Zajrzyj do naszej Księgarni Internetowej i zamów:

Transkrypt

1

2 Dotychczas w serii Kreatywno ć ukazały si : Zajrzyj do naszej Księgarni Internetowej i zamów: MICHAEL ARGYLE, Psychologia szcz cia ANTONI BENEDIKT, Motywowanie pracowników w sytuacjach kryzysowych ANTONI BENEDIKT, Reklama jako proces komunikacji GEORGE D. BISHOP, Psychologia zdrowia MARCIN BROCKI, J zyk ciała w uj ciu antropologicznym CELIA BURTON, NORMA MICHAEL, Zarz dzanie projektem pod red. PETERA DAHLGRENA, COLINA SPARKSA, Komunikowanie i obywatelsko ć Bogusława DoBek-ostrowska, Podstawy komunikowania społecznego Bogusława DoBek-ostrowska, robert wiszniowski, Teoria komunikowania publicznego i politycznego ROBERT S. FELDMAN, Zrozumieć psychologi JOHN FISKE, Wprowadzenie do bada nad komunikowaniem PETER HARTLEY, Komunikowanie interpersonalne Marta JarMałkowicz, Jak zostać prawnikiem anna JarMuła, Manipulacja i wywieranie wpływu na ludzi MARK L. KNAPP, JUDITH A. HALL, Komunikacja niewerbalna w interakcjach mi dzyludzkich BEATA OCIEPKA, Komunikowanie mi dzynarodowe TIM O SULLIVAN, JOHN HARTLEY, DANNY SAUNDERS, MARTIN MONTGOMERY, JOHN FISKE, Kluczowe poj cia w komunikowaniu i badaniach kulturowych Monika PaBiJa ska, Psychomanipulacja w polityce tymon smektała, Public relations w Internecie tymon smektała, Public relations w sytuacjach kryzysowych przedsi biorstw PIERRE SORLIN, Mass media Janina stankiewicz, Komunikowanie si w organizacji aleksander sztejnberg, Komunikacyjne rodowisko nauczania i uczenia si aleksander sztejnberg, Podstawy komunikacji społecznej w edukacji Jarosław ci lak, Jak zostać dziennikarzem JOHN B. THOMPSON, Media i nowoczesno ć CHRISTOPER TURK, Sztuka przemawiania susan VinnicoMBe, nina l. colwill, Kobieta w zarz dzaniu pod red. J. Bara skiego, e. waszy skiego, a. steciwki, Komunikowanie si lekarza z pacjentem Polecamy tak e ksi ki: ANTONI BENEDIKT, Mowa ciała ALFRED J. BIERACH, Sztuka czytania z twarzy VERA F. BIRKENBIHL, Zdobywanie informacji. Technika szybkiego zadawania trafnych pyta Jolanta cianciara, Bo ena u ci ska, Komunikowanie si z mediami w praktyce christiane eisler-mertz, Mowa r k CATHERINE HERRIGER, Komunikacja bez słów. Rytuały społeczne KLAUS KOBJOLL, Szybciej, lepiej, wi cej. Sztuka motywowania pracowników GÜNTHER REBEL, Naturalna mowa ciała HORST RÜCKLE, Mowa ciała dla mened erów andrzej sieradzki, Vademecum managera gisela tautz-wiessner, Savoir-vivre w yciu zawodowym ERHARD THIEL, Mowa ciała zdradzi wi cej ni tysi c słów lech tkaczyk, Postawa, mimika, gest tom werneck, Frank ullmann, Szybkie czytanie. Naucz si sam

3

4 Copyright by Wydawnictwo ASTRUM Sp. z o.o. Wrocław 2006 Wszelkie prawa zastrze one Redakcja iwona łabuda-bobowska Korekta Małgorzata Jaszczuk-surMa Redakcja techniczna El Bieta Bursztynowicz Projekt okładki Joanna tchórzewska Wydanie I adna cz ć tej pracy nie mo e być powielana i rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób, wł cznie z fotokopiowaniem, nagrywaniem na ta my lub przy u yciu innych systemów, bez pisemnej zgody wydawcy Zamówienia na ksi ki mo na składać na kartach pocztowych lub przez Internetow Ksi garni Wysyłkow Nasz adres ASTRUM Wydawnictwo Lech Tkaczyk Wrocław 2, skr. poczt astrum@astrum.wroc.pl tel , fax Napisz do nas lub zadzwo! ISBN

5 SPIS TRE CI Wst p Rozdział 1 Poj cie i istota psychomanipulacji Przypisy Rozdział 2 Analiza przest pczej działalno ci sekt Deinicja sekty Charakterystyka niektórych sekt destrukcyjnych wi tynia Sło ca Rodzina Ko ciół Zjednoczenia Ko ciół Scjentologiczny Hare Kryszna wiadkowie Jehowy Mormoni Bahaici Ruch Raelia ski Medytacja transcendentalna Niebo Charakterystyka satanizmu Przest pczo ć sekt Sekty, samobójstwa a psychomanipulacja Skutki przynale no ci do sekt Przypisy Rozdział 3 Psychomanipulacja w network marketingu Deinicja network marketingu Herbalife SPIS TRE CI 5

6 Amway abka Przypisy Rozdział 4 Przemoc domowa w aspekcie psychomanipulacji Poj cie przemocy domowej Czynniki i elementy wpływaj ce na bycie oiar przemocy Pochodzenie L k Wyuczona bezradno ć Skutki przemocy w rodzinie Psychiczne zn canie si jako przejaw psychomanipulacji w stosunkach rodzinnych.. 92 Przemoc psychiczna wobec dzieci Aspekty prawne psychicznego i izycznego zn cania si nad rodzin Gwałt mi dzy mał onkami Prostytucja a psychomanipulacja Fala w wojsku a psychomanipulacja Przypisy Rozdział 5 Psychomanipulacja a mobbing w miejscu pracy Poj cie mobbingu Skutki mobbingu Prawne skutki stosowania mobbingu Przypisy Zako czenie Skuteczne formy obrony przed psychomanipulacj Przypisy Bibliograia SPIS TRE CI

7 WST P Zmiana ustroju w Polsce w 1989 roku z jednej strony wywołała wiele skutków pozytywnych, do których zaliczyć nale y narodziny wolnego rynku, wolno ć słowa, szeroki dost p do informacji, czy mo liwo ć swobodnego przekraczania granic. Z drugiej strony jednak pojawiły si przed polskim społecze stwem nowe problemy, takie jak: upadek warto ci moralnych, bezrobocie, wzrost przest pczo ci i jej brutalizacja, zorganizowane grupy przest pcze, narkomania i eskalacja agresji w szkole, sekty destrukcyjne, irmy zajmuj ce si tzw. multi level marketingiem. Na rynku wydawniczym ukazuje si coraz wi cej pozycji naukowych i poradników po wi conych problematyce kontroli umysłu jednostki czy grupy osób. Publikacje te zawieraj informacje o technikach psychomanipulacyjnych stosowanych w biznesie, reklamie, sektach. Jeste my wła cicielkami kancelarii prawnej. Po pracy działamy społecznie, udzielaj c bezpłatnych porad z zakresu prawa karnego, prawa pracy oraz prawa gospodarczego. Zajmujemy si w szczególno ci problematyk przemocy domowej, sekt, mobbingu, molestowania seksualnego, zgwałce, a tak e opiniowaniem umów handlowych. Wi kszo ć spraw, z którymi si spotykamy, ma zwi zek z wykorzystaniem technik psychomanipulacyjnych. W niniejszym opracowaniu dokonamy charakterystyki czynów zabronionych, tj. zbrodni i wyst pków popełnianych przy u yciu psychomanipulacji, maj cych zwi zek z działalno ci sekt destrukcyjnych. Zajmiemy si te problemem przemocy domowej, a tak e przedstawimy skuteczne WST P 7

8 8 WST P sposoby ochrony przed działaniami manipulatora. Poszczególne zagadnienia omówimy w pi ciu rozdziałach. W rozdziale pierwszym podamy deinicje psychomanipulacji (kontroli umysłu) i prania mózgu, a tak e ró nice pomi dzy tymi poj ciami. Skupimy si równie na mechanizmach psychomanipulacji tj. modelu Hassana, tabeli przymusu wg Bidermana, kryteriach Liftona, 6 zasadach Cialdiniego, reformie my lenia Singer. Przedstawimy sylwetk manipulatora: maski, które nakłada, aby wabić oiary, techniki jego post powania oraz cechy charakterystyczne, po których mo na go rozpoznać. W rozdziale drugim zdeiniujemy poj cie sekty, omówimy mechanizmy werbowania do niej nowych członków, nakre limy charakterystyk sekt destrukcyjnych działaj cych w Polsce. Dokonamy tak e analizy jako ciowej popełnianych przez nie a zwłaszcza przez grupy pseudosatanistyczne przest pstw. W rozdziale trzecim zajmiemy si badaniem network marketingu, okre lanego przez swoich zwolenników mianem biznesu XXI wieku, maj cego podobno zast pić tradycyjny handel. Jego oiarami s osoby, które omamione perspektyw szybkiego wzbogacenia si, podpisuj niekorzystne dla siebie umowy, zazwyczaj zawieraj ce klauzule uniemo liwiaj ce dochodzenie swoich praw na drodze s dowej. Przedstawimy sposób funkcjonowania dwóch najwi kszych irm stosuj cych network marketing, którymi s Herbalife i Amway. Zajmiemy si tak e zagadnieniem psychomanipulacji w sieci sklepów abka. Rozdział czwarty b dzie po wi cony psychomanipulacji zwi zanej z przemoc domow. Sprawca przest pstw przeciwko rodzinie i opiece, a tak e przest pstw seksualnych to wytrawny manipulator, za wszelk cen d cy do osi gni cia wyznaczonego celu. Ucieka si do kłamstw, osacza swoj oiar, która zastraszona i nierzadko uzale niona od swego oprawcy nie potrai racjonalnie my leć i funkcjonować; nie jest w stanie wyobrazić sobie, e jej ycie mogłoby wygl dać inaczej. W rozdziale pi tym zajmujemy si kolejnym przejawem psychomanipulacji, a mianowicie mobbingiem w miejscu pracy. Stosuj go zarówno pracodawcy wobec pracowników, jak i pracownicy wobec siebie nawzajem, a tak e wobec pracodawców. Mobbing dotyka wszystkich bez wzgl du na wiek, płeć, stanowisko, poziom wykształcenia. Działania manipulacyjne wyniszczaj oiar, prowadz do kryzysu poczucia własnej warto ci, zachwiania wiary w swoje umiej tno ci i sukces zawodowy. Powoduj problemy zdrowotne, wymagaj ce nierzadko długotrwałego leczenia. Osoba pokrzywdzona jest bezbronna. Nawet je li dochodzi swoich praw w s dzie pracy, znajduje si cz sto na pozycji przegranej, m.in. wskutek braku wystarczaj cej wiedzy na temat czynów niedozwolonych

9 w miejscu zatrudnienia. Manipulator zazwyczaj du o lepiej orientuje si w obowi zuj cych procedurach, sprawia wra enie bardziej wiarygodnego i kompetentnego ni cierpi ca nieraz na depresj oiara mobbingu. Pokrzywdzeni cz sto nie maj te wystarczaj cych rodków inansowych, aby przekazać spraw pełnomocnikowi, w wyniku czego b d przegrywaj proces, b d si z niego wycofuj. Aby nie pozostawić czytelnika bezbronnego wobec nieuczciwych zamiarów czy podst pnych sztuczek manipulatora na zako czenie omówimy techniki słu ce obronie przed psychomanipulacj. WST P 9

10 ROZDZIAŁ 1 POJ CIE I ISTOTA PSYCHOMANIPULACJI Niniejsze rozwa ania nale y rozpocz ć od zdeiniowania poj cia psychomanipulacji (zwanej te kontrol umysłu). Fabrice d Alemida mianem manipulacji okre la wszelkie oszustwa, kłamstwa i patologiczne uwarunkowania, czyni ce z człowieka oiar tych, którzy uzurpuj sobie nad nim władz 1. Przytacza równie bardziej umiarkowan deinicj, według której manipulacja to ci g poczyna i rodków prowadz cych do tego, aby na drugiej osobie wymóc przyzwolenie na co ; posługiwanie si inteligencj w celu odniesienia tryumfu nad drug osob 2. W socjologii oraz psychologii poj cie manipulacji oznacza działalno ć wiadom, inspirowan, maj c na celu oszukanie osoby lub grupy osób, a w efekcie nakłonienie ich do działania sprzecznego z ich dobrem. Autor manipulacji d y zwykle do osi gni cia ich kosztem korzy ci osobistych lub politycznych. Centrum Przeciwdziałania Psychomanipulacji wyró nia dwa rodzaje psychomanipulacji: 1. Psychomanipulacj powierzchown z któr stykamy si na co dzie w reklamie, a tak e akwizycji. Skutkiem oddziaływa manipulatora staje si w tym przypadku zakup konkretnego produktu przez klienta. 2. Psychomanipulacj gł bok si gaj c do wn trza człowieka: jego my li, emocji, istotnych decyzji, dotycz cych wyboru szkoły, pracy, partnera yciowego. Z tym typem psychomanipulacji spotykamy si w niektórych irmach, (np. Amway), przedsi biorstwach organizuj cych cz sto tzw. weekendowe szkolenia, sektach ROZDZIAŁ 1

11 Poj ciem zbli onym do psychomanipulacji jest pranie mózgu. Polega ono na u ywaniu przemocy wobec oiary, zn caniu si nad ni, nara aniu jej na obelgi, tortury, głodzenie, itp. Osoba poddana praniu mózgu jest wiadoma manipulacji, które si wobec niej stosuje. Efekty owych działa zwykle ust puj po jakim czasie same, gdy oiara zdoła wydostać si z opresji 4. Ró nica mi dzy obiema metodami: psychomanipulacj i praniem mózgu polega na tym, e pierwsza z nich jest bardziej subtelna. Osoby, które si ni posługuj, postrzegane s jako nastawione wobec innych yczliwie i przyjacielsko, dzi ki czemu ich oiara nie przyjmuje postawy obronnej i zaczyna nie wiadomie z nimi współpracować. Efekty psychomanipulacji s o wiele bardziej długoterminowe ni w przypadku prania mózgu i nie ust puj nawet po zaprzestaniu wywierania nacisku. Odmienny system przekona staje si niejednokrotnie cz ci nowej to samo ci, któr trudno odrzucić 5. Poj cie pranie mózgu po raz pierwszy pojawiło si w roku 1950, w artykule Edwarda Huntera opublikowanym w Miami News. Etymologi owego terminu wywodził on od chi skiego hsi-nao, czyli wymazać z umysłu. Hunter twierdził, e podczas rewolucji w Chinach stosowano techniki zmierzaj ce do nakłaniania obywateli do wst powania w szeregi partii komunistycznej 6. Procesowi,,prania mózgu poddawano tak e je ców ameryka skich, którzy po powrocie do kraju w dalszym ci gu popierali ideologi komunistyczn. Wyró nia si trzy etapy zdobywania kontroli nad umysłem: 1. Rozmra anie w oierze wywołuje si zw tpienie w prawdziwo ć własnej wizji wiata. Jedn z najskuteczniejszych metod jest doprowadzenie do załamania nerwowego, np. poprzez pozbawienie snu. Sprzyja to zakłóceniu równowagi psychicznej i czyni osob bardziej podatn na sugestie. 2. Przekształcanie to etap indoktrynacji, w którym oierze narzuca si now to samo ć. Wszystko toczy si wokół jednej sprawy, okre lone tre ci powtarzane s bez ko ca, a monotonia i jednostajny rytm usypiaj czujno ć osoby. 3. Ponowne zamra anie oiara musi zostać ponownie ukształtowana jako zupełnie nowy człowiek 7. Zdaniem Liftona zajmuj cego si badaniami je ców ameryka skich: Reforma my lenia posiada swój własny psychologiczny p d, energi nap dzaj c sam siebie, któr nie zawsze mo na opanować. Gdy badamy ródła tego p du, odkrywamy zło ony zestaw tematów psychologicznych, które ł cznie mo na okre lić nast puj co: totalitaryzm ideologiczny. W tym niezbyt zr cznym wyra eniu chciałem równocze nie zawrzeć tak nieumiarkowan ideologi, jak i nieumiarkowane ce- POJ CIE I ISTOTA PSYCHOMANIPULACJI 11

12 chy charakteru jednostki okre lić w ten sposób krytyczne spotkanie mi dzy lud mi i ideami [ ] totalitarne skłonno ci do emocjonalnego porz dkowania według zasady,,wszystko albo nic tkwi w ka dym człowieku, tylko rozwini te s w ró nym stopniu. Podobnie, ka da ideologia zestaw emocjonalnie nasyconych przekona o człowieku oraz jego relacjach z naturalnym lub nadnaturalnym wiatem mo e słu yć rozwojowi totalitarnych zap dów u jej zwolenników. Jednak najcz ciej takiemu procesowi ulegaj ideologie obejmuj ce maksymalnie szeroki zakres rzeczywisto ci, najbardziej ambitne, mesjanistyczne niezale nie od swojego charakteru: religijnego, politycznego czy naukowego. Niezale nie od tego, czy totalitaryzm pojawia si w religii, ruchu politycznym czy nawet w organizacji naukowej, sprawia, e staje si ona czym w rodzaju ekskluzywnego kultu. Dyskusja nad tym, co jest najbardziej charakterystyczne dla rodowiska reformy my lenia, mo e zaprowadzić nas w kierunku bardziej ogólnych rozwa a z zakresu psychologii fanatyzmu. Aby rozpoznać cechy charakterystyczne dla ideologicznego totalitaryzmu oraz aby móc odpowiedzieć na ci gle powracaj ce pytanie:,,czy wyst puje tu co na kształt»prania mózgu«? chciałbym zaproponować zestaw kryteriów pomocny w oszacowaniu ka dego rodowiska pod tym k tem. Kryteria te tworzy osiem tematów opisuj cych rodowisko reformy my lenia. Ka de kryterium okre la jak totalitarn wła ciwo ć, odnosi si do zało e absolutnej ilozoii oraz do emocjonalno ci człowieka, a w szczególno ci do dwubiegunowej natury ludzkich emocji. Zagadnienia psychologiczne, przesłanki ilozoiczne oraz dwubiegunowa natura emocji s tu ze sob powi zane; raczej wymagaj współistnienia ni wynikaj z siebie. Kombinacja tych wymiarów tworzy atmosfer, która jest w stanie pobudzić, o ywić, ale równie dobrze mo e stać si najpowa niejszym zagro eniem dla człowieka 8. Do wspomnianych powy ej kryteriów Lifton zalicza: 1. Kontrol rodowiska najbardziej podstawowym zjawiskiem jest tutaj utrata równowagi mi dzy własnym ja a wiatem zewn trznym. Człowieka pozbawia si mo liwo ci ł czenia (porównywania) informacji docieraj cych z zewn trz z własnymi przemy leniami. Wymaga si od niego spolaryzowania rzeczywisto ci na realn (dotycz c panuj cej ideologii) i nierealn (wszystkie pozostałe). 2. Mistyczn manipulacj jej celem jest wywołanie okre lonego modelu zachowania i prze yć emocjonalnych tak, aby mo na było s dzić, e zaistniały one w danym rodowisku spontanicznie. Taki czynnik, zwany te zaplanowan spontaniczno ci, wprowadzony przez pozornie wszystkowiedz c grup, musi aby cel manipulacji został osi g- 12 ROZDZIAŁ 1

13 ni ty mieć charakter niemal e mistyczny. Owa mistyka zasadza si na poczuciu wy szego celu, nadchodz cego post pu społecznego oraz bycia w szeregu jego stra ników. Przy pomocy odpowiednich technik, ideolodzy tworz mistyczn aur wokół swych instytucji: partii, rz du, organizacji. Zostaj reprezentantami wybranymi (przez histori, Boga lub jak nadnaturaln sił ) do wypełnienia mistycznego imperatywu, przewodniczenia gonitwie, podczas której nie nale y kierować si ani kryterium moralnym (czy co jest czy nie jest przyzwoite), ani potrzeb szybkiego wzbogacenia si. 3. Wymóg czysto ci dobre i czyste s tylko te idee, uczucia i działania, które wynikaj z totalitarnej ideologii i polityki; wszystkie inne powinny być uznane za złe i nieczyste. Na poziomie relacji mi dzy jednostk a otoczeniem wymóg czysto ci tworzy co, co mo emy okre lić jako rodowisko winy oraz rodowisko wstydu. Człowiek, wiadom swych słabo ci i wad uznanych za grzeszne i zgubne (dla niego i innych), oczekuje zasłu onej kary, a winnym jej czyni swoje otoczenie. 4. Kult spowiedzi spowied przybiera typowo religijny, formalny b d terapeutyczny charakter, ale mo e te stać si kultem samym w sobie. Spełnia wiele specyicznych funkcji. Po pierwsze, jest rodkiem pozwalaj cym osi gn ć i utrzymać stan psychologicznego oczyszczenia; takie oczyszczaj ce rodowisko rozci ga totalitarn kontrol nad egzystencjaln win człowieka. Po drugie, stanowi symboliczny akt oddania si, wyraz poł czenia si jednostki ze rodowiskiem. Po trzecie, staje si rodkiem utrzymywania etosu totalnego uzewn trzniania polityki ujawnia - nia (przynajmniej wobec grupy) wszelkich, a zwłaszcza kompromituj cych jednostk do wiadcze yciowych, my li i nami tno ci. 5. wi t nauk wokół jej podstawowych dogmatów roztacza si aur wi to ci, uznaje si je za ostateczn moraln wizj, porz dkuj c ludzk egzystencj. wi ta nauka dodaje otuchy i przynosi poczucie bezpiecze stwa. Jej atrakcyjno ć tkwi w złudnym przekonaniu, e udało si zjednoczyć mistyczne i logiczne (racjonalne) sposoby do wiadczania rzeczywisto ci (według terminologii psychoanalitycznej: pierwotne i wtórne procesy my lowe). 6. Zniekształcony j zyk doniosłe i zło one problemy ludzkie s w nim skondensowane w postaci krótkich zwrotów, wysoce redukcyjnych, brzmi cych jak ostateczne rozstrzygni cia, które łatwo jest sobie przypomnieć i wyrazić. Totalitarny j zyk to przede wszystkim wszechogarniaj cy, u ywany na co dzie argon, przesycony abstrakcj, sztywny i os dzaj cy. Według Lionela Trillinga jest to j zyk nie-my lenia. Pojawia si on w pewnym stopniu w ka dej kulturalnej i zorganizowanej grupie oraz we wszystkich systemach wierze. POJ CIE I ISTOTA PSYCHOMANIPULACJI 13

14 7. Doktryn ponad sił prymat doktryny nad osob przejawia si w ci głym rozd wi ku mi dzy do wiadczeniem a wysoce abstrakcyjn jego interpretacj. Uznanie doktryny za jedynie obowi zuj c to pierwszy krok do zmieniania ludzi. Jednostka, która znalazła si pod jej presj, jest popychana do intensywnej walki z poczuciem własnej integral no ci, jaka rozgrywa si mi dzy spolaryzowanymi uczuciami szczero ci i nieszczero ci. W totalitarnym rodowisku wymaga si absolutnej szczero ci, a najwa niejszym jej kryterium jest doktrynalna uległo ć wyra aj ca si w trosce o wła ciwe przekonania i odpowiednio ukierunkowane zmiany osobiste. 8. Dysponowanie yciem totalitarne rodowisko dokonuje wyra nego podziału na tych, którym przyznano prawo do ycia i tych, którym ono nie przysługuje. Nawet nie uciekaj c si do izycznej przemocy wywołuje strach przed zagład lub unicestwieniem 9. Model sterowania umysłem opracowany przez Stevena Hassana ujmuje owo zjawisko w czterech kategoriach: sterowania zachowaniem, informacj, my leniem oraz emocjami (BITE) Sterowanie zachowaniem przejawia si w nast puj cych działaniach manipulatora: a) ustawianiu rzeczywisto ci danej osoby poprzez: decydowanie m.in. o tym, gdzie, jak i z kim mieszka, z kim jest zwi zana, jakie nosi ubiory, jakie lubi kolory, kontrol ilo ci snu, zale no ć inansow, decydowanie o sposobie sp dzania wolnego czasu i o jego ilo ci; b) wymaganiu zgody na udział w długotrwałych sesjach indoktrynuj cych lub grupowych rytuałach; c) wymuszaniu pro by o pozwolenie na samodzielne podejmowanie wa nych decyzji; d) nakłanianiu do relacjonowania my li, uczuć i czynów przeło onym; e) stosowaniu systemu nagród i kar za wła ciwe lub niewła ciwe zachowanie; f) t pieniu jakichkolwiek przejawów indywidualizmu; g) narzucaniu sztywnych zasad i regulacji; h) wymaganiu posłusze stwa i zale no ci. 2. Sterowanie informacj polega na tym, e manipulator: a) dopuszcza si oszustwa m.in. poprzez rozmy lne zatrzymywanie wiadomo ci, ich zniekształcanie, kłamstwa; 14 ROZDZIAŁ 1