Badanie pt.: Ocena realizacji instrumentów inżynierii finansowej w ramach NSRO Raport końcowy

Transkrypt

1 Ocena realizacji instrumentów inżynierii finansowej w ramach NSRO

2 Badanie pt.: Ocena realizacji instrumentów inżynierii finansowej w ramach NSRO Raport końcowy Warszawa, marzec 2013 Raport powstał w ramach projektu współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego Autorzy: Jan Szczucki Maciej Gajewski Piotr Tamowicz Michał Przybyłowski Robert Kubajek Paweł Penszko Policy & Action Group Uniconsult Sp. z o.o. ul. Migdałowa Warszawa T. (22) F. (22) Taylor Economics sp. z o.o. ul. Trzy Lipy Gdańsk T: ,

3 Spis treści 1. Streszczenie... 5 Summary Wprowadzenie Opis metodologii badania Opis wyników ewaluacji Ogólna charakterystyka sektora instrumentów inżynierii finansowej Produkty/usługi w ramach IIF Profil przedsiębiorcy Profil pośrednika finansowego Instrumenty inżynierii finansowej a przedsiębiorcy Produkty i usługi w ramach IIF a potrzeby przedsiębiorców Atrakcyjność oferty IIF Wiedza przedsiębiorców o IIF Warunki związane z wykorzystaniem instrumentów zwrotnych przez przedsiębiorców. Bariery w dostępie do instrumentów zwrotnych Instrumenty inżynierii finansowej a pośrednicy finansowi Czynniki wpływające na zainteresowanie pośredników finansowych udziałem w instrumentach inżynierii finansowej i problemy utrudniające wykorzystanie instrumentów inżynierii finansowej Wpływ dotychczas realizowanych programów na dostępność wsparcia dla przedsiębiorców Substytucja, komplementarność, efekty mnożnikowe Efekty mnożnikowe IIF a finansowanie komercyjne Wykorzystanie prywatnych źródeł finansowania Monitorowanie i zapewnienie trwałości Monitoring sposobu wykorzystania przekazanych środków Dostępność danych o wynikach działalności funduszy Pojęcie trwałości projektów w ramach instrumentów inżynierii finansowej Strategie wdrażania i koszty zarządzania instrumentami Poziom zarządzania instrumentami inżynierii finansowej w kolejnym okresie programowania Schemat JEREMIE a wsparcie grantowe Efektywność kosztowa IIF Instrumenty dłużne a pomoc publiczna Problemy regulacyjne Podstawowe problemy i bariery związane z obowiązującymi aktami prawnymi Inne kwestie formalne związane z działalnością instrumentów inżynierii finansowej Proponowane zmiany w prawie Działania regulacyjne w sferze funduszy pożyczkowych

4 4.8 Przyszłość systemu IIF Kontynuacja instrumentów Bariery i ryzyka dla realizacji instrumentów inżynierii finansowej Zapewnienie trwałości systemowi IIF Doświadczenia zagraniczne wnioski dla Polski Badanie efektu netto fundusze kapitałowe Przegląd literatury Metodologia Analiza rozkładu zmiennych Hipotezy badawcze Wyniki estymacji modeli Podsumowanie Badanie efektu netto pożyczek i poręczeń Metodologia Analiza rozkładu zmiennych Hipotezy badawcze Wyniki estymacji modeli Podsumowanie Wnioski i rekomendacje ANEKSY w oddzielnym pliku

5 1. Streszczenie Badanie Ocena realizacji instrumentów inżynierii finansowej w ramach NSRO zostało przeprowadzone na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego przez konsorcjum firm Policy & Action Group Uniconsult oraz Taylor Economics w okresie sierpień 2012 marzec Celem głównym badania była ocena wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, Regionalnych Programów Operacyjnych na lata oraz Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej, wraz ze stworzeniem mapy instrumentów inżynierii finansowej oraz innych instrumentów finansowania zwrotnego, które otrzymały wkład ze środków publicznych w Polsce. Celem badania było także wypracowanie wkładu merytorycznego do przygotowania schematu podziału i podjęcia decyzji w sprawie podziału środków wsparcia w ramach perspektywy funduszy strukturalnych pomiędzy działania oparte o finansowanie zwrotne i bezzwrotne. Metodologia badania obejmowała zastosowanie szerokiej gamy metod jakościowych i ilościowych, w szczególności szerokiej analizy danych zastanych (krajowych i zagranicznych), przeprowadzenie ok. 90 wywiadów indywidualnych z przedstawicielami administracji publicznej, przedsiębiorców, pośredników finansowych, wdrażających instrumenty finansowania zwrotnego oraz ekspertów. W ramach badania przeprowadzono także 6 zogniskowanych wywiadów grupowych (FGI) z przedsiębiorcami, którzy korzystali z finansowania zwrotnego i bezzwrotnego, wywiadów osobistych wspomaganych komputerowo (CAPI) z przedsiębiorcami korzystającymi z różnych instrumentów finansowania zwrotnego, finansowanych z udziałem środków publicznych oraz 500 wywiadów CAPI z przedsiębiorstwami, nie korzystającymi ze wsparcia w ramach instrumentów inżynierii finansowej i stanowiącymi grupę kontrolną dla pożyczkobiorców i poręczeniobiorców, z którymi przeprowadzono wywiady (ten element badania służył oszacowaniu tzw. efektu netto wsparcia w postaci poręczeń i pożyczek). Najważniejszymi instrumentami zwrotnymi oferowanymi ze środków publicznych w Polsce były i są: pożyczki dla sektora MSP oferowane poprzez sieć funduszy pożyczkowych, poręczenia stanowiące ubezpieczenie ryzyka, związanego z udzieleniem pożyczki lub kredytu bankowego, kredyty zorientowane na finansowanie transferu technologii oferowane głównie w ramach Funduszu Kredytu Technologicznego, kapitał właścicielski (tzw. equity) w zakresie finansowania wczesnych etapów rozwoju przedsiębiorstwa (chodzi tu głównie o tzw. fundusze zalążkowe), kapitał właścicielski (tzw. equity, venture capital) w zakresie finansowania fazy rozwoju i ekspansji. Ponadto na znaczną skalę są oferowane kredyty dla rolników, z wykorzystaniem krajowych środków publicznych. W wybranych regionach jest też wdrażana Inicjatywa JESSICA, ukierunkowana na rozwój obszarów miejskich. Rozmaite produkty finansowania zwrotnego mają zróżnicowany charakter i są skierowane do różnych klientów. Poniżej krótko prezentujemy charakterystyki podstawowych produktów. W Polsce działa ponad 70 funduszy pożyczkowych prowadzących działalność w skali lokalnej, regionalnej i ponadregionalnej, korzystających ze środków publicznych. Z udzielanych przez nie pożyczek korzystają przede wszystkim mikroprzedsiębiorcy, głównie prowadzący firmy usługowe i handlowe. Cechą charakterystyczną oferty funduszy pożyczkowych w Polsce jest dość małe zróżnicowanie produktowe, co jest związane z małymi rozmiarami większości funduszy, ponadprzeciętnym ryzykiem związanym 5

6 z uruchamianiem nowych instrumentów oraz niekiedy ograniczeniami formalnymi nakładanymi przez dawców środków, dotyczących na przykład dopuszczalnych kategorii pożyczkobiorców. Pożyczki udzielane są w formule bez pomocy publicznej i jako pomoc publiczna w postaci pomocy de minimis lub (rzadko) w postaci regionalnej pomocy inwestycyjnej. Oferta funduszy pożyczkowych jest oceniana przez przedsiębiorców jako dość atrakcyjna, przede wszystkim pod względem poziomu oprocentowania, a także szybkości podejmowania decyzji o udzieleniu pożyczki oraz przyjaznych procedur stosowanych przez fundusze pożyczkowe. W Polsce ze wsparcia publicznego korzysta także ok. 50 funduszy poręczeniowych. Ich oferta jest skierowana przede wszystkim do mikro i małych firm. Fundusze poręczają w olbrzymiej większości kredyty bankowe, wśród których dominują kredyty obrotowe. Większość funduszy poręczeniowych ma charakter wyspecjalizowany działalność poręczeniowa jest ich podstawową formą aktywności. Wspierane ze środków publicznych fundusze kapitałowe inwestowały przede wszystkim w branżę ICT, przy czym wielkość finansowanych projektów była bardzo zróżnicowana. Fundusze te były finansowane w ramach Działania 3.2 PO IG (obejmowanie udziałów w funduszach przez Krajowy Fundusz Kapitałowy) oraz Działania 3.1 PO IG (tzw. inkubatory inwestycyjne, które na swą działalność otrzymywały środki z Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości). Oba te działania istotnie zmieniły sytuację na rynku finansowania kapitałowego, które stało się znacznie łatwiej dostępne. Z kolei z oferowanego w ramach Działania 4.3 PO IG kredytu technologicznego, mającego charakter połączenia komercyjnego kredytu z dotacją ze środków europejskich, korzystali przede wszystkim mali i średni przedsiębiorcy, co zresztą jest zrozumiałe, biorąc pod uwagę specyfikę tego produktu. Generalnie produkty finansowania zwrotnego oferowane z udziałem środków publicznych należy ocenić jako dość dobrze dopasowane do potrzeb przedsiębiorców i redukujące skalę luki finansowej. Nie zawsze natomiast oferowane produkty były skierowane do najbardziej ryzykownych przedsięwzięć. Przykładem może być cześć finansowania w formie pożyczek, z których niekiedy korzystali przedsiębiorcy będący w stanie pozyskać finansowanie bankowe. Sytuacja taka jest jednak związana z brakiem efektywnych mechanizmów podziału ryzyka. Znajomość konkretnych produktów finansowania zwrotnego wśród przedsiębiorców należy oceniać jako dość ograniczoną. Jak się wydaje, dość skuteczne w celu upowszechnienia wiedzy wśród przedsiębiorców wydają się zmasowane i niestety kosztowne akcje promocyjne. Znajomość poprawiłoby też z całą pewnością utworzenie dostępnej internetowo bazy danych instrumentów finansowania zwrotnego, oferowanych z udziałem środków publicznych, a być może też jednolita identyfikacja instytucji je oferujących. Istotne znaczenie ma też z całą pewnością uproszczenie procedur i brak ewentualnej konkurencji instrumentów bezzwrotnych. Ważnym obszarem, z punktu widzenia sposobu upowszechniania instrumentów zwrotnych, są też motywacje pośredników finansowych, związane z realizacją projektów, finansowanych ze środków publicznych. Istotną rolę odgrywają z całą pewnością bodźce finansowe (np. stosowany w Inicjatywie JEREMIE mechanizm tzw. zachęt). Niestety, limity finansowania kosztów zarządzania zbyt nisko premiują udzielanie pracochłonnego, a jednocześnie bardzo istotnego, finansowania o niewielkich wartościach, przez co staje się ono mało opłacalne. Istotnym problemem jest też regionalizacja wsparcia, szczególnie z punktu widzenia sektora bankowego. Kwestia ta jest poważnym wyzwaniem pod kątem kolejnej perspektywy finansowej. W przypadku wsparcia oferowanego ze środków regionalnych programów operacyjnych pewnym problemem była też niejasność, w jakim stopniu finansowanie może 6

7 być przeznaczone na cele obrotowe w tej sferze zresztą stanowisko Komisji Europejskiej stopniowo ewoluowało. Generalnie wpływ środków publicznych na dostępność finansowania zwrotnego należy ocenić dość pozytywnie, choć nie zawsze dostępne są pełne i wiarygodne dane. W największym stopniu wsparcie publiczne odegrało pozytywną rolę w poszerzeniu oferty finansowania kapitałowego, szczególnie seed capital oraz w dostępie do finansowania dłużnego dla osób rozpoczynających działalność gospodarczą (oferta wybranych funduszy pożyczkowych). W przypadku poszczególnych instrumentów można też wskazać na pojawienie się w różnej skali efektów mnożnikowych. Efekty te w największej skali występują w przypadku reporęczeń w ramach Inicjatywy JEREMIE oraz działalności Krajowego Funduszu Kapitałowego. W badaniu nie stwierdzono występowania na większa skalę konkurencji pomiędzy instrumentami finansowanymi ze środków publicznych a instrumentami komercyjnymi; na bardzo niewielką skalę problem mógł występować w przypadku niektórych funduszy pożyczkowych, udzielających pożyczek o relatywnie dużej wartości, jednak był on słabo odczuwany przez banki wobec wielkiej dysproporcji wielkości obu sektorów. Dość poważnym problemem i niestety nadal niesatysfakcjonująco rozwiązanym, pozostaje kwestia trwałości instrumentów finansowych i monitorowania ich wyników. Kluczowe jest, aby z jednej strony pośrednik finansowy z góry wiedział, jaki będzie status środków po zrealizowaniu projektu, zaś z drugiej strony, aby istniały mechanizmy pozwalające na okresowe pozostawienie środków najbardziej aktywnym i efektywnym pośrednikom. Problem ten jest częściowo powiązany z brakiem systemu zbierania, analizowania i publikowania danych o wynikach działalności poszczególnych pośredników finansowych, wdrażających instrumenty inżynierii finansowej. Udoskonalenia wymagają też rozwiązania, dotyczące zbierania danych o odbiorcach końcowych finansowania, w celu realizacji badań ewaluacyjnych. Interesującym problemem, który pojawiał się w badaniu była też kwestia poziomu z jakiego powinny być wdrażane poszczególne instrumenty finansowe. Zdaniem autorów raportu działania dotyczące funduszy kapitałowych powinny być wdrażane, tak jak obecnie, z poziomu centralnego. Pozostałe instrumenty mogą być wdrażane zarówno z poziomu centralnego, jak i regionalnego, przy czym warto pamiętać, że wdrażanie z poziomu regionalnego może spowodować, że uczestnictwem we wdrażaniu nie będą zainteresowane banki sieciowe. Dodatkowo, w przypadku wdrażania z poziomu regionalnego szczebel centralny powinien odgrywać znacznie silniejszą, niż obecnie, rolę wspierająco- koordynującą. Na obecnym etapie trudno jest precyzyjnie ocenić efektywność wsparcia instrumentów inżynierii finansowej w ramach Inicjatywy JEREMIE w porównaniu do wsparcia w formule quasi grantowej (zwanej też formułą JEREMIE bez funduszu powierniczego). Efekty wydają się być stosunkowo zbliżone, można jednak przyjąć, że w miarę zbliżania się do końca realizacji projektów nieco korzystniej będzie oceniane wsparcie w ramach JEREMIE, także dzięki zastosowaniu skutecznego mechanizmu zachęt. Efektywność kosztową poszczególnych instrumentów należy oceniać raczej pozytywnie, choć sytuacja była dość zróżnicowana. Dość korzystnie wypada pod tym względem Inicjatywa JEREMIE, nieco słabiej Działanie 3.1 PO IG (choć sytuacja jest bardzo zróżnicowana, w zależności od projektodawcy). Na ocenę pod tym względem działalności KFK wydaje się zaś jeszcze za wcześnie. W przypadku wsparcia oferowanego przez fundusze pożyczkowe i poręczeniowe jako dość dyskusyjny należy ocenić fakt, że to sami zarządzający funduszami decydowali na ile udzielane przez ich fundusze pożyczki lub poręczenia będą miały charakter pomocy 7

8 publicznej (tzn. będą bardziej atrakcyjne cenowo dla przedsiębiorców) lub też nie będą taką pomocą i będą miały charakter quasi komercyjny. W przyszłości warto rozważyć, czy tego typu decyzje nie powinny być jednak podejmowane przez dawcę środków, pośrednikom pozostawiając decyzje o precyzyjnym określeniu wielkości oprocentowania i innych opłat. Dość poważnym problemem przy wdrażaniu niektórych instrumentów inżynierii finansowej (szczególnie w ramach RPO) był też problem tzw. podwójnego finansowania, który w przypadku instrumentów zwrotnych polegał na wątpliwościach związanych z (nie)możliwością łączenia finansowania jednego przedsięwzięcia ze środków europejskich w różnych formach. Niejasność pogłębiało niezbyt jasne i coraz bardziej restrykcyjne stanowisko Komisji Europejskiej. Jeżeli zostanie ono podtrzymane, to niestety szereg pośredników finansowych i być może także również przedsiębiorców może mieć z tego tytułu dość poważne problemy. Ważną kwestią byłoby też jasne i racjonalne określenie sankcji za ewentualne wykorzystanie przez przedsiębiorcę otrzymanej pożyczki lub poręczonego ze środków publicznych kredytu na inne, niż uzgodnione cele i dostosowanie do specyfiki finansowania zwrotnego odpowiednich przepisów, dotyczących finansów publicznych. W przypadku finansowania bezzwrotnego oczywisty w takich sytuacjach jest zwrot dotacji z karnymi odsetkami. W przypadku finansowania zwrotnego, gdy środki i tak wracają do pośrednika finansowego, zaprojektowanie racjonalnych i wykonalnych sankcji jest zadaniem niełatwym. Na poziomie pośredników finansowych problemem pozostawały też niejasności związane z obowiązkami podatkowymi. Ponieważ w wielu wypadkach przekazane im środki miały być potencjalnie lub realnie zwrotne, więc często nie było jasne kto i z jakich środków ma regulować zobowiązania podatkowe. Z kolei, jako bariery i wyzwania w rozwoju instrumentów finansowych w przyszłości, należy przede wszystkim wskazać konieczność oddzielenia celów na jakie przeznaczone będą dostępne w danym okresie instrumenty zwrotne i bezzwrotne, aby nie konkurowały one ze sobą rezultat takiej konkurencji jest bowiem dość łatwy do przewidzenia. W niektórych przypadkach należy też położyć nacisk na doskonalenie jakości kadr zarządzających poszczególnymi instrumentami w szczególności dotyczy to mniejszych funduszy kapitałowych. W przypadku niektórych instrumentów istnieje też duża liczba stosunkowo słabych kapitałowo pośredników (np. instrumenty pożyczkowe lub poręczeniowe) rozwiązaniem może być z jednej strony konsolidacja sektora, z drugiej zaś (pożyczki) stymulowanie tworzenia nowych, mocnych funduszy pożyczkowych. Należy też kontynuować nagradzanie (wzorem JEREMIE) najbardziej sprawnych i aktywnych pośredników. Warto też śledzić proces wdrażania Europejskiego Kodeksu Mikropożyczkowego (European Code of Good Conduct in Microfinance Provision); dostosowywanie się polskich funduszy pożyczkowych do jego postanowień służyć powinno ich dalszej profesjonalizacji, a także lepszemu informowaniu i ochronie interesów klientów funduszy. Istotnym elementem badania było też oszacowanie efektu netto dla wsparcia w formie pożyczek, poręczeń i wejść kapitałowych. Do badania efektu netto interwencji publicznej wśród funduszy kapitałowych wyselekcjonowano 36 spółek portfelowych funduszy kapitałowych finansowanych ze środków publicznych (Działania SPO WKP, Działania 3.1 oraz 3.2 PO IG, a także fundusze utworzone ze środków przedakcesyjnych). Do badania wybrano spółki, które udostępniły w Krajowym Rejestrze Sądowym roczne sprawozdania finansowe oraz posiadały sprawozdania dla dwóch lat obrachunkowych od momentu inwestycji funduszu. Jako populację referencyjną wybrano spółki notowane na giełdzie New Connect. Przeprowadzona analiza wykazała, że spółki z grupy referencyjnej są spółkami zdecydowanie większymi, jeżeli weźmiemy pod uwagę realizowane przychody netto ze 8

9 sprzedaży i aktywa, ponadto spółki, których udziałowcem są fundusze kapitałowe są spółkami cechującymi się niższym zyskiem (wyższą stratą) w stosunku do grupy spółek z grupy referencyjnej. Bardzo interesujący jest natomiast fakt, że wartości niematerialne i prawne są wyższe w firmach VC, które więcej inwestują w działalność B+R i są firmami bardziej innowacyjnymi w stosunku do grupy referencyjnej. Warto zauważyć, że ramowe założenia interwencji publicznej są wypełniane spółki portfelowe funduszy VC to spółki na wczesnych etapach rozwoju, które nie mogą finansować swojego rozwoju z innych źródeł, a które realizują inwestycje o charakterze innowacyjnym. W przypadku pożyczek i poręczeń (ze względu na to, że głównymi beneficjentami obu form wsparcia są mikro i małe firmy, w większości nie składające sprawozdań finansowych) oszacowanie było realizowane na podstawie porównania wyników badania CAPI wśród firm korzystających z obu instrumentów z grupą referencyjną, dobrana na zasadzie matchingu. Analizę efektu netto przeprowadzono na próbie 349 przedsiębiorstw korzystających z pożyczek oraz 151 przedsiębiorstwach korzystających z poręczeń w ramach regionalnych programów operacyjnych (łącznie z Inicjatywą JEREMIE). Do każdej z tych prób korzystając z komercyjnych baz danych dobrano równoliczną próbę referencyjną, stosując metodę matchingu. Następnie zbadano poziom czterech zmiennych zobowiązań z tytułu kredytów i pożyczek, nakładów inwestycyjnych, przychodów ze sprzedaży netto i przeciętnej wielkości zatrudnienia przed i po skorzystaniu z oferty funduszy pożyczkowych lub poręczeniowych. Służyło to zweryfikowaniu hipotez, mówiących o oddziaływaniu udzielonej pożyczki lub poręczenia na te zmienne. Jako technikę analizy wykorzystano metodę regresji difference-indifferences, a parametry modelu szacowano metodą ważonych najmniejszych kwadratów. Wyniki weryfikacji hipotez były zróżnicowane w zależności od typu instrumentu inżynierii finansowej pożyczki globalnej (pożyczki) lub reporęczenia (poręczenia). W przypadku pożyczek stwierdzono, że pozwalają one korzystającym z nich przedsiębiorstwom zwiększyć poziom zadłużenia. Zidentyfikowano również efekt netto polegający na zwiększeniu nakładów inwestycyjnych o średnio ,7 złotych w roku otrzymania pożyczki i średnio ,3 złotych rocznie w dwóch kolejnych latach. Wyniki analizy nie dostarczają jednak potwierdzenia dla hipotezy o wpływie pożyczki na poziom przychodów netto firmy. Nie udało się również wykazać efektu netto w postaci zwiększenia liczby miejsc pracy (zaobserwowany niewielki wzrost zatrudnienia wśród pożyczkobiorców nie był istotny statystycznie). Również poręczenia wpływają na wzrost poziomu zadłużenia ich odbiorców. Wyniki analizy sugerują jednak, że poręczenia nie przyczyniły się do wzrostu poziomu nakładów inwestycyjnych w firmach, które je otrzymały co najwyżej przyspieszyły dokonanie pewnych inwestycji. Nie stwierdzono również istotnego wpływu otrzymanego finansowania na przychody przedsiębiorstwa. Stwierdzono natomiast, że otrzymanie poręczenia sprzyja zwiększeniu zatrudnienia (według dokonanych szacunków, średnio o 1,44 etatu). Najważniejsze wnioski i rekomendacje z badania można podsumować następująco: 1. Bezwzględnie koniecznie jest wprowadzenie klarownych mechanizmów koordynujących projektowanie i wdrażanie instrumentów zwrotnych, zarówno finansowanych ze środków krajowych, jak i europejskich, aby jasne było, jaką rolę powinny one spełniać i aby unikać konkurowania pomiędzy różnymi instrumentami. 2. Znaczna część instrumentów stosowanych w obecnym okresie programowania powinna być kontynuowana, ewentualnie w nieco zmodyfikowanej formie. W przypadku działalności Krajowego Funduszu Kapitałowego należałoby między innymi usprawnić procedury realizacji konkursów ofert, rozwiązać problemy podatkowe związane z funkcjonowaniem KFK i jego funduszy portfelowych, a także premiować w konkursach oferty zakładające udział kapitału prywatnego na poziomie wyższym, niż 50% kapitalizacji funduszu. W przypadku Działania 3.1 PO IG należałoby podnieść wymogi dotyczące zespołów inwestycyjnych, rozważyć 9

10 wprowadzenie rozwiązań motywacyjnych dla osób odpowiedzialnych za inwestycje kapitałowe, a także wdrożyć rozwiązania ograniczające konflikt interesów. W przypadku Inicjatywy JEREMIE należy kontynuować ten mechanizm na poziomie regionalnym, dopuszczając jednak także (szczególnie dla mniejszych regionów) odmienne mechanizmy (np. mechanizm quasi grantowy), wprowadzając również instrumenty wsparcia umożliwiające rozwój skali działania i kapitalizacji pośredników, a także należy rozważyć wprowadzenie ograniczeń w wartości oferowanych produktów finansowych, aby nie powodować konkurencji z rynkiem prywatnym. W przypadku kredytu technologicznego należałoby rozważyć wprowadzenie drugiego wariantu wsparcia, w przypadku którego subsydiowaniu podlegałyby raty kapitałowe i odsetkowe, ale wsparcie byłoby powiązane z osiąganiem przychodów, związanych z wdrażaną technologią. 3. W celu znacznej poprawy efektywności wykorzystywania środków przez fundusze poręczeń kredytowych należałoby stworzyć dostępny na terenie całego kraju schemat reporęczeniowy, bazujący na doświadczeniach Inicjatywy JEREMIE oraz Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego. 4. W celu zwiększenia atrakcyjności instrumentów zwrotnych, należy dążyć do znacznego ograniczenia zakresu obowiązków (formalnych, informacyjnych, promocyjnych) w przypadku ostatecznych odbiorców, korzystających ze wsparcia zwrotnego w porównaniu do przedsiębiorców, korzystających ze wsparcia bezzwrotnego. 5. Należy jak najszybciej uregulować dalszy status środków przeznaczonych na instrumenty zwrotne w ramach regionalnych programów operacyjnych, aby bezwzględnie unikać sytuacji w której środki przeznaczone na te cele spoczywają bezczynnie na lokatach bankowych, gdyż nie zostały podjęte decyzje co do dalszego ich losu. 6. Należy stworzyć system okresowego zbierania danych o wynikach działalności pożyczkowej/poręczeniowej przez fundusze wspierane ze środków publicznych. Uczestnictwo w takim systemie powinno być warunkiem ubiegania się o kolejne środki publiczne. Analiza wyników działalności funduszy powinna być publikowana w formie corocznego raportu. Brak jest również centralnie dostępnej informacji o instrumentach zwrotnych oferowanych ze środków krajowych i europejskich. Dlatego też należy stworzyć dostępną internetowo centralną bazę danych o instrumentach finansowania zwrotnego, finansowanych ze środków publicznych. 7. W przypadku uruchamiania nowych programów finansowania zwrotnego należałoby koniecznie analizować ich wpływ na dostępne finansowanie komercyjne oraz inne finansowanie zapewniane z udziałem środków publicznych. W szczególności należałoby bezwzględnie unikać wypierania finansowania komercyjnego przez środki publiczne, a także zastępowania starych środków publicznych przez nowe środki publiczne z wyjątkiem sytuacji, w której publiczne środki, którymi dysponują pośrednicy finansowi, obciążone są restrykcjami uniemożliwiającymi ich wykorzystanie na nowe cele. 8. Należy lobbować w celu prawnego dopuszczenia ryczałtowego rozliczania kosztów zarządzania. Aby zminimalizować skalę ewentualnych nadużyć można rozważyć dopuszczenie dwóch alternatywnych mechanizmów rozliczania ryczałtowego i stosowanego obecnie, przy czym w przypadku mechanizmu ryczałtowego udział kosztów zarządzania powinien być minimalnie niższy np. 2% przy rozliczaniu dokumentami księgowymi i 1,6% przy rozliczaniu ryczałtowym. 9. W przypadku utrzymania wdrażania określonych instrumentów inżynierii finansowej z poziomu regionalnego należałoby stworzyć na poziomie centralnym szczegółowe, jednolite zasady ich wdrażania, obejmujące takie kwestie jak ramowy katalog 10

11 kryteriów oceny wniosków, zasady rozliczania kosztów zarządzania (ewentualnie wraz katalogiem wydatków kwalifikowanych, w przypadku braku możliwości rozliczania ryczałtowego), ewentualne poziomy referencyjne wypłaconych poręczeń / wypowiedzianych pożyczek lub kredytów etc. 10. Nowe instrumenty wsparcia w postaci finansowania zwrotnego należy kierować przede wszystkim do firm o utrudnionym dostępie do takiego finansowania, pamiętając jednocześnie, że udzielanie finansowania tego typu podmiotom jest związane z ponadprzeciętnym ryzykiem. Dlatego też należy zapewnić mechanizmy służące odpowiedniemu podziałowi ryzyka pomiędzy instytucję publiczną, pośrednika finansowego i klienta. Wyjątkiem od powyższej zasady mogą być instrumenty łączące cechy finansowania zwrotnego i bezzwrotnego (np. kredyt technologiczny, kredyty i pożyczki podlegające częściowemu umorzeniu lub z subsydiowanym oprocentowaniem). W przypadku takich instrumentów powinny one być oferowane we współpracy także z sektorem komercyjnym. 11. Należy prowadzić działania zmierzające do tego, aby rozwiązania przyjęte na poziomie europejskim na nowy okres programowania, dotyczące statusu środków po zakończeniu realizacji projektów były klarowne i precyzyjne. W stosunku do środków pochodzących z obecnego okresu programowania należy zaproponować zasady ich wykorzystywania po zakończeniu realizacji projektów, aby nie dochodziło do przestojów w wykorzystywaniu przekazanych środków i przypisać odpowiedzialność (wraz z niewielkim budżetem) za monitorowanie osiąganych wyników. 11

12 Summary The Evaluation of the implementation of financial engineering instruments under NSRF study was conducted at the request of the Ministry of Regional Development by a consortium of companies, i.e. Policy & Action Group Uniconsult and Taylor Economics from August 2012 to March The primary objective of the study was to evaluate the implementation of financial engineering instruments within the framework of the Operational Programme Innovative Economy, Regional Operational Programmes and the Operational Programme Development of Eastern Poland and to build a map of financial engineering instruments and other repayable financial instruments, supported from the public funds in Poland. The study also aimed to develop technical contents to prepare a distribution scheme and to decide how to distribute support within the structural funds perspective between measures based on repayable and non-repayable financing. The methodology of the study comprised a wide range of qualitative and quantitative methods, in particular a broad desk research (domestic and foreign data), approx. 90 individual interviews with the representatives of public administration bodies, entrepreneurs, financial intermediaries, beneficiaries implementing repayable financial instruments and experts. Within the scope of the study 6 focused group interviews (FGI) were held with entrepreneurs, who had been granted repayable and non-repayable assistance, 1098 computer assisted personal interviews with entrepreneurs benefiting from various forms of repayable instruments supported from the public funds and 500 CAPIs with entrepreneurs exercising no support under financial engineering instruments and comprising a control group for the interviewed borrowers and guarantee beneficiaries (this element of the study was to help evaluate the net effect of support in the form of guarantees and loans). Key repayable instruments offered under public aid in Poland included and include: loans for SMEs offered through a network of loan funds, guarantees securing risk (on the side of the financial intermediary) due to the fact that the entrepreneur is granted a base instrument (e.g. loan, credit facility), loans oriented on financing technology transfer offered mainly under the Technological Loan Fund, equity to finance start-up phase of businesses (mainly seed capital funds), equity, venture capital to finance the development and expansion phase. Moreover, on a considerable scale loans are offered from the national funds to farmers. In selected regions the JESSICA initiative is implemented, oriented on the development of urban areas. Various repayable financing products feature a diverse character and are targeted at different clients. Basic products are described below. There are more than 70 loan funds operating in Poland on a local, regional and supraregional scale, which utilise public funds. Final beneficiaries of the loans granted by those funds include in particular micro-entrepreneurs, mainly conducting service and trade activities. The characteristic feature of the loan funds in Poland is the relatively modest product range, which stems mainly from the small size of a majority of funds, above-average risk relating to new instruments and from time to time formal restrictions imposed by the institutions providing financial resources, in relation to - for example - admissible categories of borrowers. Loans are granted both on a commercial basis and as state aid in the form of de minimis aid or (seldom) in the form of regional investment aid. The offer of loan funds is regarded by entrepreneurs as rather attractive, especially in terms of interest rates, swiftness of lending decisions and customer-friendly procedures. 12

13 Approx. 50 guarantee funds benefit from public funds in Poland. The offer of guarantee funds is targeted in particular at micro companies and small businesses. In most cases the funds guarantee bank credits, dominated by working capital facilities. Most guarantee funds have a specialised character guarantee-related activities comprise their core business. Capital funds supported from public sources invested in particular in the ICT sector and the size of the financed projects differed largely. Such funds were financed under Measure 3.2 OP IE (takeover of shares in funds by the National Capital Fund) and Measure 3.1 OP IE (i.e. investment incubators which received funds for their activities from the Polish Agency for Entrepreneurship Development). Both measures changed the situation on the capital financing market significantly, whereupon capital financing became available more easily. The technological loan offered under Measure 4.3 OP IE, combining a commercial loan with a subsidy under the European funds, was utilised in particular by small and medium entrepreneurs, which is understandable considering the product s specificity. In general repayable financing products offered with public assistance should be regarded as matching the needs of entrepreneurs and reducing the scale of the financial gap. Nevertheless, not always the offered products addressed the highest-risk projects. An example may include part of the financing in the form of loans exercised by entrepreneurs capable of borrowing from banks. However, such situation results from the absence of effective risk distribution mechanisms. Knowledge of specific repayable financing products among entrepreneurs should be considered as relatively limited. Successful in popularising awareness among entrepreneurs seem massive and unfortunately high-priced promotional campaigns. Such knowledge would have improved if an online database was available of repayable financing instruments provided with public funds and perhaps a uniform identification system of institutions offering such instruments. It is also crucial to simplify the procedures and to ensure that there is no competition of non-repayable instruments. An important matter - from the point of view of the method of popularising repayable instruments - is also the intent of financial intermediaries with regard to the implementation of projects financed under public aid. Financial incentives certainly play a vital role (e.g. the motivation mechanism applied within the scope of the JEREMIE Initiative). Unfortunately, the limits of financing management costs hardly promote the grant of time-consuming yet very important small-value assistance, thus making it almost not profitable. Another critical issue relates to the regionalisation of support, especially in view of the banking sector. This issue poses a serious challenge for the forthcoming financial perspective. In case of support offered under regional operational programmes another problem related to vagueness as to what extent financing could be intended for working capital purposes in this area the position of the European Commission evolved gradually. In general the impact of public funds on the availability of repayable financing should be considered as positive though full and reliable data are not always available. To the greatest extent public assistance played a positive role in expanding the offer of capital financing, in particular seed capital and access to debt financing for start-ups (offer of selected loan funds). In case of respective instruments attention should be given to the emergence of multiplier effects of a various scale. Those effects occur on the greatest scale in case of counterguarantees under the JEREMIE Initiative and the activities of the National Capital Fund. In the study no worth mentioning competition was found between instruments financed from the public sources and commercial instruments. To some extent the problem could relate to 13

14 certain loan funds granting loans of a relatively high value; however it hardly affected banks due to a great disproportion in the size of both sectors. A relatively important problem, unfortunately not solved satisfactorily thus far, relates to the durability of financial instruments and the monitoring of their results. It is critical to ensure that on one side the financial intermediary knows in advance the status of funds upon project completion and on the other side that mechanisms are in place, enabling the most active and effective intermediaries to continue using the transferred funds. This problem may be attributed partially to the absence of a system for gathering, analysing and publishing data about the results achieved by financial intermediaries implementing financial engineering instruments. Improvement is also necessary in case of solutions that support the gathering of data about final beneficiaries for the purpose of evaluation studies. An interesting problem, which emerged in the study, was the level from which respective financial instruments should be implemented. According to the authors of the report measures relating to equity funds should be implemented - as presently - on a central level. Remaining instruments may be implemented both on the central as well as regional level; however, it should be borne in mind that with implementation on the regional level network commercial banks shall not be interested in participating in such measures. Moreover, if implementation is carried out on a regional level, the central level should play a stronger supporting & coordinating role than thus far. In the present phase it is difficult to evaluate precisely the effectiveness of support for financial engineering instruments under the JEREMIE Initiative compared to the support in quasi grant form (also known as JEREMIE without a holding fund). The effects seem relatively close, however it may be assumed that while approaching the finalisation of the projects as better shall be regarded the support under JEREMIE, also because of an effective incentive mechanism. The cost effectiveness of respective instruments ought to be regarded in most cases positively though the situation was somewhat differentiated. The JEREMIE Initiative may be considered relatively positive, whereas Measure 3.1 OP IE should be evaluated more critically (though the situation varies, depending on the beneficiary). It is too early to estimate the activities of the National Capital Fund (KFK) in this respect. As regards support offered by loan and guarantee funds disputable is the fact that the funds management decided to what extent would the loans or guarantees granted by their funds bear the character of state aid (i.e. be more attractive in terms of price for entrepreneurs) or on the contrary they would have a quasi commercial character. In the future it is worth considering whether such decisions ought not to be made by the managing authority, leaving it up to the agents to decide about the detailed interest rate and other fees. A rather serious problem in implementing certain financial engineering instruments (in particular within the scope of ROP) was the double financing, which in case of repayable instruments involved doubts relating to the (in)ability of combining different forms of financing one project under European funds. Those doubts were further reinforced by the vague and growingly stricter approach of the European Commission. If this approach is continued, then unfortunately a number of financial intermediaries and perhaps also entrepreneurs may face serious problems in this respect. It is also important to define clearly and rationally sanctions for the possible use by the entrepreneur of the loan or credit guaranteed under public funds for other purposes than those agreed and to adapt the specificity of repayable financing to relevant provisions regarding public finances. In case of non-repayable financing the return of the grant together with penalty interests would be the obvious solution. In case of repayable financing, 14

15 when resources are paid back to the financial agent anyway, introducing reasonable and feasible sanctions is not an easy task. As regards financial intermediaries, there were uncertainties relating to tax obligations. Since in many cases the resources transferred to them were supposed to be repayable potentially or actually often it was unclear as who and from what funds was to settle tax obligations. On the other hand, barriers and challenges in the development of financial instruments in the future include in particular the necessity of distinguishing purposes for which repayable and non-repayable instruments are to be intended in a particular period so that such instruments do not compete with each other, because the result of such competition may be easily predicted. In some cases attention should be given to enhancing the quality of staff managing respective instruments this applies in particular to smaller capital funds. In case of some instruments there is a relatively large number of weak in terms of capital intermediaries (e.g. loan or guarantee instruments) a solution in this case may be on one side the sector s consolidation and on the other (loans) stimulating the establishment of new, strong loan funds. The motivation system for the most effective and active intermediaries should be continued (as in JEREMIE Initiative). The process of implementing the European Code of Good Conduct in Microfinance Provision should be traced; adapting Polish loan funds to its provisions should help make those funds more professional and also allow for keeping the clients well informed and their interests protected. Another important element of the study was to evaluate the net effect of support in the form of loans, guarantees and equity. To evaluate the net effect of the public intervention among capital funds 36 portfolio companies were selected of the capital funds financed from the public sources (Measures of SOP Increase of Economic Competitiveness, Measure 3.1. and Measure 3.2 of OP IE and also funds established with pre-accession funds). For the study companies were selected, which provided in the National Court Register their annual financial statements and had accounts for two financial years since the fund s investment. The reference population consisted of companies listed on the New Connect stock exchange. The analysis showed that reference group companies were definitely larger businesses in terms of net income generated from sales and assets and also that companies with capital funds as shareholders demonstrate lower profit (higher loss) compared to the companies of the reference group. Interesting is the fact that intangible assets are higher in VC companies, which tend to invest more in B+R activities and are more innovative compared to the reference group. It should be noted that the framework assumptions of the public intervention are met portfolio companies of VC funds include companies in the early phases of business, which cannot finance their development from other sources but carry out investments of an innovative character. In case of loans and guarantees (due to the fact that the main beneficiaries of both forms of support comprise micro and small companies, which in most cases do not submit financial statements) the evaluation was based on a comparison of CAPI results among businesses utilising both instruments against the reference group selected on a matching basis. The net effect analysis involved a group of 349 enterprises benefiting from loans and 151 businesses utilising guarantees under regional operational programmes (together with the JEREMIE Initiative). Each group was matched with an equal in terms of number reference group based on the matching method and commercial databases. Four variables were analysed liabilities under credits and loans, investment expenditure, net income from sales and average employment before and after benefiting from the offer of loan or guarantee funds. The objective of such analysis was to verify theses about the impact of the granted 15

16 loan or guarantee on those variables. The difference-in-differences method was applied throughout the analysis and model parameters were assessed with the weighted least squares method. The results of verification of the theses varied depending on the type of the financial engineering instrument global loan (loan) or counterguarantee (guarantee). As regards loans it was found that loans allow enterprises to increase the level of debt. Identified was also the net effect, whereby investment expenditure increased by PLN ,7 on average in the year of granting of the loan and on average by PLN ,3 annually in two subsequent years. However, the results of the analysis do not allow for confirming the thesis about the loan s impact on the level of net income generated by the company. Also, the net effect in the form of an increase in the number of jobs could not be confirmed (the slight increase in employment among borrowers was irrelevant in terms of statistics). The guarantees also have impact on the increase of the debt level. The results of the analysis suggest however that guarantees did not help increase investment expenditure in businesses granted such guarantees only accelerated certain investments. Also no considerable impact on the company s income was found as regards financing. But it was confirmed that guarantees work towards an increase in employment (according to estimates on average by 1.44 of a job position). The results and recommendations following the study can be summarised as follows: 1. It is absolutely essential to introduce clear mechanisms to coordinate the structuring and implementation of repayable instruments, financed from both national and European funds to ensure that their role is clear and to avoid competition between various instruments. 2. A considerable number of instruments applied in the current programming period should be continued, even if in a somewhat modified form. As regards the National Capital Fund it is necessary to streamline tender procedures, to solve tax issues relating to the Fund s functioning and its portfolio funds and also to encourage offers assuming the participation of private capital on a higher level than 50% of the fund s capitalisation. In case of Measure 3.1 of OP IE requirements should be elevated as regards investment terms and incentives ought to be introduced for persons responsible for capital investments and solutions implemented that limit conflict of interests. As regards the JEREMIE Initiative the same mechanism ought to be continued on a regional level, allowing however (in particular in smaller regions) for different mechanisms (e.g. quasi grant mechanism), introducing also support instruments facilitating the development of the scale of activity and capitalisation of intermediaries; moreover, considered ought to be restrictions to be introduced as regards the value of the offered financial products to avoid competition with the private market. In case of the technological loan, a second variant of support must be discussed, where capital and interest instalments could be subsidised, however the support would be associated with the generated income related to implemented technology. 3. To improve effectiveness in the use of resources by guarantee funds a national counterguarantee scheme ought to be established, available across the country, based on the experience of the JEREMIE Initiative and the European Investment Fund. 4. To increase the attractiveness of repayable instruments, the scope of obligations (formal, informational, promotional) should be limited for final beneficiaries exercising repayable support as compared to entrepreneurs benefiting from non-repayable assistance. 5. The further status of funds intended for repayable instruments within the framework of regional operational programmes must be regulated as quickly as possible to avoid 16

17 situations when funds intended for such purposes are held unused in bank deposits as no decisions have been made regarding their use. 6. A system should be established for gathering periodically data about the results of lending/guarantee performance of funds supported from the public funds. Joining such system should become a condition for applying for further public assistance. The analysis of the results of the funds performance ought to be published in the form of an annual report. There is no information available on a centralised basis about repayable instruments offered by national and European funds. For this reason it is necessary to establish an online central database of repayable financial instruments supported from the public sources. 7. If new repayable financing programmes are launched, it is necessary to analyse their impact on the available commercial financing and other financing granted with the support from public sources. In particular, it is absolutely crucial to avoid situations where the commercial offer is pushed out by public funds and also when the old public funds are replaced by new public funds, except when funds held by financial intermediaries are subject to restrictions that prevent their use for new purposes. 8. Introducing the possibility of lump-based settlement of management costs should be lobbied. To minimize the scale of possible misuse two alternative mechanisms of settlement may be considered lump-based and the current system, however as regards the lump-based mechanism the share of management costs ought to be slightly lower e.g. 2% in case of settlements based on accounting evidence and 1.6% in case of lump-based settlements. 9. If the implementation of certain financial engineering instruments on regional level is to be maintained, specific and uniform rules of their implementation should be formulated on a central level, addressing such issues as the framework catalogue of criteria for the evaluation of applications, rules of settlement of management costs (or possibly a catalogue of eligible expenditures if lump-based settlement is impossible) or reference levels for guarantees paid out/deafulted loans or credits, etc. 10. New instruments of support in the form of repayable financing should be targeted in particular at companies facing difficulties in accessing commercial loans, while bearing in mind that the grant of such assistance involves above-average risk. For this reason, mechanisms must be provided to help distribute the risk between the public institution, financial intermediary and the client. Exceptions from the above principle may relate to instruments, which combine features of repayable and non-repayable assistance (e.g. technological facility, credits and loans subject to partial redemption or with subsidised interest). Those instruments should be offered in cooperation with the commercial sector as well. 11. Measures ought to be undertaken to ensure that solutions adopted on the European level in the new programming period as regards the status of funds upon completion of the projects are clear and precise. As regards funds of the current programming period rules should be proposed relating to their usage upon finalisation of the projects to avoid idle time in the use of funds and to delegate responsibility (together with a small budget) for monitoring the results achieved. 17

18 2. Wprowadzenie Przedmiot ewaluacji stanowią instrumenty inżynierii finansowej. Dla celów operacjonalizacji procesu badawczego niezbędne jest przyjęcie określonej definicji pojęcia instrumentu inżynierii finansowej. W związku z tym, w badaniu znajdzie zastosowanie definicja, ustalona w przepisach regulujących funkcjonowanie funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, zawarta w art. 44 Rozporządzenia Rady (WE) nr 1083/2006 z 11 lipca 2006 r. 1 ustanawiającego przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1260/1999, zgodnie z którą za instrumenty inżynierii finansowej uznaje się: / / fundusze kapitału podwyższonego ryzyka (venture capital funds), fundusze gwarancyjne i fundusze pożyczkowe oraz fundusze na rzecz rozwoju obszarów miejskich, czyli fundusze inwestujące w partnerstwa publiczno-prywatne i inne projekty ujęte w zintegrowanym planie na rzecz trwałego rozwoju obszarów miejskich. Tam, gdzie będzie to konieczne, zastosowanie ww. definicji uwzględniać będzie również towarzyszącą jej wykładnię wtórną, precyzującą niektóre elementy tak rozumianych instrumentów inżynierii finansowej. W szczególności chodzi o wskazania wynikające z Noty Komitetu Koordynującego Fundusze na temat instrumentów inżynierii finansowej 2, o których mowa w art. 44 Rozporządzenia Rady (WE) nr 1083/2006, wprowadzającej i wyjaśniającej dodatkowe pojęcia, w szczególności pojęcie beneficjenta (beneficiary), odbiorcy ostatecznego (final recipient) i finansowania zwrotnego (repayable investment). Poniżej przedstawiamy sformułowany przez Zamawiającego cel główny niniejszego badania oraz odpowiednie cele szczegółowe: CEL OGÓLNY Ocena wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, Regionalnych Programów Operacyjnych na lata oraz Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej, wraz ze stworzeniem Mapy instrumentów inżynierii finansowej oraz innych instrumentów finansowania zwrotnego, które otrzymały wkład ze środków publicznych w Polsce, na finansowanie działalności mającej na celu zwiększenie dostępności do źródeł kapitału zewnętrznego. CELE SZCZEGÓŁOWE 1. Wypracowanie wkładu merytorycznego do przygotowania schematu podziału i podjęcia decyzji w sprawie podziału środków wsparcia w ramach perspektywy funduszy strukturalnych pomiędzy działania oparte o finansowanie zwrotne i bezzwrotne. 2. Identyfikacja potrzeb przedsiębiorstw w zakresie pozyskiwania finansowania ze źródeł zewnętrznych. 3. Identyfikacja przyczyn stosunkowo niskiego wykorzystania zewnętrznych źródeł finansowania w działalności polskich przedsiębiorstw. 1 Dz. Urz. UE, , L210/49. 2 COCOF/10/0014/04, wersja końcowa z r. i wersja zweryfikowana z r. 18

19 3. Opis metodologii badania W celu zdobycia danych, pozwalających na wyczerpującą ocenę realizacji instrumentów inżynierii finansowej w ramach NSRO, w badaniu zastosowano szereg metod i technik badawczych. Kierując się zasadą triangulacji metodologicznej, stosowano metody jakościowe i ilościowe, korzystając z dostępnych materiałów zastanych, ale również generując nowe dane pierwotne, na przykład przeprowadzając wywiady z interesariuszami. W metodologii badania położono również nacisk na uwzględnienie wielu punktów widzenia badanej problematyki zbierając informacje od przedstawicieli instytucji szczebla centralnego i regionalnego, odpowiedzialnych za programowanie i zarządzanie oraz wdrażanie programów wsparcia, przedstawicieli instytucji finansowych (zarówno będących, jak i nie będących beneficjentami programów wsparcia), przedsiębiorców (zarówno korzystających, jak i nie korzystających z instrumentów inżynierii finansowej), partnerów społeczno-gospodarczych, reprezentantów podmiotów specjalistycznych i ekspertów. W badaniu wyróżniono cztery zasadnicze etapy: konfiguracji, eksploracji, diagnozy i weryfikacji. W ramach poszczególnych etapów realizowano określone moduły badawcze, różniące się stosowanymi metodami, technikami i narzędziami badawczymi. Ogólny schemat badania przedstawiono na rysunku 3-1. Poniżej zwięźle opisano poszczególne moduły badawcze. Analiza danych zastanych Analizą zostały objęte istotne w kontekście celów badania dokumenty i opracowania. Należą do nich m.in. raporty z badań, publikacje naukowe, ekspertyzy, akty prawne, dokumenty związane z realizacją programów operacyjnych itd. Analizie poddano ofertę pośredników finansowych. Potrzebne informacje czerpano również ze statystyk publicznych i udostępnionych baz danych. Analiza funkcjonowania instrumentów inżynierii finansowej w innych krajach Bazując na danych zastanych, przeanalizowano funkcjonowanie instrumentów inżynierii finansowej w dwóch krajach UE-15 (Włochy, Wielka Brytania), jednym kraju UE-12 (Rumunia) oraz dwóch krajach pozaeuropejskich (Izrael, USA). Wywiady indywidualne z przedstawicielami instytucji odpowiedzialnych za realizację poszczególnych działań SPO WKP, PO IG i PO RPW Moduł obejmował 11 indywidualnych wywiadów pogłębionych. W uzasadnionych przypadkach dopuszczalne było przeprowadzenie każdego z wywiadów w formie diady lub triady (wywiad z 2 lub 3 osobami), zamiast w formie wywiadu indywidualnego. Respondentami indywidualnych wywiadów pogłębionych byli przedstawiciele Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Ministerstwa Gospodarki, Banku Gospodarstwa Krajowego, Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości oraz Krajowego Funduszu Kapitałowego. Wywiady indywidualne (IDI/ITI) z przedstawicielami Instytucji Koordynującej RPO oraz Instytucji Zarządzających Regionalnymi Programami Operacyjnymi Moduł obejmował 21 indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI) lub pogłębionych wywiadów telefonicznych (ITI), w tym: 2 wywiady IDI z przedstawicielami Instytucji Koordynującej RPO; 2 wywiady IDI z przedstawicielami Banku Gospodarstwa Krajowego oraz Kujawsko- Pomorskiego Funduszu Pożyczkowego, jako Menedżerami Funduszu Powierniczego JEREMIE; 8 wywiadów IDI z przedstawicielami Instytucji Zarządzających poszczególnymi RPO; 8 wywiadów ITI z przedstawicielami Instytucji Zarządzających poszczególnymi RPO, którzy nie byli objęci wywiadami IDI; 19

20 1 wywiad IDI z przedstawicielem Banku Gospodarstwa Krajowego, zajmującym się Inicjatywą JESSICA. W uzasadnionych przypadkach dopuszczalne było przeprowadzenie każdego z wywiadów osobistych w formie diady lub triady (wywiad z 2 lub 3 osobami), zamiast w formie wywiadu indywidualnego. Wywiady indywidualne (IDI) oraz grupy fokusowe (FGI) z przedstawicielami pośredników finansowych Moduł obejmował 40 indywidualnych wywiadów pogłębionych, w tym: 8 wywiadów IDI z przedstawicielami funduszy pożyczkowych; 8 wywiadów IDI z przedstawicielami funduszy poręczeniowych; 3 wywiady IDI z przedstawicielami funduszy private equity/venture capital; 2 wywiady IDI z przedstawicielami beneficjentów Działania 3.1 PO IG; 2 wywiady IDI z przedstawicielami sieci aniołów biznesu; 8 wywiadów IDI z przedstawicielami sektora bankowego; 2 wywiady IDI z przedstawicielami towarzystw leasingowych; 2 wywiady IDI z przedstawicielami doradców finansowych; 5 wywiadów IDI z przedstawicielami innych instytucji. W uzasadnionych przypadkach dopuszczalne było przeprowadzenie każdego z wywiadów osobistych w formie diady lub triady (wywiad z 2 lub 3 osobami), zamiast w formie wywiadu indywidualnego. W ramach modułu zostały również zrealizowane 2 zogniskowane wywiady grupowe (FGI). W jednym z nich wzięli udział przedstawiciele pośredników finansowych oferujących instrumenty o charakterze kapitałowym (funduszy VC/PE i aniołów biznesu), w drugim zaś przedstawiciele pozostałych pośredników finansowych. Wywiady z ekspertami specjalistami z zakresu instrumentów inżynierii finansowej Moduł obejmował wywiady IDI z ekspertami specjalistami w zakresie instrumentów inżynierii finansowej 3. Wywiady indywidualne (IDI) z przedstawicielami partnerów społeczno-gospodarczych Moduł obejmował 8 wywiadów IDI z przedstawicielami następujących instytucji: Związku Banków Polskich, Krajowego Związku Banków Spółdzielczych, Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych, Polskiego Związku Funduszy Pożyczkowych, Stowarzyszenia Inwestorów Indywidualnych, Polskiego Stowarzyszenia Inwestorów Kapitałowych, PKPP Lewiatan i Związku Rzemiosła Polskiego. W uzasadnionych przypadkach dopuszczalne było przeprowadzenie każdego z wywiadów osobistych w formie diady lub triady (wywiad z 2 lub 3 osobami), zamiast w formie wywiadu indywidualnego. Wywiady kwestionariuszowe CAPI z wybranymi odbiorcami ostatecznymi wsparcia W ramach modułu zrealizowano wywiadów osobistych wspomaganych komputerowo (CAPI) na losowo-warstwowej próbie odbiorców ostatecznych wsparcia, w tym: 636 wywiadów CAPI z pożyczkobiorcami w ramach regionalnych programów operacyjnych, w tym w ramach Inicjatywy JEREMIE (maksymalny błąd statystyczny: 4 p.p.); 3 Byli to między innymi przedstawiciele Europejskiego Stowarzyszenia Gwarancji Wzajemnych (AECM), Europejskiej Sieci Mikrofinansowej (EMN) oraz Fundacji Centrum Organizacji Pożyczkowych (Microfinance Centre), 20