z prostą perforacją odnotowywane są dość licznie na początku epoki brązu przede wszystkim w południowej Francji, południowych Niemczech, Czechach i Grecji (np. du Gardin 2003, 181, ryc. 1-4, mapa 1; Stahl 2006, tabl. 6a; Czebreszuk 2011, ). Warto zwrócić uwagę zwłaszcza na skupisko przyalpejskie, związane z kulturami mogiłowymi (Czebreszuk 2011, 51). W czasie rozwoju kultury pól popielnicowych rozdzielacze spotykane są sporadycznie (Hänsel 2003, 171). Okaz z Targowiska jest jedynym takim przedmiotem z epoki brązu odkrytym na obszarach Polski (por. Bukowski 2002). Najbliższe do niego odpowiedniki stanowią egzemplarze znalezione nad rzeką Dyja (dopływem Morawy), datowane na X-IX w. p.n.e. (Hänsel 2003, 160, 161, 171, ryc. 5b, 6b) Paciorki szklane Paciorki szklane są dość jednolite formalnie (ryc. 1-5). Wszystkie są niezdobione i wykonane ze szkła wyraźnie przejrzystego, barwy turkusowej 2. Różnią się między sobą nieco wielkością oraz formą. Okazy odkryte w grobie nr 697 (ryc. 2-4) są małe lub średniej wielkości 3 ich maksymalna średnica wynosi najczęściej około 0,45 cm (rzadziej około 0,40 cm lub około 0,50 cm, a wyjątkowo około 0,60 cm), zaś średnica kanalika około 0,25-0,30 cm. Korpusy paciorków mają przeważnie kształt pierścieniowaty (275 egz.; np. ryc. 3:1-2), mniej liczne przypominają wycinek środkowej części kuli (107 egz.; np. ryc. 3:3-7) 4, a sporadycznie stożek ze ściętym wierzchołkiem 2 Taka barwa szkła jest też określana jako jasnoniebieska, błękitna lub zielononiebieska. 3 Przyjmuję, że paciorek mały ma średnicę < 0,5 cm, średni 0,5 i < 1 cm, zaś duży 1 cm (Purowski 2007b, 79). 4 Należy zauważyć, że w przypadku niewielkich egzemplarzy, które z jednej strony są wyższe, a z drugiej niższe niekiedy trudno jednoznacznie określić czy konkretny okaz jest pierścieniowaty czy ma kształt wycinka środkowej części kuli. 290

3 Bursztynowy rozdzielacz i szklane paciorki odkryte w obiektach kultury łużyckiej w Targowisku, pow. wielicki Ryc. 2. Targowisko, pow. wielicki. Kolia odkryta w grobie nr 697. a bursztynowy rozdzielacz; b paciorki szklane; c skręt ze złotego drutu Fig. 2. Targowisko, the Wieliczka district. The necklace from Grave 697. a an amber spacer bead; b glass beads; c a twisted gold wire 291

4 TOMASZ PUROWSKI Ryc. 3. Targowisko, pow. wielicki. Kolia odkryta w grobie nr 697. a bursztynowy rozdzielacz; b paciorki szklane; c skręt ze złotego drutu Fig. 3. Targowisko, the Wieliczka district. The necklace from Grave 697. a an amber spacer bead; b glass beads; c a twisted gold wire 292

5 Bursztynowy rozdzielacz i szklane paciorki odkryte w obiektach kultury łużyckiej w Targowisku, pow. wielicki Ryc. 4. Targowisko, pow. wielicki. Kolia z grobu nr 697 in situ Fig. 4. Targowisko, the Wieliczka district. The necklace from Grave 697 in situ i przewężeniem w środku (1 egz.; ryc. 3:8). W sumie więc wyróżniono 383 korpusy (5 zachowanych jest fragmentarycznie), ale niektóre są ze sobą połączone. W trzech przypadkach dwa korpusy stykają się grzbietem (ryc. 3:9, 10), w jednym dwa korpusy połączone są końcami (ryc. 3:11), a w jednym trzy korpusy połączone są grzbietem (ryc. 3:12). Gdyby egzemplarze te traktować jako okazy wielosegmentowe liczbę paciorków znalezionych w grobie nr 697 trzeba by szacować na 377, gdyby zaś uznać, że złączyły się one przypadkowo na 383. Przedmioty znalezione w grobie nr 292 (ryc. 1), obecnie pokruszone i mocno zniekształcone, z pewnością były większe od okazów odkrytych w obiekcie nr 697. Zapewne były podobne do dużego paciorka (o średnicy 1,2 cm), o kształcie przypominającym wycinek środkowej części kuli, który wydobyto z jamy osadniczej nr 1469 (ryc. 5). Z uwagi na stan zachowania zabytków z grobu nr 292 nie można wykluczyć, że niektóre z nich mogły mieć formę pierścieniowatą lub zbliżoną do kuli. Posługując się podziałem stworzonym dla wyrobów szklanych znanych ze stanowisk kultury łużyckiej w międzyrzeczu Noteci i środkowej Odry (Purowski 2012c) paciorki z grobu nr 697 można w większości zaliczyć do podgrupy I.III.II. (okazy Ryc. 5. Targowisko, pow. wielicki. Paciorek szklany odkryty w jamie osadowej nr 1469 Fig. 5. Targowisko, the Wieliczka district. A glass bead from Settlement Pit

6 TOMASZ PUROWSKI z jednym korpusem, o formie pierścieniowatej lub w kształcie wycinka środkowej części kuli, małe lub średniej wielkości, ze szkła wyraźnie przejrzystego, niebieskiego), zaś z grobu nr 292 oraz z jamy nr 1469 do podgrupy I.IV.II. (okazy z jednym korpusem, o formie kulistej lub w kształcie wycinka środkowej części kuli, duże, sporadycznie średniej wielkości, ze szkła wyraźnie przejrzystego, niebieskiego) 5. Paciorki szklane są rzadkie na stanowiskach kultury łużyckiej datowanych na epokę brązu. Ich najwcześniejsze znaleziska koncentrują się w południowej części Górnego Śląska (Gedl 1984, ryc. 21). Najliczniejsze i najbliżej odkryte okazy, analogiczne do znanych z Targowiska, pochodzą jednak z Małopolski z grobu nr 417 z Krakowa-Bieżanowa, datowanego na IV EB (Archeologiczna autostrada 2011, 10-11; Purowski 2012a). Wydobyto z niego kolię złożoną z paciorków szklanych (niektóre korpusy są ze sobą połączone), 34 paciorków bursztynowych oraz 4 brązowych skrętów. Paciorki szklane mają przeważnie kształt pierścieniowaty lub wycinka środkowej części kuli i wykonane są z tworzywa wyraźnie przejrzystego, barwy turkusowej lub rzadziej zielonkawej. Wszystkie, poza jednym egzemplarzem, są małe lub średniej wielkości te przedmioty są bliźniaczo podobne do paciorków odkrytych w Targowisku w grobie nr 697. Tylko jeden okaz z Krakowa-Bieżanowa jest duży przypomina on egzemplarze wydobyte w Targowisku, z obiektów nr 292 i Liczne paciorki szklane, podobne do ujawnionych w Targowisku odsłonięto też na nekropoli w Kietrzu, pow. głubczycki. W grobach nr 544 oraz 1267 z IV EB (Gedl 1989, 48-49, , ryc. 4, tabl. XXI) natrafiono na małe lub średniej wielkości paciorki z korpusem pierścieniowatym lub w kształcie wycinka środkowej części kuli, ze szkła wyraźnie przejrzystego barwy turkusowej, które można zaliczyć do podgrupy I.III.II. Kilka okazów ma dwa korpusy połączone grzbietem lub końcami (Gedl 1989, ryc. 4). Okazy bardziej zbliżone do egzemplarzy odkrytych w Targowisku w grobie nr 292 oraz w jamie osadowej nr 1469, znaleziono w Kietrzu w grobach nr 1938A i 1975, położonych w strefie najstarszych obiektów z epoki brązu (II-IV EB) na tym stanowisku (Gedl 1984, 99; 1996, 137). Grób nr 2343, w którym 5 We wspomnianej pracy okazy wielosegmentowe wykonane ze szkła wyraźnie przejrzystego nie zostały wydzielone (Purowski 2012c). natrafiono na jeden okaz wykonany ze szkła wyraźnie przejrzystego barwy turkusowej (Gedl 1984, 107), można nawet z dość dużym prawdopodobieństwem datować na młodszą fazę II okresu epoki brązu (brąz C) (Gedl 1984, 64). Podobne paciorki szklane znaleziono również na cmentarzysku w Samborowicach, pow. raciborski. Na przykład z grobu nr 111 datowanego na IV EB pochodzi kolia złożona ze 146 lub 147 niedużych egzemplarzy wykonanych ze szkła wyraźnie przejrzystego barwy turkusowej (Abłamowiczowie 1989, 62, fot. 2 6, tabl. XI 10, 12). Są one bliźniaczo podobne do okazów wydobytych z grobu nr 697 w Targowisku oraz z grobów nry 544 i 1267 w Kietrzu i nr 417 z Krakowa-Bieżanowa. Warto podkreślić, że wszystkie odkryto w obiektach z IV EB. Na obszarach Polski południowej paciorki szklane wykonane ze szkła wyraźnie przejrzystego, barwy turkusowej znaleziono jeszcze na innych cmentarzyskach datowanych na epokę brązu, m.in. w Zbrojewsku, pow. kłobucki 7, Krzanowicach, pow. raciborski (Pawliński 1986, , ryc. 1c), Domasławiu, pow. wrocławski (Purowski 2013, 31-32, ryc. 3b, c, k-m) czy w Lipniku, pow. przeworski (Blajer, Przybyła 2006, 76, ryc. 8:8-11). Z innych obszarów naszego kraju znane są mniej licznie (por. Purowski 2013, 31-32). Paciorki wykonane ze szkła wyraźnie przejrzystego koloru turkusowego podgrup I.III.II. i I.IV.II. znamy także ze stanowisk datowanych na wczesną epokę żelaza. Należy jednak podkreślić, że są to przedmioty przypominające kształtem i stanem zachowania paciorki odkryte w Targowisku w obiektach nr 292 i 1469 (ich powierzchnia zewnętrzna jest najczęściej porowata, mocno skorodowana). Najwięcej takich okazów zanotowano w Wielkopolsce i na Śląsku (Purowski 2012c, 67-68, 327). Z powyższego przeglądu znalezisk wynika, że paciorki wykonane ze szkła wyraźnie przejrzystego, barwy turkusowej, najczęściej o formie pierścieniowatej lub w kształcie wycinka środkowej części kuli, pojawiły się na obszarach Polski, głównie na Śląsku i terenach przyległych, w III i IV EB (wyjątkowo już w II EB), przy czym nieduże okazy, dobrze 6 Na opublikowanej ilustracji szkło zdaje się mieć barwę ciemnoniebieską. Dzięki uprzejmości Pana mgr. Marcina Reznera z Muzeum w Raciborzu wiem, że tworzywo, z którego wykonano paciorki z Samborowic jest wyraźnie przejrzyste i ma kolor turkusowy. 7 Informacja ustna mgr. Karola Dzięgielewskiego z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. 294

7 Bursztynowy rozdzielacz i szklane paciorki odkryte w obiektach kultury łużyckiej w Targowisku, pow. wielicki zachowane (takie, jak z grobu nr 697 z Targowiska) trafiały na tereny obecnych ziem polskich przede wszystkim w IV EB (Purowski 2013, 32). Paciorki, których szkło jest obecne najczęściej mocno skorodowane, spotykane są jeszcze przede wszystkim na Śląsku i w Wielkopolsce w obiektach archeologicznych datowanych na okres halsztacki. Podobną chronologię mają paciorki podgrup I.III II. i I.IV.II. znane z innych obszarów europejskich. Obok okazów starszych, datowanych na BrC/ BrD (np. z Jänkendorf na Łużycach; Puttkammer 2007, 132), III EB (np. z Heiligenthal koło Hamburga; Fendel 2006, 29-31, ryc. 36, 39, 40, 104) czy IV EB (np. w Estavayer-le-Lac czy Concise w Szwajcarii; Die Pfahlbauer 2004, nr 71 i nr 72), spotykane są egzemplarze w kontekstach z wczesnej epoki żelaza (por. np. Venclová 1990, 48-49, 51; Eibner-Persy 1980, 185, tabl. 77:4; Bakarić 2006, ryc. na s. 66). Warto tu jednak podkreślić, że bardzo podobne paciorki szklane do odkrytych w Targowisku w grobie nr 697 pochodzą m.in. z osad odsłoniętych w miejscowościach Frattesina oraz Maricona di Malera w północnej Italii, istniejących w XII-IX w. p.n.e. lub XII-X w. p.n.e. (por. Bellintani, Stefan 2009, 72; Towle et al. 2001, 10, 11; Towle 2002, 486, 490, 540 [próbka nr 202], 541 [próbki nry 217, 218]). Na stanowiskach tych odkryto warsztaty szklarskie (Henderson 2000, 51; Towle et al. 2001, 11, 46; Towle 2002, 330nn.) i nie można wykluczyć, że nieduże paciorki szklane z Targowiska wykonano w którymś z ośrodków produkcyjnych funkcjonującym w epoce brązu w dolinie Padu. 3. Technika wykonania 3.1. Bursztynowy rozdzielacz Na zachowanej części bursztynowego rozdzielacza do kolii nie udało się dostrzec śladów świadczących o technice jego produkcji. Można się jedynie domyślać, że przedmiot wykonano technikami mechanicznymi, polegającymi w pierwszej kolejności na przykrawaniu lub cięciu bryły surowca do odpowiedniej wielkości, zaś w drugiej na piłowaniu i/lub gładzeniu (szlifowaniu) jej boków w celu uzyskania kształtu prostopadłościanu (tzw. obróbka wstępna; Mazurowski 1983, 92-93). Następnie wykonano perforacje wywiercając 5 kanalików. Prawdopodobnie gotowy rozdzielacz był jeszcze gładzony surowcami organicznymi (np. skórą czy tekstyliami), aby nadać jego powierzchni zewnętrznej większy połysk (tzw. obróbka końcowa; Mazurowski 1983, 92-93; Czebreszuk 2011, 27-28). Przedmioty omawianej kategorii wykonywali zapewne specjaliści o dużych umiejętnościach zaopatrzeni w odpowiednie narzędzia (Czebreszuk 2011, 92) Paciorki szklane Dużo łatwiej wskazać na podstawową technikę produkcji szklanych paciorków odkrytych w Targowisku. Ślady zabiegów technicznych zauważone na większości okazów znalezionych w grobie nr 697 potwierdzają, że wykonano je metodą nawijania 8. Na 363 korpusach dostrzeżono niezatopiony jeden (96 egz.) lub oba końce (267 egz.) szklanej nitki, czyli na 95%! Najczęściej wystają one wyraźnie ponad powierzchnię przyotworową (np. ryc. 3:1, 6, 7). Niekiedy pozostał po nich tylko niewielki wyrostek ze śladami po ukruszeniu najbardziej wystającą część już po ostygnięciu szkła odłamywano. Na powierzchni przyotworowej 4 paciorków zauważono rogi (ryc. 3:3-5). Najpewniej powstały one w następujący sposób: szeroki koniec szklanej nitki, wystający ponad powierzchnię przyotworową, został naciśnięty od góry jakimś narzędziem (prętem?); w środku powstało wgłębienie, a po bokach pojawiły się wystające szpiczaste wyrostki, nazwane tu umownie rogami. Poza niezatopionymi końcami szklanej nitki również inne ślady wskazują na zastosowanie techniki nawijania. Na kilku okazach dostrzeżono ślady zwijania na jednej (2 egz.) lub obu (2 egz.) powierzchniach przyotworowych, a na kolejnych niezatopiony bok szklanej nitki przy powierzchni przyotworowej (6 egz.), na boku (1 egz.) lub na powierzchni przyotworowej i boku (1 egz.). W szkle 7 paciorków dostrzeżono pojedyncze pęcherze elipsoidalne ułożone koncentrycznie, spiralnie lub ukośnie (ryc. 3:13). Największe mają długość od około 0,10 cm do 0,15 cm. Najczęściej w szkle omawianych przedmiotów znajdują się liczne, bardzo małe pęcherze okrągłe. Niekiedy grupują się one po kilka-kilkanaście. W 4 przypadkach dostrzeżono, że tworzą ciągi pęcherzy okrągłych ułożonych jeden za drugim, spiralnie w stosunku do kanalika. Zarówno wspomniane ciągi, jak i ukierunkowane 8 Na temat tej metody zob. np. Dekówna, Szymański 1971, 286; Stawiarska 1974, ; 1985, 20-22; Dekówna 1992, 397; 2007, 81-82; Purowski 2007a; 2008; 2012c. 295

8 TOMASZ PUROWSKI charakterystycznie pęcherze elipsoidalne, są kolejnym dowodem na to, że analizowane paciorki wykonano metodą nawijania. W szkle okazu z obiektu osadniczego nr 1469 zwracają uwagę zmiany korozyjne ukierunkowane spiralnie lub koncentrycznie w stosunku do kanalika. Mogą one wskazywać, że paciorek powstał dzięki nawinięciu nitki lub pasma szkła wokół pręta. Podsumowując, należy stwierdzić, że paciorki odkryte w Targowisku wykonano metodą nawijania. Za technikę uzupełniającą mającą na celu zamazanie śladów produkcyjnych należy uznać wciskanie końca szklanej nitki w korpus paciorka, co pozostawiło ślady w postaci rogów, a także urywanie końców szklanej nitki. Oba zabiegi, mające poprawić kształt przedmiotów, nie były często stosowane. W obu chodziło o usunięcie końca szklanej nitki. Różnica polegała na tym, że pierwszy stosowano kiedy szkło było jeszcze plastyczne, zaś drugi gdy już ostygło. Należy zwrócić uwagę, że pojedyncze paciorki (oraz ich kanaliki) mają w przekroju poprzecznym kształt jajowaty lub przypominający literę D (ryc. 3:1, 2). Oznacza to, że po uformowaniu i ściągnięciu ich z pręta uległy drobnym deformacją. Problemem nierozstrzygniętym pozostaje czy paciorki wielosegmentowe zostały wykonane intencjonalnie, czy też ich korpusy złączyły się ze sobą przypadkowo. A jeśli celowo, to czy każdy korpus robiono osobno, a następnie połączono w całość, czy też wykonano paciorek wielosegmentowy za jednym razem (tworząc najpierw jeden, a później drugi korpus). Na najbardziej złożonym egzemplarzu z Targowiska środkowy korpus ma na jednej powierzchni przyotworowej małe wybrzuszenie (ryc. 3:12). Jeśli jest to ślad po końcu szklanej nitki, to oznaczałoby, że każdy z trzech korpusów tego paciorka wykonano osobno, a następnie połączono je w jeden przedmiot. 4. Analiza technologiczno-chronologiczna Do badań laboratoryjnych wybrane zostały trzy paciorki szklane: dwa odkryte w grobie nr 697 (próbki nr 86 i 87) oraz jeden znaleziony w jamie osadniczej nr 1469 (próbka nr 108). Szkło wszystkich okazów jest wyraźnie przejrzyste i ma barwę turkusową (ryc. 6). Różnią się one wielkością (dwa są małe, a jeden duży) oraz stanem zachowania (szkło powierzchni zewnętrznej paciorka z jamy osadniczej jest mocno skorodowane). Badania fizykochemiczne wykonał metodą mikroanalizy rentgenowskiej (EPMA Electron Probe Micro-Analysis) dr Piotr Dzierżanowski w Międzyinstytutowym Laboratorium Mikroanalizy Minerałów i Substancji Syntetycznych Instytutu Geochemii, Mineralogii i Petrologii na Wydziale Geologii Uniwersytetu Warszawskiego (tab. 1). Analizowane obszary dokumentowano jako obrazy BSE (Backscattered Electrons elektrony wstecznie rozproszone). Pokazują one różnice w składzie chemicznym tworzywa, co pozwala m.in. odpowiedzieć na pytania: czy szkło jest jednorodne pod względem składu chemicznego i czy zawiera dużo (a jeśli tak, to jakich) inkluzji. Biorąc pod uwagę zawartość tlenków magnezu i potasu 9 w szkłach z Targowiska (ryc. 7) wskazującą na zastosowany surowiec alkaliczny (topnik szkła) można zaliczyć tworzywo próbek nr 86 i 87 do szkieł niskomagnezowych i wysokopotasowych LMHK (Low Magnesium, High Potassium Glass), zaś próbki nr 108 do szkieł wysokomagnezowych HMG (High Magnesium Glass) (por. np. Henderson 1988; 1989; 2000; Towle, et al. 2001, tab. 1) Szkło wysokomagnezowe HMG Dotychczasowe badania wykazały, że szkła HMG charakteryzują się najczęściej zawartością K 2 O do około 4%, a MgO od około 2% do 6%, rzadziej wyższą. Zdaniem wielu badaczy, soda użyta do ich wytopu pochodziła z popiołu roślin halofitowych (np. Henderson 1989; 2000, 57, 59; Towle et al. 2001, 7, 8, tab. 1; Gratuze, Billaud 2003, 13; Nikita, Henderson 2006, 73). W starożytności pozyskiwano go ze spalenia roślin rosnących w pobliżu słonych jezior i mórz oraz na niektórych obszarach pustynnych i stepowych, m.in. takich jak soliród (Salicornia) czy solanka (Salsola) (np. Turner 1956, 42T; Henderson 1985, 274; 2000, 25). Analiza ich składu chemicznego wykazała, że zawierają one dużą ilość nie tylko związków sody, ale też w przeciwieństwie do natronu (sody mineralnej) potasu i magnezu (np. Brill 1999, 486; Barkoudah, Henderson 2006). Jest prawdopodobne, że pierwsze szkła HMG wykonywano w Mezopotamii już pod koniec III tys. p.n.e., ale na szerszą skalę wytapiano je od około XVI w. p.n.e. Są one charakterystyczne dla warsztatów Egiptu, Mezopotamii, mykeńskiej Grecji, 9 O kryteriach klasyfikacji składu chemicznego szkieł pradziejowych zob. np. Purowski 2012c, 49-50, 154nn.; 2013, 24, 41nn. 296

9 Bursztynowy rozdzielacz i szklane paciorki odkryte w obiektach kultury łużyckiej w Targowisku, pow. wielicki Anatolii, południowo-zachodniego Iranu oraz środkowej Azji (Henderson 1989, 38; Towle et al. 2001, 7; Gratuze, Billaud 2003, 13). W Europie znajdowane są na stanowiskach z epoki brązu i z okresu halsztackiego, a w Europie wschodniej jeszcze z IV-III w. p.n.e. (Henderson 1989; Galibin 2001, ; Purowski et al. 2012, 154, , ryc. 6). Od około IX lub VIII w. p.n.e. szkła HMG zaczynają być zastępowane niskomagnezowymi szkłami LMG, wytopionymi przy użyciu natronu (Henderson 1989, 42; Gratuze, Billaud 2003, 13; Nikita, Henderson 2006, 73). Obrazy BSE tworzywa paciorka wydobytego z obiektu nr 1469 w Targowisku (próbka nr 108) wskazują, że szkło jest jednorodne (ryc. 8). Nie wyróżniają się w nim nieroztopione ziarna kwarcu czy inne większe inkluzje. Wykryto jedynie niedużą (o długości około 25 μm) inkluzję tlenku miedzi (CuO). Pęcherze gazowe są nieliczne i bardzo małe (o średnicy do około μm, przeważnie jednak mniejsze; ryc. 8a). Ponadto, na obrazie BSE udało się zauważyć drobne kryształki (ryc. 8b) składające się głównie ze związków krzemionki, wapnia i sodu, które najpewniej powstały na skutek procesu dewitryfikacji (odszklenia) 10. Jak wiadomo szkło jest ciałem bezpostaciowym (niekrystalicznym), które otrzymuje się dzięki możliwości przechłodzenia roztworu (masy szklanej). Możliwość przechłodzenia zawdzięczamy relatywnie dużej lepkości (inaczej: ciągliwości, plastyczności) szkła, szybko zwiększającej się w trakcie obniżania temperatury. Dzięki temu siły ruchu konieczne do skupienia się atomów są w szkle za małe, aby w odpowiednio krótkim czasie mogły utworzyć uporządkowaną, krystaliczną budowę, pokonując siły wewnętrznego tarcia, czyli jej lepkość. Zdarza się jednak, że masa szklana pozostawiona przez dłuższy czas w odpowiedniej temperaturze (np. w piecu topliwym) może skrystalizować i przestanie być ciałem bezpostaciowym (przestanie być więc szkłem). Dlatego też krystalizacja masy szklanej nazywana jest odszkleniem, a kryształy spotykane w szkle mimo iż mogą mieć taki sam skład chemiczny jak szkło uważane są za ciała obce (Nowotny 1959, 24). Właśnie takie ciała obce obecne są w szkle próbki nr 108. Głównymi składnikami szkła HMG odkrytego w Targowisku są tlenki: krzemu (61,10% SiO 2 ), sodu (18,25% Na 2 O), potasu (3,95% K 2 O), wapnia (7,95% 10 Informacja ustna dr. Piotra Dzierżanowskiego. CaO) i magnezu (5,78% MgO). Wyższa zawartość Na 2 O (ryc. 9), K 2 O i MgO (ryc. 7) jest związana jak wspomniano wyżej z dodaniem do zestawu szklarskiego popiołów roślin halofitowych. Głównym celem takiego zabiegu było dostarczenie alkaliów dobrych topników szkła (Nowotny 1959, 198nn.). Niską zawartość związków glinu (0,67% Al 2 O 3 ) i żelaza (0,40% Fe 2 O 3 ) można wytłumaczyć wykorzystaniem w procesie produkcyjnym szkła z Targowiska dobrej jakości piasku kwarcowego lub kamieni kwarcowych. Zdaniem B. Gratuze (2009, 12, 13) mała ilość glinu w szkłach z okresu halsztackiego może wskazywać, że wykonano je nie z piasku, ale z kwarcu. Według J. Hendersona (2000, 27) jeśli wykorzystywano czystsze, mineralne, źródła krzemionki, takie jak kwarc (często w formie kamyczków rzecznych), to towarzyszą im znacznie niższe poziomy zanieczyszczeń związkami żelaza. Gdyby założyć, że w procesie produkcyjnym szkła odkrytego w Targowisku użyto kamieni kwarcowych, to należałoby przyjąć, że duża ilość wapnia (7,95% CaO) musiała zostać do niego wprowadzona oddzielnie (nie tylko ze źródłem krzemu i alkaliów). Nie można tego wykluczyć, bowiem jak zauważa J. Henderson (2000, 29) w starożytności piasek był oczyszczany z fragmentów muszelek, które następnie dodawano do zestawu szklarskiego w odmierzonych porcjach. W rezultacie udział CaO w większości szkieł sodowo-wapniowych jest zbliżony i wynosi 6,5-9%. Jest więc równie prawdopodobne, że szkło próbki nr 108 wykonano z zestawu dwuskładnikowego (1. dobrej jakości piasku, zawierającego dużo związków wapnia, a mało glinu i żelaza; 2. popiołu roślin), jak i trójskładnikowego (1. surowca krzemionki, tj. kamieni kwarcowych, ewentualnie piasku oczyszczonego nie tylko ze szkodliwych zanieczyszczeń [np. związków żelaza], ale i z fragmentów muszelek [źródła wapnia]; 2. popiołu roślin; 3. dodanego osobno surowca wapniowego). Porównując główne składniki chemiczne w szkle próbki nr 108 do szkieł HMG z 2 połowy II tys. p.n.e. z Egiptu, Bliskiego Wschodu czy Europy (por. np. Brill 1999, 26nn.; Mass et al. 2002, tab. 1 i 2; Gratuze, Ramseyer 2003; Shortland, Eremin 2006, tab. 1; Nikita, Henderson 2006), a także z HaC z Europy (zob. np. Purowski 2012c, tab. 37), widać wiele analogii wskazujących na zastosowanie podobnych surowców głównych. Podkreślić jednak trzeba, że tworzywo próbki nr 108 cechuje się relatywnie wysokimi zawartościami związków, które łączone 297

10 TOMASZ PUROWSKI Tab. 1. Targowisko, pow. wielicki. Wyniki badań składu chemicznego szkieł przeprowadzone metodą EPMA Tab. 1. Targowisko, the Wieliczka district. Results of glass chemical composition analyzes with the EPMA method Nr próbki Ryc. 6. Targowisko, pow. wielicki. Paciorki szklane badane fi zykochemicznie. Numery przy przedmiotach odpowiadają numerom próbki z tab. 1 Fig. 6. Targowisko, the Wieliczka district. Glass beads examined physicochemically. The items are marked with numbers corresponding to the numbers of the samples in Table 1 są z popiołami roślin: K 2 O i MgO, wyższymi niż zaobserwowano u większości szkieł HMG (por. np. Hartmann et al. 1997, ryc. 6; Henderson 1989, ryc. 2.3 i 2.4; Nikita, Henderson 2006, ryc. 10 i 16; Jackson, Nicholson 2010, ryc. 1; Purowski 2012c, wykres 28). Na podstawie dotychczasowych badań wiadomo, że wyższe zawartości tlenku magnezu związane z surowcem alkalicznym obserwowane są częściej w szkłach mezopotamskich niż egipskich (Shortland, Eremin 2006); pamiętać jednak należy, że wskazanie jednego z tych obszarów jako miejsca wytopienia szkła wyłącznie na podstawie występujących w nim składników głównych może prowadzić do błędnych wniosków (Jackson, Nicholson 2010, ). Szkła wytopione na obu wymienionych terenach różnią się wyraźnie zawartością niektórych pierwiastków śladowych (np. La, Cr, Ti, Zr), które w przypadku tworzyw z Targowiska nie zostały określone lub wystąpiły poniżej poziomu wykrywalności metody EPMA. Jak wspomniano wyżej, szkło próbki nr 108 ma kolor turkusowy. Jego barwnikiem były z pewnością związki miedzi (0,93% CuO). Mogły one zostać dodane do zestawu w postaci minerałów lub złomu brązu. Ponieważ w omawianym szkle nie udało się oznaczyć zawartości cyny (wystąpiła poniżej granicy wykrywalności metody, czyli poniżej około 0,15% Sn), to wydaje się najbardziej prawdopodobne, że w procesie barwienia szkła odkrytego w Targowisku wykorzystano minerały miedzi, dość powszechnie znajdowane w wielu miejscach Europy, na obszarach nadśródziemnomorskich czy na Bliskim Wschodzie (por. Jackson, Nicholson 2010, 296). Szkło z Targowiska nie różni się od turkusowych szkieł z Egiptu, Bliskiego SiO 2 74,58 76,63 61,1 Na 2 O 6,39 6,38 18,25 K 2 O 8,46 9,12 3,95 CaO 1,53 1,6 7,95 MgO 0,48 0,51 5,78 Al 2 O 3 1,11 1,17 0,67 Fe 2 O 3 0,44 0,5 0,4 MnO < < < Sb 2 O 5 < < < PbO < < < CoO < < < CuO 2,83 3,53 0,93 BaO < < < TiO 2 < < < SnO 2 0,25 0,26* < ZnO < < < As 2 O 5 < < < P 2 O 5 0,19* 0,19* 0,22 SO 3 < < 0,54 Cl < < 0,38 Objaśnienia: < poniżej poziomu wykrywalności; * składnik odkryto tylko w jednej z trzech analiz. Explanation: "< below detection level; * component found in one of three analyzes. Wschodu czy Europy zastosowanym barwnikiem wszystkie te tworzywa swój kolor zawdzięczają obecności związków miedzi (np. Purowski 2012c, 261; Henderson 2013, 75) Szkła niskomagnezowe i wysokopotasowe LMHK ( mieszanoalkaliczne ) Szkła LMHK cechują się składem mieszanoalkalicznym ; zawierają zarówno dużo związków potasu (przeważnie około 6,5-14% K 2 O), jak i sodu (najczęściej około 6-9%). Ponadto charakteryzują się niewielkimi ilościami tlenków magnezu (około 0,5-1% MgO) i wapnia (do około 2,5% CaO) (Henderson 298

11 Bursztynowy rozdzielacz i szklane paciorki odkryte w obiektach kultury łużyckiej w Targowisku, pow. wielicki 1988, 440; Brill 1999, 58; Towle et al. 2001, tab. 1 i 3; Angelini et al. 2004, tab. 2 i 3; Venclová et al. 2011, 573, tab. 1). Szkła LMHK znane są z epoki brązu głównie z północnej Italii, ale i z Irlandii, Anglii, Francji, Niemiec, Szwajcarii, Grecji i Czech (np. Henderson 1988, 440; Towle et al. 2001, 7; Venclová et al. 2011, ryc. 1). W Polsce, jak do tej pory, wykryto je na cmentarzyskach kultury łużyckiej w Domasławiu, pow. wrocławski, Kietrzu, pow. głubczycki, oraz Krakowie Bieżanowie (Purowski 2012b; 2013, 46-48). W analizowanym zbiorze dwa szkła (próbki nr 86 i 87) paciorków odkrytych w grobie nr 697 (ryc. 6) mają skład mieszanoalkaliczny. Jak widać na obrazach BSE ich budowa fizyczna różni się od opisanego powyżej tworzywa HMG. Szkło próbek nry 86 i 87 nie jest tak jednorodne, znajdują się w nim pęcherze gazowe oraz nieroztopiona krzemionka (ryc. 10a). Wyróżniają się także pojedyncze inkluzje złożone ze związków cyny (ryc. 10b). Na ryc. 10a można też dostrzec, że szkło warstwy zewnętrznej paciorka ma inną (ciemniejszą) barwę niż szkło warstwy wewnętrznej, co oznacza, że różnią się one nieco składem chemicznym (szkło zewnętrzne jest najpewniej skorodowane, zawiera mniej alkaliów; por. Purowski 2012c, 130, ryc. 44:1, tab. 106:6). Podobną budowę fizykochemiczną, jaką zaobserwowano na obrazach BSE w przypadku próbek nry 86 i 87, mają niektóre szkła odkryte na wspomnianej wyżej osadzie w miejscowości Frattesina w północnej Italii (zob. Angelini et al. 2004, ryc. 3). Składniki mające największy wpływ na właściwości szkieł LMHK z Targowiska to tlenki: krzemu (74,58% i 76,63% SiO 2 ), sodu (6,39% i 6,38% Na 2 O), potasu (8,46% i 9,12% K 2 O), wapnia (1,53% i 1,60% CaO) i magnezu (0,48% i 0,51% MgO). Główną cechą omawianych tworzyw jest zbliżona zawartość związków alkalicznych (ryc. 9). Suma K 2 O + Na 2 O w szkłach z Targowiska wynosi 14,84% i 15,5%, przy czym tlenku potasu jest o około 2-2,5% więcej niż tlenku sodu, co obrazuje relacja Na 2 O : K 2 O = około 0,7-0,75. Zawartość tlenków metali alkalicznych w tworzywach z Targowiska jest porównywalna do obserwowanej w innych szkłach LMHK odkrytych np. w północnej Italii czy w Czechach; suma Na 2 O + K 2 O wynosi w nich najczęściej 13-16%, zaś Na 2 O : K 2 O = około 1 (por. np. Towle et al. 2001, tab. 2 i 3; Angelini et al. 2004, 1179, tab. 2 i 3; Venclová, et al. 2011, tab. 1). Można więc przypuszczać, że w procesie wytopu omawianych szkieł wykorzystano surowce alkaliczne cechujące się zbliżonym składem chemicznym. Jakie to były surowce? nie jesteśmy na Ryc. 7. Korelacja zawartości MgO i K 2 O w szkłach z Targowiska, pow. wielicki (EPMA) Fig. 7. Correlation between the contents of MgO and K 2 O in the glass from Targowisko, the Wieliczka district (EPMA) Ryc. 8. Targowisko, pow. wielicki. Obraz BSE paciorka szklanego (nr próbki 108). a pęcherze gazowe; b kryształki złożone głównie ze związków krzemionki, wapnia i sodu Fig. 8. Targowisko, the Wieliczka district. The BSE image of a glass bead (sample 108). a gas bubbles; b crystals consisting mainly of compounds of silica, calcium and sodium Ryc. 9. Korelacja zawartości Na 2 O i K 2 O w szkłach z Targowiska, pow. wielicki (EPMA) Fig. 9. Correlation between the contents of Na 2 O and K 2 O in the glass from Targowisko, the Wieliczka district (EPMA) 299

12 TOMASZ PUROWSKI Ryc. 10. Targowisko, pow. wielicki. Obraz BSE paciorka szklanego (nr próbki 86). a części przekroju paciorka; b fragment paciorka w dużym powiększeniu; 1 krzemionka; 2 pęcherze gazowe; 3 zob. ryc. 10b; 4 kasyteryt; 5 strefa bogata w cynę Fig. 10. Targowisko, the Wieliczka district. The BSE image of a glass bead (sample 86). a parts of a section of the bead; b a fragment of the bead at a large magnifi cation; 1 silica; 2 gas bubbles; 3 see Fig. 10b; 4 cassiterite; 5 a tin-rich area obecnym etapie badań odpowiedzieć z całą pewnością. Od dawna naukowcy zastanawiają się, jakie składniki wprowadzane do zestawu spowodowały przedostanie się do szkła relatywnie dużych ilości zarówno sodu, jak i potasu (por. np. Brill 1992; Hartmann et al. 1997). Dość prawdopodobna wydaje się hipoteza, że dodawano ługowany popiół roślin (np. Hartmann et al. 1997, 554; Angelini et al. 2004, 1175, 1179). Nie można jednak wykluczyć innych źródeł alkaliów, np. natronu zanieczyszczonego związkami potasu (Brill 1992, 18) czy mieszaniny roślin kontynentalnych i morskich (Venclová et al. 2011, 577). W procesie produkcyjnym szkieł LMHK odkrytych w Targowisku w grobie nr 697 wykorzystano najprawdopodobniej dobrej jakości piasek kwarcowy, z którym do szkła przedostały się poza SiO 2 także niewielkie ilości Al 2 O 3 (1,11% i 1,17%) i Fe 2 O 3 (0,44% i 0,50%). Badane fizykochemicznie szkła LMHK z innych obszarów charakteryzują się podobnymi ilościami wspomnianych składników (por. np. Angelini et al. 2004, tab. 2 i 3; Venclová et al. 2011, tab. 1; Purowski 2012b; 2013, tab. 2:20). O ile w szkłach LMHK zawartość tlenków metali alkalicznych (K 2 O i Na 2 O) jest zawsze wysoka, to ilość związków wapnia i magnezu jest najczęściej bardzo niska (por. np. Brill 1992, tab. 1; Towle et al. 2001, tab. na s ; Angelini et al. 2004, 1179, tab. 2 i 3). W tworzywach z Targowiska suma CaO + MgO = 2,0-2,1%, zaś relacja CaO : MgO wynosi 3,1 lub 3,2. Podobne wyniki dostrzeżono także w niektórych szkłach mieszanoalkalicznych znanych z innych europejskich stanowisk (por. Purowski 2013, 47). Niewielka zawartość CaO i MgO (około 2%) w szkłach LMHK z Targowiska (ryc. 11) dowodzi, że wytopiono je według receptury dwuskładnikowej (piasek + surowiec alkaliczny), a nie trójskładnikowej (piasek + alkalia + surowiec wapniowy). Zdaniem J.L. Szczapowej, wskazują na to, nie tylko suma CaO + MgO < 6%, ale też proporcja (Na 2 O + K 2 O) : (CaO + MgO) > 3,3 (Ščapova 1990, 87); w szkłach z Targowiska oscyluje ona wokół liczby 7. Jak wyżej wspomniano, szkło paciorków z Targowiska ma kolor turkusowy. Największy wpływ na jego barwę miały związki miedzi (2,83% i 3,53% CuO). Obecność w składzie omawianych szkieł cyny (około 0,25% SnO 2 ; zob. też ryc. 10b) może sugerować, że jako barwnik wykorzystano brąz (Hartmann et al. 1997, 555; Venclová et al. 2011, 578). Warto wspomnieć, że najlepszej jakości brązy zawierają od 7% do 13% cyny (np. Dąbrowski 2009, 192), a podobne proporcje CuO do SnO 2 (92% do 8% oraz 93% do 7%) wykryto w próbkach nry 86 i 87 z Targowiska. W szkłach LMHK barwy turkusowej znanych z innych stanowisk europejskich można zauważyć analogiczną zawartość CuO, zaś ilość SnO 2 jest bardziej zróżnicowana (por. np. Henderson 1985, tab. 2; 300

13 Bursztynowy rozdzielacz i szklane paciorki odkryte w obiektach kultury łużyckiej w Targowisku, pow. wielicki Ryc. 11. Korelacja zawartości CaO i MgO w szkłach z Targowiska, pow. wielicki (EPMA). Fig. 11. Correlation between the contents of CaO and MgO in the glass from Targowisko, the Wieliczka district (EPMA). Hartmann et al. 1997, 555; Towle et al. 2001, tab. na s ; Angelini et al. 2004, tab. 3; Venclová et al. 2011, 578, tab. 1; T. Purowski 2012b; 2013, 48). Podsumowanie Znaleziska wyrobów bursztynowych i szklanych z Targowiska uznać należy za niezwykłe. W grobie nr 697 odkryto wyjątkowy naszyjnik, złożony z bursztynowego rozdzielacza, aż 377 lub 383 (zob. wyżej) paciorków szklanych oraz skrętu ze złotego drutu. Z pozostałych obiektów (nry 292, 1469) pochodzi jeszcze około 19 paciorków szklanych. Łącznie liczbę przedmiotów wykonanych ze wspomnianego tworzywa należy szacować na około 396 lub 402. Badania nad formą oraz technologią wytopu szkła paciorków zdają się wskazywać, że omawiane ozdoby trafiły w IV EB na tereny Małopolski z obszarów Niziny Padańskiej. Prawdopodobnie tam został wykonany rozdzielacz (z bursztynu sprowadzonego zapewne z północy) oraz liczne małe paciorki szklane (ze szkła LMHK wytopionego na miejscu), które następnie połączono w okazałą kolię. Na równie efektowny naszyjnik, złożony z ponad 350 paciorków szklanych, 34 paciorków bursztynowych i 4 skrętów brązowych natrafiono w Krakowie Bieżanowie cmentarzysku kultury łużyckiej położonym około 20 km od Targowiska. Oba znaleziska choć związane są z falą napływu biżuterii szklanej w III-IV EB na obszary Polski (głównie na Śląsk i do Małopolski) nie mają na naszych ziemiach odpowiedników. Z pewnością złożono je do grobów osób wyróżniających się w miejscowej społeczności łużyckiej. Trudniej wskazać drogę, którą trafiły na tereny Małopolski paciorki wykonane ze szkła HMG wytopionego na obszarze wschodnionadśródziemnomorskim. Z tworzywa tego zrobiony jest paciorek odkryty w Targowisku w obiekcie nr 1469 (prawdopodobnie ze szkła HMG wykonano też paciorki wydobyte z grobu nr 292). Być może przedmioty te sprowadzono na obszary dzisiejszej Polski za pośrednictwem ludności zamieszkującej Italię? Obrót szkłem wysokomagnezowym w basenie Morza Śródziemnego potwierdzony jest m.in. znaleziskami z wraku Uluburum, odkrytego niedaleko wybrzeży Turcji (Pulak 2008; Jackson, Nicholson 2010). Podziękowania Powstanie niniejszej pracy było możliwe dzięki uprzejmości osób opracowujących materiał zabytkowy z Targowiska. Za przekazanie mi przedmiotów do badań serdecznie dziękuję Panu mgr. Bartłomiejowi Koniecznemu z Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad, zaś za zaproszenie mnie do opublikowania niniejszego tekstu w monografii stanowiska wdzięczny jestem Panu dr. Jackowi Górskiemu dyrektorowi Muzeum Archeologicznego w Krakowie. W powyższej pracy dotyczącej Targowiska wykorzystuję wiedzę nabytą podczas licznych kwerend muzealnych i uniwersyteckich. Za życzliwe udostępnienie mi do badań kolekcjami szkieł bardzo dziękuję Panu prof. dr. hab. Janowi Chochorowskiemu i Panu mgr. Karolowi Dzięgielewskiemu z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Panu prof. dr. hab. Bogusławowi Gedidze oraz Paniom dr Dagmarze Łaciak, mgr Annie Józefowskiej i mgr Izabelli Dolacie-Daszkiewicz z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN we Wrocławiu, Panu mgr. Bartłomiejowi Koniecznemu z Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad, Panom dr. Dominikowi Abłamowiczowi i mgr. Marianowi Pawlińskiemu z Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, a także Pani mgr Joannie Muszale-Ciałowicz i Panu mgr. Marcinowi Reznerowi z Muzeum w Raciborzu. Gorące podziękowania kieruję do Pana dr. Piotra Dzierżanowskiego z Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, za wykonanie badań fizykochemicznych szkieł z Targowiska. Badania te 301

14 TOMASZ PUROWSKI zostały sfinansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych mi na podstawie decyzji numer DEC-2013/09/D/HS3/04464 (tytuł projektu: Tworzywa szkliste z późnej epoki brązu na ziemiach polskich) oraz ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach projektu badawczego nr N N (tytuł projektu: Technologia wyrobu przedmiotów szklanych z wczesnej epoki żelaza odkrytych w międzyrzeczu Odry i Wisły). Literatura Abłamowiczowie R. i D Badania ratownicze na cmentarzysku ciałopalnym kultury łużyckiej w Samborowicach, woj. Katowice w 1982 roku, Śląskie Prace Prahistoryczne 1, Angelini I., Artioli G., Bellintani P., Diella V., Gemmi M., Polla A., Rossi A Chemical analyses of Bronze Age glasses from Frattesina di Rovigo, Northern Italy, Journal of Archaeological Science 31, Archeologiczna autostrada 2011 Archeologiczna autostrada. Wykopaliska przy wielkich inwestycjach drogowych pod Krakowem / Archeological motorway. Excavations carried out Turing great Road investment near Kraków, Kraków. Bakarić L Pretpovijesni Prozor/Prehistoric Prozor, (w:) red. L. Bakarić, Pretpovijesni jantar i staklo iz Prozora u Lici i Novog Mesta u Dolenjskoj/Prehistoric amber and glass from Prozor in Lika and Novo Mesto in Dolenjska, Zagreb, Barkoudah Y., Henderson J Plant ashes from Syria and the manufacture of ancient glass: ethnographic and scientific aspects, Journal of Glass Studies 48, Bellintani P., Stefan L Nuovi dati sul primo vetro europeo: il caso di Frattesina, (w:) Atti del Primo Convegno Interdisciplinare sul Vetro nei Beni Culturali e nell Arte di Ieri e di Oggi, Parma, Novembre 2008, Blajer W., Przybyła M. S Die Notgrabungen an der Fundstelle 5 in Lipnik, Kr. Przeworsk in den Jahren (2.-6. Grabungssaison), Recherches Archeologiques de , Brill R. H Chemical analysis of some glasses from Frattesina, Journal of Glass Studies 34, Chemical analyses of early glasses, 2, Tables of analyses, New York. Bukowski Z Znaleziska bursztynu w zespołach z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza z dorzecza Odry i Wisły, Warszawa. Czebreszuk J Bursztyn w kulturze mykeńskiej. Zarys problematyki badawczej, Poznań. Dąbrowski J Polska przed trzema tysiącami lat. Czasy kultury łużyckiej, Warszawa. Dekówna M Produkcja i obróbka szkła (do XV wieku), (w:) red. B. Orłowski, Z dziejów techniki w dawnej Polsce, Warszawa, Wczesnośredniowieczne ozdoby szklane ze zbiorów Państwowego Muzeum Archeologicznego, na tle ogólnej problematyki rozwoju szklarstwa, (w:) red. W. Brzeziński, Skarby wieków średnich, Warszawa, Dekówna M., Szymański A Badanie technik produkcji wczesnośredniowiecznych paciorków szklanych metodami petrograficznymi, Slavia Antiqua 18, Die Pfahlbauer 2004 Die Pfahlbauer. 150 Objekte erzählen 150 Geschichten/Les Lacustres. 150 objets racontent 150 histoires, Zürich. Eibner-Persy A Hallstattzeitliche Grabhügel von Sopron (Ödenburg), Wissenschaftliche Arbeiten aus dem Burgenland 62, Eisenstadt. Fendel H Eine bronzezeitliche Frauenbestattung mit vollständiger Schmucktracht aus Heiligenthal (Ldkr. Lüneburg), Hamburger Beiträge zur Archäologie, Werkstattreihe 7, Berlin. Galibin V.A Sostav stekla kak arheologičeckij istočnik, Sankt-Peterburg. du Gardin C Amber spacer beads in the Neolithic and Bronze Ages in Europe, (w:) Amber in archaeology: Proceedings of the Fourth International Conference on Amber in Archaeology, Talsi, 2001, Riga, Gedl M Wczesnołużyckie groby z konstrukcjami drewnianymi, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź Groby z młodszego okresu epoki brązu na cmentarzysku w Kietrzu, Kraków. 302

15 Bursztynowy rozdzielacz i szklane paciorki odkryte w obiektach kultury łużyckiej w Targowisku, pow. wielicki 1996 Wczesnołużyckie cmentarzysko w Kietrzu (część III), Kraków. Górski J., Grabowska B., Izdebska E., Konieczny B., Wilczyński J., Wojenka M Wyniki archeologicznych badań wykopaliskowych przeprowadzonych w obrębie stanowisk 8-11, 24 i 26 w Targowisku, gm. Kłaj, woj. małopolskie w latach , Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, seria B: Materiały Archeologiczne, Raport , Warszawa, Gratuze B Les premiers verres au natron retrouvés en Europe occidentale: composition chimique et chrono-typologie, (w:) red. K. Janssens, P. Degryse, P. Cosyns, J. Caen, L. Van t dack, Annales du 17e Congrès de l'association Internationale pour Histoire du Verre, Annales of the 17th Congress of the International Association for the History of Glass, Antwerp, Gratuze B., Billaud Y La circulation des perles en verre dans le Bassin Méditerranéen, de l Âge du Bronze moyen jusqu au Hallstatt, (w:) red. D. Foy, M.-D. Nenna, Échanges et commerce du verre dans le monde antique. Actes du colloque de l Association Française pour l Archéologie du Verre Aix-en-Provence et Marseille 7-9 juin 2001, Monographies instrumentum 24, Montagnac, Gratuze B., Ramseyer D Perle en verre, (w:) red. D. Baudais, V. Piuz, Prez-vers- -Siviriez «La Montaneire». Un habitat de l'âge du Bronze dans la Glâne, Archéologie Fribourgeoise/Freiburger Archäologie 18, Fribourg, Hänsel A Goldschmuck der Spätbronzezeit Zu einer Neuerwerbung des Berliner Museums für Vor- und Frühgeschichte, Acta Praehistorica et Archaeologica 35, Hartmann G., Kappel I., Grote K., Arndt B Chemistry and Technology of Prehistoric Glass from Lower Saxony and Hesse, Journal of Archaeological Science 24/6, Henderson J The raw materials of early glass production, Oxford Journal of Archaeology 4/3, Glass production and Bronze Age Europe, Antiquity 62, The scientific analysis of ancient glass and its archaeological interpretation, (w:) red. J. Henderson, Scientifi c analysis in archaeology and its interpretation, Oxford, The science and archaeology of materials, London- -New York Ancient glass: an interdisciplinary exploration, New York. Jackson C.M., Nicholson P.T The provenance of some glass ingots from the Uluburun shipwreck, Journal of Archaeological Science 37, Karwowski M Latènezeitliche Glasschieber aus Niederösterreich, Acta Archaeologica Carpathica 39, Mass J. L., Wypyski M. T., Stone R. E Malkata and Lisht glassmaking technologies: towards a specific link between second millennium BC metallurgists and glassmakers, Archaeometry 44/1, Mazurowski R. F Bursztyn w epoce kamienia na ziemiach polskich, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne 5, Nikita K., Henderson J Glass analyses from Mycenaean Thebes and Elateia: compositional evidence for a Mycenaean glass industry, Journal of Glass Studies 48, Nowotny W Podstawy technologii szkła, część I, Warszawa. Pawliński M Krzanowice, woj. Katowice, Silesia Antiqua 28, Pulak, C The Uluburun shipwreck and Late Bronze Age trade, (w:) red. J. Aruz, K. Benzel, J.M. Evans, Beyond Babylon: Art, Trade, and Diplomacy in the Second Millennium BC, New York, Purowski T. 2007a Evidence of winding technique on glass beads discovered at the Lusatian culture stronghold in Wicina, site 1, Archaeologia Polona 45, b Przedmioty szklane odkryte na grodzie ludności kultury łużyckiej w Wicinie, stan. 1, Archeologia Środkowego Nadodrza 5, Zielona Góra, Badania techniki wyrobu paciorków szklanych okresu halsztackiego metodami pe trograficznymi, Archeologia Polski 53/1, a Paciorki szklane i bursztynowe z cmentarzyska kultury łużyckiej w Krakowie Bieżanowie, stan. 30, Warszawa, maszynopis w posiadaniu Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad. 2012b Technologia wyrobu przedmiotów szklanych z wczesnej epoki żelaza odkrytych w międzyrzeczu Odry i Wisły, Warszawa, maszynopis przechowywany w Archiwum i Pracowni Digitalizacji Danych Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie. 2012c Wyroby szklane w kulturze łużyckiej w międzyrzeczu Noteci i środkowej Odry. Studium archeologiczno-technologiczne, Warszawa. 303

16 TOMASZ PUROWSKI 2013 Wyroby ze szkła i szklistego fajansu odkryte na cmentarzysku kultur łużyckiej i regionalnej grupy kręgu halsztackiego w Domasławiu, pow. wrocławski, Archeologia Polski 58/1-2, Purowski T., Dzierżanowski P., Bulska E., Wagner B., Nowak A A study of glass beads from the Hallstatt C-D from Southwestern Poland: Implications for glass technology and provenance, Archaeometry 54/1, Puttkammer T Katalog zur Ausstellung, (w:) Bronzezeit. Die Lausitz vor 3000 Jahren, Kamenz, Shortland A. J., Eremin K The analysis of second millennium glass from Egypt and Mesopotamia, Part 1: New WDS analyses, Archaeometry 48/4, Stahl C Mitteleuropäische Bernsteinfunde von der Frühbronzebis zur Frühlatènezeit: Ihre Verbreitung, Formgebung, Zeitstellung und Herkunft, Dettelbach. Stawiarska T Paciorki szklane z okresu wpływów rzymskich występujące w kulturze zachodniobałtyjskiej, Archeologia Polski 19/1, Paciorki szklane z obszaru Polski północnej w okresie wpływów rzymskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź. Ščapova J. L Comments on chemical technology, (w:) red. T. Malinowski, Research on glass of the Lusatian and Pomeranian cultures in Poland, Archeologia interregionalis 12, Słupsk, Towle A. C A scientific and archaeological investigation of prehistoric glasses from Italy, ac.uk/1741/1/269710_andy_towle.pdf. Towle A., Henderson J., Bellintani P., Gambacurta G Frattesina and Adria: report of scientific analyses of early glass from the Veneto, Padusa 37 (n.s.), Turner W. E. S Studies of ancient glasses and glassmaking processes. Part III. The chronology of the glassmaking constituents, Journal of the Society of Glass Technology 40, 39T-52T. Venclová N Prehistoric glass in Bohemia, Praha. Venclová N., Hulínský V., Henderson J., Chenery S., Šulová L., Hložek J Late Bronze Age mixed-alkali glasses from Bohemia, Archeologické rozhledy 53, TOMASZ PUROWSKI An amber spacer bead and glass beads discovered at Lusatian culture features in Targowisko, the Wieliczka district Summary The team excavating a Lusatian culture cemetery in Targowisko, the Wieliczka district, has uncovered two cremation graves and one settlement pit with amber and/or glass products. Grave 292, dated to the Bronze Age III (= BrD-HaA1), yielded 28 glass pieces of approx. 18 beads (fig. 1); Grave 697, from the 4 th period of the Bronze Age (=HaA2-HaB1), contained a necklace consisting of an amber spacer bead, approx. 380 glass beads and a twisted gold wire (fig. 2 4). One glass bead was found in Settlement Pit 1469 (fig. 5), dated to the second half of the 3 rd or the first half of the 4 th period of the Bronze Age (=HaA1-HaA2). Necklace amber spacer beads with a straight perforation have been documented quite often for the Early Bronze Age, particularly in southern France, southern Germany, Czech Republic or Greece, but only sporadically for the Urnfield culture period. The spacer bead from Targowisko is the only Bronze Age item of that kind found in Poland. Its closest analogies come from the area on the Thaya river (a tributary to the Morava) and are dated to the 10 th 9 th centuries BC (Hänsel 2003). All the beads from Targowisko are made of distinctly transparent glass of a turquoise colour, with no ornamentation (fig. 1 5). They differ slightly in their dimensions and form. The beads from Grave 697 (fig. 2 4) are of small or medium size, usually with the maximum diameter of approx cm, less often of approx cm or 0.50 cm, exceptionally of approx cm, and with the diameter of the perforation of approx cm. Their bodies tend to be ring-shaped (275 items); less often, they resemble a segment of the centre part of a sphere (107 items) or, sporadically, a cone with its vertex truncated and its middle narrowed (1 item). In sum, 383 bodies have been identified, five preserved only fragmentarily, some of them, however, being joined to each other. In three cases, two items are joined back-to-back (fig. 3:9, 10); in one case, two items are connected by their ends (fig. 3:11); in one case, three items are connected 304