Samoocena narażeń zawodowych pracowników radiologii

Transkrypt

1 384 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): Samoocena narażeń zawodowych pracowników radiologii Self-assessment of occupational hazards of radiological workers Tadeusz Makarowski 1/, Elżbieta Krajewska-Kułak 2/, Krystyna Kowalczuk 2/, Cecylia Łukaszuk 2/, Olga Sobotko-Waszczeniuk 3/, Marta Trypuć 3/, Elżbieta Gościk 4/, Beata Kowalewska 2/, Agnieszka Bielemuk 2/, Emilia Rozwadowska 5/, Robert Terlikowski 6/, Magdalena Chilicka 7/ 1/ Samodzielny Szpital Miejski im. PCK w Białymstoku 2/ Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku 3/ Zakład Radiologii Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku 4/ Zakład Radiologii Dziecięcej Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku 5/ Wydział Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku 6/ Klinika Rehabilitacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku 7/ Klinika Neonatologii i Intensywnej Terapii Noworodka Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku Wprowadzenie. W środowisku pracy tkwi szereg czynników stwarzających zagrożenie dla zdrowia osób zatrudnionych. Można je podzielić na trzy kategorie: fizyczno-chemiczno-biologiczne, ergonomiczne oraz psychospołeczne. Cel pracy. Samoocena narażenia zawodowego na stanowiskach pracy w grupie pracowników radiologii. Materiał i metodyka. Analiza narażeń zawodowych oparta została na badaniach ankietowych przeprowadzonych wśród 101 pracowników pracowni radiologicznych z terenu Białegostoku i Łomży. Materiał został zebrany za pomocą autorskiego kwestionariusza ankietowego, opracowanego dla potrzeb niniejszych badań, na podstawie dostępnej literatury. Wyniki. Wśród badanych większość stanowili technicy RTG (49,5%) i lekarze 46,5%. Z czynników biologicznych na jakie narażeni są w miejscu pracy najczęściej wymieniali wirusy (75,2%), z fizycznych promieniowanie jonizujące (90,1%), z chemicznych środki dezynfekcyjne (47,5%) a z czynników związanych ze sposobem pracy wymuszoną pozycję (57,4%). Z chorób zawodowych na jakie są narażeni wskazywali z reguły: chorobę popromienną, wirusowe zapalenie wątroby, choroby wzroku. Z obciążeń psychicznych na jakie są narażeni wymieniali głównie stres i zespół przewlekłego zmęczenia. Najczęściej wymienianymi dolegliwościami fizycznymi były: bóle okolicy lędźwiowo-krzyżowej (61,3%) i żylaki (33,7%). Pracownicy radiologii byli przekonani, iż powietrze w ich miejscu pracy jest z reguły źródłem narażenia na zakażenia wirusami (65,3%) oraz grzybami (45,5%). W miejscu pracy 49,5% ankietowanych prowadzony jest stały monitoring zagrożeń na poszczególnych stanowiskach pracy. Wnioski. Prawie wszyscy ankietowani stwierdzili, iż w miejscu pracy mają do czynienia ze szkodliwymi dla zdrowia warunkami, sprzyjającymi rozwojowi chorób zawodowych. Ankietowani w większości nie znali pojęcia zespół chorego budynku. Respondenci byli przekonani, iż w ich miejscu pracy powietrze jest najczęściej źródłem narażenia na zakażenia wirusami oraz grzybami. Prawie po 1/6 badanych było przekonanych iż w ich miejscu pracy nie jest prowadzony stały monitoring zagrożeń na poszczególnych stanowiskach pracy. Introduction. Work environment can create different health-hazard factors. Three types can be distinguished: physico-chemical and biological, ergonomic and psycho-social. Aim. Self-assessment of occupational hazard at the workplace of radiological workers. Material and methods. The analysis of occupational hazards was conducted in the study of 101 workers of radiological laboratories of Bialystok and Lomza. The study material was collected by means of the authors questionnaire constructed for this study on the basis of current literature. Results. The majority of the respondents were radiological technicians (49.5%) and physicians 46.5%. Viruses (75.2%), ionizing radiation (90.1%), disinfectants (47.5%) and forced position (57.4%) were the most frequently reported workplace hazards. Occupational disorders included: radiation disease, viral hepatitis and ophthalmologic disorders. Mental factors included: stress and chronic fatigue syndrome. The most common physical complaints were low back pain (61.3%) and varicose veins (33.7%). Radiologists were convinced that air in their workplaces was a source of viruses (65.3% respondents) and fungi (45.5% respondents). Almost 49.5 % of the respondents reported that their work stations were constantly monitored for workplace hazards. Conclusions. Almost all respondents confirmed that at their workplaces they were exposed to health hazards conducive to occupational diseases. The respondents did not know the concept of a Sick building syndrome. They were convinced that air was the main source of viral and fungal infections at their workplaces. Almost 1/6 of the respondents were convinced that their work stations were not monitored for workplace hazards. Key words: radiological workers, occupational hazards Słowa kluczowe: pracownicy radiologii, narażenia zawodowe Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Prof. dr hab. n. med. Elżbieta Krajewska-Kułak Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku, ul. M. Curie-Skłodowskiej 7a, Białystok tel elzbieta.krajewska@wp.pl

2 Makarowski i wsp. Samoocena narażeń zawodowych pracowników radiologii 385 Wprowadzenie W środowisku pracy tkwi szereg czynników stwarzających zagrożenie dla zdrowia osób pracujących. Dudek dzieli je na trzy kategorie: 1) fizyczno-chemiczno-biologiczne t.j. hałas, wibracje, pyły, substancje chemiczne, itp. 2) ergonomiczne wynikające ze sposobu wykonywania pracy, która może wymagać nadmiernego wysiłku fizycznego, wymuszonej pozycji ciała, częstego powtarzania monotypowych ruchów, itp. 3) psychospołeczne obejmujące te cechy treści pracy, społeczno-fizycznych warunków, w jakich jest ona wykonywana, które irytują pracowników, wywołują u nich poczucie zagrożenia, a przez to powodują nadmierny i utrzymujący się stan napięcia w układzie nerwowym, powszechnie określany mianem stresu [1]. Z wykonywaniem określonego zawodu związany jest poziom ryzyka zagrożenia zawodowego, zależny od prawdopodobieństwa wystąpienia następstw zagrożeń, wielkości wynikłego uszkodzenia ciała lub utraty zdrowia oraz liczby pracowników narażonych na zagrożenie [2,3]. Na poziom ryzyka maja wpływ także: występowanie odpowiedniego czynnika (jego fizykochemicznych własności, biodostępności, inwazyjności, potencjału uszkadzającego), okoliczności ekspozycji (dawki, intensywności oddziaływania, czynników współistniejących, czasu ekspozycji) oraz liczba osób wrażliwych [3]. Cel pracy Samoocena narażenia zawodowego na stanowiskach pracy w grupie pracowników radiologii. Materiał i metodyka Analiza narażeń zawodowych oparta została na badaniach ankietowych przeprowadzonych wśród 101 czynnych zawodowo pracowników pracowni radiologicznych z terenu województwa podlaskiego. Badania przeprowadzono, od stycznia 2008 r. do czerwca 2009 r., po uzyskaniu zgody Komisji Bioetycznej Akademii Medycznej w Białymstoku (nr R-I-003/108A/05/06). Materiał został zebrany za pomocą autorskiego kwestionariusza ankietowego, opracowanego dla potrzeb niniejszych badań na podstawie dostępnej literatury. Narzędzie badawcze składało się z 7 pytań, zawierających pytania socjometryczne (wiek, płeć, staż pracy na stanowisku, miejsce pracy, stanowisko, specjalizacja, stan cywilny) oraz 10 problemowych, dotyczących czynników szkodliwych dla zdrowia. Respondent proszony był o wskazanie: czy w jego miejscu pracy występują czynniki szkodliwe, które z nich stwarzają największe zagrożenie na jego stanowisku pracy, czy w miejscu pracy występuje narażenie na powstawanie chorób zawodowych, czy występuje, a jeżeli tak, to jakiego rodzaju, obciążenie psychiczne spowodowane wykonywaną pracą, jakie dolegliwości fizyczne zaobserwował respondent w związku z wykonywaną pracą, czy miejsce pracy może być źródłem narażenia na zakażenia grzybami, czy powietrze może być źródłem zakażenia, jeżeli tak, to jakimi drobnoustrojami lub czynnikami oraz czy w miejscu pracy respondentów występuje monitorowanie zagrożeń na poszczególnych stanowiskach pracy. Badanych poproszono także o wyjaśnienie pojęcia zespół chorego budynku. Wyniki Wiek ankietowanych osób zawierał się w przedziale lat, przy czym średnia wieku wynosiła 41,3±10,9 lat. Kobiety stanowily 61,4% badanych. W związku małżeńskim było 84,2% respondentów, w stanie wolnym 5,9%, rozwiedzionych 2,0%, a 7,9% wdowcem lub wdową. Ankietowani w większości (51,5%) byli pracownikami szpitali, przychodni (9,9%), prywatnych gabinetów radiologicznych (11,9%), prywatnych przychodni (1,0%) lub pracowali w kilku miejscach jedno czasowo (25,7%). Staż pracy respondentów był dosyć mocno zróżnicowany i wahał się od 3 miesięcy do 30 lat. Średni staż pracy wynosił 17,2±9,9 lat. Wśród badanych pracowników technicy RTG stanowili 49,5%, lekarze 46,5%, konserwatorzy aparatury RTG (2,0%), a reszta pełniła funkcje instruktora ochrony radiologicznej i sprzątaczki (po 1,0%). Wszyscy lekarze posiadali specjalizacje kierunkowe z zakresu radiologii i diagnostyki obrazowej (85,6% ogółu lekarzy) oraz radiodiagnostyki (15,4% ogółu lekarzy). Prawie wszyscy (92%) ankietowani stwierdzili, iż w miejscu pracy mają do czynienia ze szkodliwymi dla zdrowia warunkami pracy. W tabeli I przedstawiono liczbę wskazań respondentów dla poszczególnych rodzajów czynników szkodliwych. Z czynników biologicznych badani najczęściej wymieniali wirusy (75,2%) i bakterie (72,3%); z czynników fizycznych promieniowanie jonizujące (90,1%) oraz pole magnetyczne (45,5%); z czynników chemicznych środki dezynfekcyjne (47,5%) i substancje rakotwórcze (31,7%); a z czynników związanych ze sposobem pracy wymuszoną pozycję ciała (57,4%) oraz nadmierne przeciążenie mięśni i układu kostnostawowego (41,6%). Większość ankietowanych (64,4%) uważała, że miejsce pracy naraża ich na powstawanie chorób zawodowych. Pozostali respondenci byli przekonani, iż takiego zagrożenia nie ma lub jest, ale nie potrafili go sprecyzować (po 9,9% osób); pozostali respondenci nie udzielili odpowiedzi na powyższe pytanie. Respondenci z chorób zawodowych wymieniali najczę-

3 386 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): Tabela I. Czynniki szkodliwych występujące w miejscu pracy respondentów w opinii respondentów Table I. Types of hazards occurring at the respondents workplace Czynniki szkodliwe dla zdrowia/health hazards N % Czynniki biologiczne/biological factors wirusy/viruses 76 75,2 *** bakterie/bacteria 73 72,3 *** grzyby/fungi 42 41,6 pasożyty/parasites 16 15,8 priony/prions 3 3,0 brak wskazań czynników tego typu 4 4,0 /no indication of factors of this type Czynniki fizyczne/physical factors hałas/noise 18 17,8 pole elektromagnetyczne/electromagnetic field 46 45,5 promieniowanie jonizujące/ionizing radiation 91 90,1 *** promieniowanie UV/UV radiation 8 7,9 Czynniki chemiczne/chemical factors gazy toksyczne/toxic gases 16 15,8 metale ciężkie/heavy metals 10 9,9 substancje rakotwórcze/carcinogens 32 31,7 środki dezynfekcyjne/disinfectants 48 47,5** latex/latex 28 27,7 inne/others 10 9,9 brak wskazań czynników tego typu /no indication of factors of this type 3 3,0 Czynniki związane ze sposobem pracy/factors involved with type of work ruchy monotypowe/monotype movements 11 10,9 wymuszona pozycja/forced position 58 57,4 *** nadmierny wysiłek/excessive effort 28 27,7 ucisk na pnie nerwowe/trunci nervi pressure 11 10,9 nadmierne przeciążenie mięśni, układu kostno-stawowego 42 41,6 * /excessive overload of muscles and osteoarticular system alergie/allergies 20 19,8 nie ma takich czynników/absence of these factors 4 4,0 brak wskazań czynników tego typu 4 4,0 /no indication of factors of this type Inne podawane czynniki / other factors kontakt z pacjentem/contact with a patient 2 2,0 Brak wskazań/no indications 13 12,9 Test chi 2 *** p<0.001, ** p<0.01, * p<0.05 ściej narażenie na: chorobę popromienną, wirusowe zapalenie wątroby, choroby wzroku, rzadziej choroby nowotworowe, gruźlicę, choroby układu kostno-stawowego, AIDS, choroby krtani, a w pojedynczych przypadkach: alergie, białaczki i depresje. O tym, iż praca zawodowa powoduje u nich wzrost obciążenia psychicznego, przekonanych było aż 84,2% badanych, wymieniając głównie stres (67,8%), zespół przewlekłego zmęczenia (44,6%), zespół wypalenia zawodowego (27,7%). Zdaniem 84,5% ankietowanych praca w gabinetach radiologicznych powoduje u nich występowanie dolegliwości fizycznych. Najczęściej wymienianymi dolegliwościami fizycznymi w badanej grupie były: bóle okolicy lędźwiowo-krzyżowej (61,3%) i żylaki (33,7%); rzadziej wskazywano na alergie (16,8%). Wśród innych dolegliwości (13,9%) ankietowani wskazywali: bóle kończyn, zmęczenie fizyczne czy bóle kręgosłupa szyjnego. Takich dolegliwości nie potrafiło wskazać 9,9% ankietowanych, a 5,6% uważało, że wykonywana praca nie powoduje u nich żadnych dolegliwości. Prawidłową definicję zespołu chorego budynku podało jedynie 16,8% respondentów. Najczęściej padała odpowiedź, że jest to wiele czynników mających negatywne oddziaływanie na konstrukcje budynku i przebywające w nim osoby. Nieprawidłowej odpowiedzi udzieliło 31,7% badanych, a 39,6% ankietowanych nie miało w tej kwestii zdania. Pozostała podała prawidłową definicję, ale była zdania, iż problem dotyczy tylko i wyłącznie domów mieszkalnych. Pracownicy radiologii byli przekonani, iż powietrze w ich miejscu pracy jest najczęściej źródłem narażenia na zakażenia wirusami (65,3%) oraz grzybami (45,5%). W opinii badanych do zakażenia może dochodzić najczęściej w wyniku kontaktu bezpośredniego z materiałem zakaźnym, drogą kropelkową, rzadziej drogą wziewną lub przez urządzenia wentylacyjne i klimatyzacyjne. Osoby, które wskazały powietrze, jako źródło zakażenia grzybami, najczęściej wymieniali także możliwość zakażenia w wyniku kontaktu z pacjentami, fartuchami, poprzez wentylację, wodę płuczącą, korzystanie ze wspólnej toalety i kontakt z materiałem zakaźnym. Powietrze jako źródło narażenia na zakażenia bakteriami, promieniami RTG oraz promieniowaniem elektromagnetycznym postrzegało łącznie 7,9% badanych. Zdaniem 49,5% ankietowanych w ich miejscu pracy prowadzony jest stały monitoring zagrożeń na poszczególnych stanowiskach pracy. Odbywa się to najczęściej w wyniku kontroli dozymetrów, pomiaru stopnia jonizacji powietrza, uczestniczenia personelu w badaniach okresowych. O tym, że nie ma takiej kontroli, było przekonanych 15,8% badanych; taki sam odsetek badanych nie wiedział, czy taka kontrola jest prowadzona, a niespełna 2% stwierdziło, iż kontrola jest prowadzona, ale jest słabo zauważalna, a pozostali nie udzielili odpowiedzi na powyższe pytanie. Dyskusja W opinii Krasuckiego, źródła ryzyka zdrowotnego związanego z pracą są różnorodne. Za najważniejsze uważa on związane z materialnym środowiskiem pracy, będącym źródłem wypadków (urazów) spowodowanych przez maszyny, urządzenia lub ich elementy, a także przez nierówne powierzchnie, progi i ich zanieczyszczenie. Do tej grupy zalicza także różne czynniki

4 Makarowski i wsp. Samoocena narażeń zawodowych pracowników radiologii 387 fizyczne, np.: mikroklimat, różne rodzaje promieniowania elektromagnetycznego, drgania mechaniczne, hałas, ultradźwięki, infradźwięki [2]. Przedstawiciele zawodów medycznych, z racji wykonywanych obowiązków, ryzyka kontaktu z czynnikami szkodliwymi i niebezpiecznymi oraz obciążeniami psychospołecznymi związanymi ze sposobem wykonywanej pracy, narażeni są na szereg zagrożeń zawodowych. Wśród personelu medycznego sytuację pogarsza dodatkowo słaba znajomość intensywności oddziaływań powyższych czynników na zdrowie. Potwierdzają to m.in. badania przeprowadzane we Wrocławiu, w których wykazano, iż 60% ankietowanych pielęgniarek nie posiadało np. wiedzy dotyczącej promieniowania jonizującego, radioaktywnego i podawania cytostatyków [4] oraz badania własne [5]. Według Wilczyńskiej i wsp. w 2008 r. stwierdzono 3546 przypadków chorób zawodowych [6]. Współczynnik zapadalności wynosił 34,7 przypadków na 100 tys. zatrudnionych. Najwyższą zapadalnością charakteryzowały się: choroby zakaźne lub pasożytnicze (9,4 na 100 tys.), przewlekłe choroby narządu głosu (7,9 na 100 tys.) i pylice płuc (6,8). U 77,9% osób z chorobą zawodową okres narażenia na czynnik szkodliwy wynosił co najmniej 20 lat. W przemyśle najwyższą zapadalność odnotowano wśród zatrudnionych w górnictwie węgla (416,3 przypadków na 100 tys.). Województwami o najwyższych współczynnikach zapadalności są: lubelskie (75,5), śląskie (66,3) i podlaskie (60,7) [6]. Problem chorób zawodowych u pracowników radiologii porusza niewiele prac [7-10]. Prace te udowadniają generalnie, iż do 1940 r. w tej grupie zawodowej obserwowano większe ryzyko zachorowania na raka piersi [7] i raka płuca [10], a do 1950 r. czerniaka [8] i białaczki [9]. Obecnie obowiązujący wykaz chorób zawodowych wszedł w życie w 2009 r. (Dz. U. z 2009 r. Nr 105, poz. 869). W obecnych badaniach większość respondentów było przekonanych, iż miejsce pracy naraża ich na rozwój chorób zawodowych. Podkreślali, że mają do czynienia ze szkodliwymi warunkami, a ich praca jest stresująca, powoduje zmęczenie i różne dolegliwości fizyczne. Zagrożenie czynnikami biologicznymi w środowisku medycznym w równym stopniu dotyczy wszystkich pracowników ochrony zdrowia, przy czym każda z tych grup może być narażona jednocześnie na kilka szkodliwych czynników [11]. Czynniki biologiczne, pod względem rodzaju działania chorobotwórczego na organizm człowieka, można podzielić na następujące grupy: czynniki wywołujące choroby zakaźne i inwazyjne (np. wirusy, bakterie, grzyby), alergeny biologiczne (np. cząstki roślinne i zwierzęce), toksyny biologiczne (np. endotoksyna bakteryjna, mikotoksyny), czynniki rakotwórcze (aflatoksyny toksyny o właściwościach rakotwórczych, wytwarzane głównie przez grzyby Aspergillus flavus i Aspergillus parasiticus, biologiczne wektory, czyli stawonogi przenoszące zarazki chorób transmisyjnych (np. kleszcze, komary) [10]. Z tej grupy czynników, w grupie pracowników ochrony zdrowia, istotną rolę odgrywa gronkowiec złocisty (Staphylococcus aureus). W badaniach przeprowadzonych w USA stwierdzono, że patogen ten skolonizował 30-60% personelu medycznego [12]. Szacuje się, że większość problemów zdrowotnych związanych z jakością powietrza wewnętrznego w pomieszczeniach w miejscach pracy wiąże się z narażeniem na grzyby, głównie pleśniowe. Stanowią one ok. 70% całkowitej mikroflory powietrza w pomieszczeniach. Badania powietrza w budynkach biurowych w USA i Brazylii wykazały obecność trzech gatunków grzybów: Penicillium species, Aspergillus species i Cladosporium species [11]. W badaniach własnych z czynników biologicznych na jakie narażeni są w miejscu pracy badani najczęściej wymieniali wirusy, rzadziej bakterie i grzyby. W rozpatrywaniu problemu narażeń zawodowych nie można pominąć aspektu zagrożeń czynnikami chemicznymi i fizycznymi, co w ogromnej mierze zależne jest od ich rodzaju, czasu ekspozycji, drogi wniknięcia oraz wrażliwości osobniczej pracownika. Ryzyko związane z występowaniem czynników chemicznych pojawia się zarówno w wyniku bezpośredniego kontaktu między czynnikiem chemicznym, a ciałem człowieka, jak również w wyniku działania wytworzonej energii powstającej w wyniku takiej reakcji chemicznej, jak pożar czy wybuch. Ocena ryzyka zawodowego w tym przypadku jest zagadnieniem bardzo trudnym, głównie ze względu na możliwość narażenia pracowników jednocześnie na kilka, a nawet kilkanaście substancji podczas wykonywania przez niego czynności zawodowych. Często są to substancje chemiczne charakteryzujące się różnymi właściwościami toksycznymi i fizykochemicznymi. Mogą występować jednocześnie w postaci gazów, par i aerozoli oraz wchłaniać się do organizmu narażonego pracownika jednocześnie przez układ oddechowy i nieuszkodzoną skórę [13]. W trakcie obecnych badań respondenci podawali, iż w swojej pracy zawodowej narażeni są głównie na szkodliwe działanie czynników chemicznych, przede wszystkim środków dezynfekcyjnych i substancji rakotwórczych. Z czynników fizycznych podawali najczęściej promieniowanie jonizujące i pole elektromagnetyczne, co jest zgodne z charakterem ich pracy. Istotnym problem dotykającym pracowników służby zdrowia na całym świecie jest problem alergii. Stwierdzono go u około 2,8-16,9% osób w Europie Zachodniej i Ameryce, w tym np. u 9,8% pielęgniarek koreańskich i u 41,1% pielęgniarek francuskich oraz

5 388 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): u 33,3% pielęgniarek, w tym 18,6% czynnie pracujących w Polsce [14]. Z badań Romańskiej-Gockiej i wsp., przeprowadzonych wśród 100 pracowników oddziałów zabiegowych Szpitala Klinicznego w Bydgoszczy wynika, że zarówno alergia IgE zależna, jak i wyprysk kontaktowy na składowe gumy (typ IV), a zwłaszcza nietolerancja rękawic gumowych, są poważnym problemem wśród pracowników służby zdrowia, a objawy znacząco obniżają komfort pracy i wymagają przewlekłego leczenia [15]. W obecnym badaniu jedynie 19,8% respondentów podało, iż w ich miejscu pracy może występować narażenia na kontakt z czynnikami, mogącymi wywołać alergię. Oprócz omówionych wyżej narażeń, zależnych od postępowania diagnostyczno-terapeutycznego i leczniczego, można także wyróżnić zagrożenia wynikające ze złej organizacji pracy oraz związane z warunkami przebywania na terenie szpitala. Konieczność długotrwałej pracy w pozycji stojącej, praca z pacjentem przy pochylonym lub skręconym tułowiu, pomoc pacjentom niepełnosprawnym podczas codziennych czynności, konieczność podnoszenia pacjentów po upadku, czy transportowania ciężkiego sprzętu medycznego powoduje, że pracownicy służby zdrowia narażeni są na urazy i przeciążenia układu mięśniowo-szkieletowego [16,17]. Dodatkowo ryzyko to jest zwiększane przez trudności w oszacowaniu masy ciała pacjentów, ograniczone miejsce uchwytu dla dłoni, czy też brak współpracy ze strony pacjentów niepełnosprawnych lub nieprzytomnych. W obecnym badaniu respondenci w samoocenie podali, iż podczas wykonywania codziennych obowiązków narażeni są na przeciążenie mięśni i pracę w wymuszonej pozycji. W związku z tym uskarżali się najczęściej na bóle lędźwiowo-krzyżowe i obecność żylaków podudzi. Często niedocenianym elementem wpływającym na jakość świadczonej pracy, zdrowie pracowników i pracodawcy, są czynniki psychospołeczne. Wyniki badań przeprowadzonych w ramach Northwestern National Life wykazały, że 40% osób badanych uznało swoją pracę za ekstremalnie stresującą, a 29% pracowników Yale University odczuwało stres związany z jej wykonywaniem [18]. Wyróżnia się szereg czynników, które mogą stanowić źródło stresu w pracy, takich np. jak: związane z wykonywaną pracą, na które wpływają warunki pracy oraz przeciążenie pracą, dotyczące roli w organizacji, gdy stres może wywoływać niejednoznaczność lub konflikt roli, brak jasności co do celów i oczekiwań wobec danego pracownika oraz sytuacje, w której pracownik wykonuje coś, czego bardzo nie lubi albo nie umie robić, odnoszące się do stosunków interpersonalnych, gdy złe stosunki mogą dotyczyć relacji z przełożonym, podwładnymi albo współpracownikami; charakteryzują się brakiem zaufania, wzajemną niechęcią, brakiem wzajemnego wspierania się, obojętnością na problemy współpracowników, dotyczące rozwoju zawodowego, gdy odnoszą się do niepewności pracy, obaw przed jej utratą oraz niezgodności statusu, czyli zbyt wolnego lub zbyt szybkiego awansu, który również może być źródłem stresu oraz wynikające ze struktury i klimatu organizacyjnego, gdy samo przebywanie w miejscu pracy stanowi zagrożenie dla wolności i autonomii jednostki, jak również braku poczucia przynależności lub mało sprawnego przepływu informacji [1]. Większość obecnie badanych pracowników radiologii było przekonanych, iż ich praca powoduje u nich wzrost obciążenia psychicznego i prawie wszyscy deklarowali występowanie stresu w miejscu pracy, chociaż nie precyzowali jego źródła. Zmęczenie jest zjawiskiem powszechnym, wynikającym z przeciążenia fizycznego lub psychicznego. Z reguły ustępuje dzięki odpoczynkowi, jednak często dzieje się inaczej; są osoby, u których zmęczenie przechodzi w stan przewlekły, utrudniający życie na co dzień i stanowiący źródło nieustannego niepokoju. Ciężkie, niewyjaśnione zmęczenie, trwające ponad 6 miesięcy, o czasowo określonym początku, może oznaczać zespół przewlekłego zmęczenia (chronic fatique syndrome CFS). Od ponad 20 lat uznaje się go za odrębną jednostkę chorobową. Nie jest on związany z przymusowym leżeniem w łóżku, długotrwałym wysiłkiem, nie ustępuje po odpoczynku i upośledza czynności życiowe [19]. Badania Bultmanna i wsp. wykazały, iż uczucie przewlekłego zmęczenia o natężeniu wpływającym niekorzystnie na codzienne funkcjonowanie, zgłosiło aż 22% ocenianej populacji pracującej [20]. Występowanie u siebie objawów zespołu przewlekłego zmęczenia deklarowało 44,6% obecnie ankietowanych. Praca odgrywa coraz większą rolę w życiu współczesnego człowieka, stanowiąc podstawę jego egzystencji. Od kilku lat w Polsce można zauważyć rosnącą liczbę publikacji poruszających tematykę wypalenia zawodowego, ale liczba badań opisujących skalę problemu w służbie zdrowia jest bardzo skromna. Wypalenie uważa się zwykle za specyficzną formę reakcji na stres. Janiszewska uważa jednak, że są to odrębne zjawiska, gdyż wypalenie jest długotrwałym procesem, powstającym w wyniku działania stresu zawodowego, przy równoczesnym załamaniu zdolności adaptacyjnych [21]. W obecnym badaniu zespół wypalenia zawodowego deklarowało w samoocenie 27,2% badanych. Szacuje się, iż w pomieszczeniach zamkniętych ludzie spędzają ponad 80% czasu, a przeciętny czło-

6 Makarowski i wsp. Samoocena narażeń zawodowych pracowników radiologii 389 wiek 60% czasu spędza w domu, 30% w miejscu pracy, 6% w środkach transportu, a ok. 3% na zewnątrz pomieszczeń [22]. W związku z powyższym warunki wewnątrz budynków mają dużo większy wpływ na nasze zdrowie niż środowisko zewnętrzne, nawet to bardzo zanieczyszczone. Obiekty mieszkalne, biurowe, w tym szpitalne, stwarzają specyficzny mikroklimat, tworząc przestrzenie zwane niszami ekologicznymi. Powstają w nich warunki do zasiedlania, wzrostu oraz rozmnażania się licznych i zróżnicowanych organizmów. Elementami tego mikrośrodowiska, wpływającymi na stan zdrowia, są z jednej strony sami ludzie, z drugiej materiały budowlane, umeblowanie, sprzęt, niewystarczająca kontrola temperatury i wilgotności pomieszczeń, hałas, sposób konserwacji budynku, czy rodzaj systemów wentylacyjnych pomieszczeń. Można zauważyć, iż prawdopodobnie w każdym budynku (szczególnie wieloletnim) znajdują się idealne warunki do bytowania drobnoustrojów patogennych np. dostateczna ilość pożywienia w postaci złuszczonego naskórka, włosów, rozmaitych wydzielin i wydalin, drobin drewna, tkanin, kału roztoczy, owadów, zarodników oraz właściwa dla ich życia wilgotność (powyżej 20%) i temperatura (5 30 C) [23]. W latach 70. XX w. po raz pierwszy użyto określenia syndrom chorego budynku (SBS sick buildings syndrome) na określenie zespołu niespecyficznych czynników negatywnie wpływających na samopoczucie i zdrowie ludzi w nich przebywających, a w 1982 r. WHO oficjalnie uznało SBS za problem zdrowotny [24]. W przypadku obecnych badań, prawidłową definicję zespołu chorego budynku podało jedynie 16,8% respondentów. W pracy u prawie 50% badanych prowadzony jest stały monitoring zagrożeń na poszczególnych stanowiskach pracy. Niestety niepokojący jest fakt, iż takiej kontroli nie przeprowadzano w środowisku pracy prawie 16% ankietowanych, a taki sam odsetek badanych nie wiedziało, czy taka kontrola jest prowadzona. Wyniki obecnych badań potwierdzają iż wiedza radiologów na temat zagrożeń zawodowych jest niewystarczająca. W piśmiennictwie krajowym i światowym także jest brak doniesień dotyczących powyższych problemów. W związku z powyższym istnieje konieczność prowadzenia dalszych badań dotyczących oceny stopnia narażenia zawodowego w grupie pracowników pracowni radiologicznych i ich edukowania pracowników w powyższym zakresie. Szczególny niepokój budzi fakt znikomej znajomości wpływu powietrza na stan zdrowia. Wnioski 1. Prawie wszyscy ankietowani stwierdzili, iż w miejscu pracy mają do czynienia ze szkodliwymi dla zdrowia warunkami, sprzyjającymi rozwojowi chorób zawodowych. 2. Ankietowani w większości nie znali pojęcia zespół chorego budynku. 3. Respondenci byli przekonani, iż w ich miejscu pracy powietrze jest najczęściej źródłem narażenia na zakażenia wirusami oraz grzybami. 4. Prawie po 1/6 badanych było przekonanych iż w ich miejscu pracy, nie jest prowadzony stały monitoring zagrożeń na poszczególnych stanowiskach pracy. Piśmiennictwo / References 1. Dudek B. Czynniki psychospołeczne a zdrowie pracowników. Med Pr 2005, 56: Krasucki P. Ryzyko zdrowotne związane z pracą. PIP, GIP, Warszawa, 2004: Jethon Z. Szkodliwości fizyczne [w:] Zdrowie publiczne. Induski JA, Jethon Z, Dawydzik LT (red). IMP, Łódź 2000, Kuriata E, Siarkiewicz G, Juzwiszyn J. Poziom świadomości kadry pielęgniarskiej w zakresie rozpoznawania i eliminowania zagrożeń zawodowych. III Podlaska Międzynarodowa Konferencja Naukowo-Szkoleniowa Polskie pielęgniarstwo i położnictwo w zjednoczonej Europie. Białowieża, maja Kowalczuk K, Krajewska-Kułak E, Jankowiak B i wsp. Zagrożenia zawodowe pielęgniarek i położnych w środowisku pracy. Probl Hig Epidemiol 2008, 89(2): Wilczyńska U, Szeszenia-Dąbrowska N, Szymczak W. Choroby zawodowe stwierdzone w Polsce w roku Med Pr 2009, 60: Doody MM, Freedman DM, Alexander BH, et al. Breast cancer incidence in U.S. radiologic technologists. Cancer 2006, 15: Freedman DM, Sigurdson A, Rao RS, et al. Risk of melanoma among radiologic technologists in the United States. Int J Cancer 2003, 10: Linet MS, Freedman DM, Mohan AK, et al. Incidence of haematopoietic malignancies in US radiologic technologists. Occup Environ Med 2005, 62: Rajaraman P, Sigurdson AJ, Doody MM, et al. Lung cancer risk among US radiologic technologists, Int J Cancer 2006, 15: Gołofit-Szymczak M, Skowron J. Porównanie składu mikroflory powietrza pomieszczeń biurowych w budynku z systemami klimatyzacyjnymi z budynkiem bez klimatyzacji. Bromat Chem Toksykol 2005, 38: Magdzik W, Naruszewicz-Lesiuk W, Naruszewicz-Lesiuk D. Zakażenia i zarażenia człowieka. PZWL, Warszawa 2001: Pośniak M. Ocena ryzyka zawodowego narażenia na czynniki chemiczne. Bezp Pr 2005, 7-8: Krajewska-Kułak E. Zagrożenia dermatologiczne w pracy pielęgniarek [w:] Dermatologia i wenerologia dla pielęgniarek. Krajewska-Kułak E (red). Czelej, Lublin 2006:

7 390 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): Romańska-Gocka K, Gocki J, Żbikowska-Gotz M, Placek M, Dziedziczko A. Występowanie alergii na lateks w grupie 100 pracowników oddziałów zabiegowych szpitali bydgoskich. Alerg Astma Immunol 2005, 10: Hou JY, Shiao JS. Risk factors for musculoskeletal discomfort in nurses. J Nurs Ress 2006, 14: Ratzon NZ, Froom P. Postural control in nurses with and without low back pain. Work 2006, 26: Łuczak A, Żołnierczyk-Zreda D. Praca a stress. Bezp Pr 2002, 10: Kurowski M, Kuna P. Zespół przewlekłego zmęczenia. Alert Astma Immunol 1997, 2: Bultmann U, Kant J, Kasl S, et al. Fatigue and psychological distress in the working population: psychometrics, prevalence, and correlates. J Psychosom Res 2002, 52: Janczewska M, Świtaj P, Roszczyńska J. Wypalenie zawodowe. Post Psychiatr Neurol 2005, 14: Zabiegała B, Partyka M, Namieśnik J. Jakość powietrza wewnętrznego analiza i monitoring. pl/chem/ceeam/dokumenty/ceeam_ksiazka_ polska/ Rozdzialy/rozdzial_025.pdf ( ). 23. Krzysztofik B. Mikrobiologia powietrza. PW, Warszawa 1992: Witczak T, Wasiluk J, Pałczyński C. Sick building syndrome nowy problem w medycynie pracy. Med Pr 2001, 52(5):