Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej

Transkrypt

1 Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej Strategia regulacyjna do roku 2015 Warszawa, listopad 2012 r. 1

2 Szanowni Państwo, objęłam Urząd Prezesa Urzędu Komunikacji Elektronicznej w istotnym i zarazem ciekawym dla rynku momencie. W chwili kiedy następuje zmiana preferencji użytkowników i możliwości operatorów. Gdy oparty na filarach telefonii stacjonarnej, komórkowej oraz Internetu klasyczny model rynku bezspornie przechodzi do historii, ustępując miejsca nowoczesnym rozwiązaniom opartym o dostęp szerokopasmowy i technologiczną neutralność. Dziś mobilność jest warunkiem koniecznym, ale już nie wystarczającym dla satysfakcji konsumenta. Coraz wyraźniej zaciera się granica między telekomunikacją a mediami sensu stricte. Rynek komunikacji elektronicznej stawia wyzwania wszystkim jego uczestnikom. Dostawcy usług starają się sprostać rosnącym oczekiwaniom konsumentów. Użytkownicy zmuszeni są zaś nadążać za postępem technologicznym. Jednocześnie obie strony rynku szukają rozwiązań gwarantujących każdej z nich maksimum korzyści. Rynek usług pocztowych stoi pod znakiem przygotowań do zakończenia procesu liberalizacji. Wymaga od Regulatora przygotowania środowiska oraz uczestników rynku do funkcjonowania w nowych realiach. W tej właśnie przestrzeni swoją rolę zdefiniować musi efektywny Regulator. Przekazując na Państwa ręce Strategię regulacyjną do roku 2015, pragnę przedstawić priorytetowe obszary dalszej aktywności Regulatora rynku telekomunikacyjnego i pocztowego. Wierzę, że ta Strategia spełni oczekiwania zarówno użytkowników, przedsiębiorców, jak i całego środowiska. W pełni świadoma stojących przed Regulatorem wyzwań, jestem przekonana, że dalsze działania Urzędu zapewnią stabilność i rynkową równowagę, a dzięki temu poszerzą się inwestycyjne perspektywy przedsiębiorców telekomunikacyjnych oraz podniesie się jakość i parametry usług dostępnych dla klientów. Jestem pewna, że kolejne lata wspólnej pracy dostarczą nam wszystkim satysfakcji. Magdalena Gaj Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej 2

3 SPIS TREŚCI 1. WSTĘP ANALIZA MOCNYCH I SŁABYCH STRON ORAZ SZANS I ZAGROŻEŃ RYNKÓW TELEKOMUNIKACYJNEGO I POCZTOWEGO W POLSCE CELE PREZESA UKE OBSZAR: INWESTYCJE I ROZWÓJ INFRASTRUKTURY OBSZAR: KONKURENCYJNOŚĆ OBSZAR: POLITYKA PROKONSUMENCKA OBSZAR: WYKORZYSTANIE ZASOBÓW CZĘSTOTLIWOŚCI OBSZAR: LIBERALIZACJA RYNKU POCZTOWEGO OBSZAR: SPRAWNY I EFEKTYWNY URZĄD ZAKOŃCZENIE SPIS WYKRESÓW

4 1. WSTĘP Prowadzenie skutecznej i efektywnej polityki regulacyjnej na rynku telekomunikacyjnym i pocztowym wymaga określenia celów nadrzędnych, przypisania każdemu z nich adekwatnych celów strategicznych oraz sposobów ich skutecznej realizacji. Kluczowe znaczenie ma jednoczesne uwzględnienie trendów rozwoju rynków. Celem niniejszego dokumentu jest wytyczenie kierunków działania Prezesa Urzędu Komunikacji Elektronicznej w obszarze rynków telekomunikacyjnego i pocztowego do roku Członkostwo Polski w Unii Europejskiej oznacza, iż ważnym punktem odniesienia dla konstruowania Strategii rozwoju rynku telekomunikacyjnego i pocztowego w Polsce jest nie tylko perspektywa krajowa, ale również globalna i przede wszystkim europejska. Europejska Agenda Cyfrowa stawia przed państwami członkowskimi następujące zadania: sporządzenie strategii operacyjnych dotyczących szybkiego Internetu i kierowanie środków publicznych, szczególnie funduszy strukturalnych, na obszary nie w pełni obsługiwane przez inwestorów prywatnych, stworzenie ram prawnych służących koordynacji działań publicznych, aby obniżyć koszty procesu upowszechniania Internetu, propagowanie stosowania i korzystania z nowoczesnych usług on-line (takich jak e-administracja, e-zdrowie, inteligentny dom, umiejętności informatyczne, bezpieczeństwo). Wyzwania przedstawione w niniejszej Strategii wpisują się w przedstawione powyżej założenia. Prezentowana Strategia odnosi się także do kluczowych dokumentów określających najważniejsze kierunki rozwoju Polski i Unii Europejskiej, takich jak: Strategia Rozwoju Kraju 2020, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Strategia rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce do roku 2013, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Polska 2030, Trzecia fala nowoczesności. Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, Europejska Strategia Polityki Konsumenckiej na lata , Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 17 listopada 2011 r. w sprawie otwartego internetu i neutralności sieci w Europie, Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 243/2012/UE z dnia 14 marca 2012 r. w sprawie ustanowienia wieloletniego programu dotyczącego polityki w zakresie widma radiowego, Usługa Powszechna w Łączności Elektronicznej: Sprawozdanie na temat Wyników Konsultacji Społecznych i Trzeciego Przeglądu Okresowego, Komunikat Komisji EUROPA 2020 Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Komunikat Komisji, Europejska Agenda Cyfrowa, Komunikat Komisji, Draft four-year Rolling Operational Plan for the 2012 to 2015, ITU. 4

5 2. ANALIZA MOCNYCH I SŁABYCH STRON ORAZ SZANS I ZAGROŻEŃ RYNKÓW TELEKOMUNIKACYJNEGO I POCZTOWEGO W POLSCE Punktem wyjścia i podstawą do wyznaczenia nadrzędnych celów strategicznych jest przeprowadzenie analizy SWOT (ang. Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats) rynku telekomunikacyjnego i pocztowego. Określa ona co może pomóc w realizacji wyznaczonych celów lub co może być przeszkodą, którą należy przezwyciężyć lub zminimalizować w celu osiągnięcia pożądanego rezultatu. Do mocnych stron umożliwiających sprawny rozwój rynku telekomunikacyjnego i pocztowego w Polsce zaliczyć należy przede wszystkim: Mocne strony Otwartość uczestników rynku na nowe technologie i typy usług Wdrożenie technologii LTE Stopień konkurencyjności rynków Kompleksowe prawodawstwo Zaawansowany stopień przygotowań do liberalizacji rynku pocztowego Duża liczba operatorów pocztowych Równomierne pokrycie kraju siecią placówek pocztowych Wśród słabych stron mogących hamować jego wzrost wymienić należy: Słabe strony Ograniczony rozwój infrastruktury telekomunikacyjnej Nierównomierne pokrycie kraju infrastrukturą Niewielki udział łączy o szybszych przepływnościach Mała przejrzystość ofert i cenników Brak gwarancji wymaganego poziomu jakości usługi Długotrwały proces legislacyjny Późna liberalizacja rynku pocztowego w stosunku do innych krajów UE Stopień przygotowania publicznego operatora pocztowego do funkcjonowania na uwolnionym rynku 5

6 Szanse rozumiane są jako uwarunkowania i czynniki, które rokują pozytywny wpływ na rynek telekomunikacyjny i pocztowy: Szanse Świadomość konieczności rozwoju nowoczesnej infrastruktury Jasno wyznaczone priorytety rozwoju rynku Rozwój państwa cyfrowego jako priorytet działań administracji rządowej (powołanie Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji) Dostęp do funduszy na rozbudowę infrastruktury Wolne zasoby częstotliwości do rozdysponowania w najbliższych latach Silna pozycja Regulatora na rynku Poprawa standardów działalności pocztowego operatora publicznego Zwiększenie dostępności usług pocztowych Zwiększona efektywność wykorzystania elementów infrastruktury pocztowej Rozwój pocztowych usług hurtowych Konwergencja usług pocztowych i elektronicznych Rozwój e-handlu Możliwość wykorzystania doświadczeń innych Państw Członkowskich w implementacji zasad konkurencji Czynniki ryzyka (zagrożenia) jakie należy brać pod uwagę przy realizacji Strategii mogące wpłynąć negatywnie na jej realizację: Zagrożenia Brak środków własnych na inwestycje Brak zainteresowania przedsiębiorców inwestowaniem w infrastrukturę Brak uwzględnienia przez KE specyfiki polskiego rynku w kwestiach regulacyjnych Przesunięcia w czasie procesów uwalniania częstotliwości Niepewność co do kształtu przyszłych regulacji pocztowych Zbytnie rozdrobnienie rynku pocztowego Niska znajomość regulacji prawa pocztowego wśród uczestników rynku Brak przygotowania nowych podmiotów do zapewnienia właściwego poziomu ochrony przesyłek pocztowych Zamknięta na współpracę z innymi operatorami postawa operatora wyznaczonego Substytucja usług pocztowych przez usługi elektroniczne 6

7 Niewłaściwy dobór narzędzi regulacyjnych Opóźnienia legislacyjne a potrzeby rynku Wyzwania Na podstawie przeprowadzonej analizy możliwe staje się sformułowanie wyzwań jakie stoją w najbliższych latach przed Prezesem UKE. Są to: Stworzenie bodźców do inwestycji w infrastrukturę, w tym w rozwój Sieci Nowej Generacji, Zapewnienie neutralności technologicznej, Efektywne i gwarantujące rozwój inwestycji oraz usług udostepnienie zasobów widma, Odpowiedni dobór zakresu i narzędzi regulacyjnych do zmieniających się uwarunkowań w poszczególnych segmentach rynku, Poprawa jakości i przystępności cenowej usług, Zapewnienie wdrożenia nowych rozwiązań regulacyjnych i zasad konkurencji, Analiza segmentów rynku i zaprojektowanie odpowiednich narzędzi regulacyjnych, Zapewnienie przejrzystości regulacji dla wszystkich uczestników rynku. Powyższe wyzwania pozwalają określić rolę oraz kierunek działania Prezesa UKE na rzecz dalszego rozwoju rynku telekomunikacyjnego i pocztowego. Dążąc do wypełnienia swojej misji, Prezes UKE wyznaczył cele nadrzędne, za pomocą których będzie ona realizowana: 1. Wprowadzenie narzędzi stymulujących przedsiębiorców telekomunikacyjnych do inwestowania w infrastrukturę w oparciu o nowoczesne technologie, 2. Stymulowanie wzrostu konkurencji na rynku telekomunikacyjnym, 3. Wzmocnienie pozycji konsumenta i zapewnienie wymaganego poziomu jakości usług, 4. Zwiększenie dostępu do usług poprzez efektywne zarządzanie widmem, 5. Zapewnienie skutecznego otwarcia rynku pocztowego na konkurencję, 6. Zwiększenie efektywności działań UKE. Wdrożenie Strategii i realizacja zdefiniowanych przez Prezesa UKE celów powinna doprowadzić do wzrostu dostępności usług na rynku telekomunikacyjnym i pocztowym oraz do lepszego zaspokojenia rosnących wymagań konsumentów. Osiągnięcie założonych celów oceniane będzie za pomocą mierników ustalonych, jeśli nie wskazano inaczej, na koniec 2015 r. 7

8 Planując działania regulacyjne, oprócz określenia ich wpływu na rynek, należy również zdefiniować jaką rolę powinien pełnić Prezes UKE, aby móc skutecznie osiągnąć zamierzone cele. 8

9 3. CELE PREZESA UKE 3.1. OBSZAR: INWESTYCJE I ROZWÓJ INFRASTRUKTURY Szerokopasmowy dostęp do Internetu zaczyna odgrywać dziś coraz ważniejszą rolę. Postęp technologiczny w zakresie treści cyfrowych i przesyłu danych wymaga zwiększania przepustowości sieci, w tym szybkiego rozwoju sieci nowej generacji (NGN/NGA). Odpowiednia jakość i dostępność nowoczesnej infrastruktury stanowi warunek konieczny do dynamicznego rozwoju rynku telekomunikacyjnego. W Europejskiej Agendzie Cyfrowej, która jest jednym z siedmiu projektów przewodnich Strategii Europa 2020, podkreślono znaczenie upowszechnienia Internetu szerokopasmowego dla promowania włączenia społecznego i konkurencyjności w UE. Potwierdzono w niej cel polegający na zapewnieniu wszystkim Europejczykom dostępu do szerokopasmowego Internetu do 2013 r. Kluczowe jest zapewnienie, aby do 2020 r. wszyscy Europejczycy mieli dostęp do Internetu o przepustowości przekraczającej 30 Mb/s i aby przynajmniej połowa europejskich gospodarstw domowych miała dostęp do połączeń o przepustowości przekraczającej 100 Mb/s. Dla osiągnięcia tych ambitnych założeń należy opracować kompleksową politykę, która będzie się skupiać na dwóch równoważnych celach: na zagwarantowaniu powszechnego dostępu szerokopasmowego (stacjonarnego i bezprzewodowego) o szybkości stopniowo wzrastającej do 30 Mb/s i większej, na wspieraniu stopniowego upowszechniania sieci dostępu nowej generacji na znacznej części terytorium UE, które umożliwią korzystanie z bardzko szybkich połączeń o przepustowości przekraczającej 100 Mb/s. Rozwojowi infrastruktury ma towarzyszyć poszerzenie oferty i poprawa jakości usług publicznych oraz rozwój i dostępność zasobów informacyjnych administracji. Dokument Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji Polska 2030, Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju zakłada dostęp dla wszystkich jako warunek wstępny realizacji celu strategicznego. Dostęp obejmuje pokrycie całego kraju infrastrukturą telekomunikacyjną o parametrach umożliwiających świadczenie nowoczesnych usług szerokopasmowych. Z kolei aby osiągnąć cele projektu cywilizacyjnego Polska 2030 należy podjąć szereg działań, prowadzących do stworzenia odpowiednich warunków do rozwoju cyfryzacji, w tym powszechności dostępu i korzystania z szerokopasmowego Internetu w 2015 r., wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych we wszystkich sektorach gospodarki oraz wprowadzenia takich regulacji, które służyć będą rozwojowi sieci cyfrowych. W Polsce na koniec 2011 r. z usług dostępu do Internetu korzystało ponad 10 mln użytkowników, blisko o 12% więcej niż w 2010 r. Przełożyło się to na penetrację na poziomie 74,4% w odniesieniu do gospodarstw domowych oraz 26% w przeliczeniu na 100 mieszkańców. 9

10 Wykres 1 Wskaźniki penetracji Internetu szerokopasmowego Źródło: UKE Duża popularność mobilnego Internetu sprawiła, że Polska pod koniec 2011 r. należała do krajów Unii Europejskiej z najwyższym wskaźnikiem penetracji tą usługą przewyższając średnią unijną o 0,2 p.p. Wykres 2. Penetracja na 100 mieszkańców mobilnego dostępu do Internetu szerokopasmowego w krajach UE stan na koniec 2011 Źródło: UKE na podstawie Digital Agenda Scoreboard

11 Niestety stacjonarny dostęp szerokopasmowy w Polsce nadal pozostaje na niższym poziomie niż w większości krajów europejskich. Wykres 3. Penetracja na 100 mieszkańców stacjonarnego szerokopasmowego dostępu do Internetu w krajach UE, stan na koniec 2011 Źródło: UKE na podstawie Digital Agenda Scoreboard 2011 Stąd też nadrzędnym celem strategicznym Prezesa UKE jest wprowadzenie narzędzi stymulujących przedsiębiorców telekomunikacyjnych oraz podmioty publiczne do inwestowania w infrastrukturę w oparciu o nowoczesne technologie. Porozumienie TP-UKE Celem zawartego w październiku 2009 r. Porozumienia TP-UKE było stworzenie fundamentów do rozwoju równoprawnej i skutecznej konkurencji. Telekomunikacja Polska S.A. (TP) zobowiązała się do zbudowania lub modernizacji 1,2 mln linii szerokopasmowych (z tego co najmniej 1 mln o przepustowości nie mniejszej niż 6 Mb/s). W dniu 30stycznia 2012 r. został podpisany dodatkowy protokół do Porozumienia pomiędzy Prezesem UKE a Prezesem TP o wybudowaniu 220 tys. linii o przepływności 30 Mb/s w zamian za linie o przepływności 6 Mb/s. Inwestycje te mają zostać zrealizowane do 31marca 2013 r., a celem ich zamiany jest spełnienie wymagań Agendy Cyfrowej. 11

12 Jedną z istotniejszych zmian na rynku telekomunikacyjnym, jakie udało się osiągnąć dzięki Porozumieniu, było wprowadzenie kompleksowych rozwiązań na rzecz zapewnienia równego traktowania wszystkich jego uczestników. Działania te można podzielić na rozwiązania systemowe zmieniające zasady funkcjonowania TP jako organizacji (m.in. wyodrębnienie części firmy świadczącej usługi hurtowe, wprowadzenie tzw. chińskich murów uniemożliwiających przepływ niedozwolonych informacji pomiędzy częścią hurtową i detaliczną TP, zmiany w obszarze zarządzania zasobami ludzkimi, fizyczna separacja systemów IT części detalicznej i hurtowej) oraz rozwiązania monitorujące przestrzeganie wprowadzonych zasad równego traktowania (m.in. obliczanie i raportowanie tzw. kluczowych wskaźników efektywności - KPI, audyty realizacji Porozumienia, wewnętrzny nadzór w organizacji czuwający nad prawidłową realizacją ww. rozwiązań). Ocenę poziomu realizacji postanowień Porozumienia wydajności i równoważności procesów biznesowych zapewnia System KPI. Porównanie wyników dla poszczególnych wskaźników pozwala obiektywnie spojrzeć na wydajność oraz jakość obsługi operatorów alternatywnych i ocenić przestrzeganie zasad niedyskryminacji. Części rozwiązań z Porozumienia została nadana ranga obowiązków regulacyjnych 1 ciążących na operatorze zasiedziałym na mocy decyzji administracyjnych. Zostały one wprowadzone jako środki regulacyjne na kluczowych (z punktu widzenia operatorów alternatywnych) rynkach związanych z dostępem telekomunikacyjnym. Dodatkowo szereg postanowień Porozumienia 2 Prezes UKE implementował do tekstu ofert ramowych w toku prowadzonych postępowań administracyjnych dotyczących projektów zmian ofert ramowych - decyzje wydawane na podstawie art. 43 ust. 1 ustawy z dnia 16 lipca 2004 r. Prawo telekomunikacyjne (Dz. U. Nr 171, poz.1800, ze zm.). Prawie połowę (mniej w przypadku modernizacji) nowych inwestycji realizowanych w ramach Porozumienia wykonano na obszarach wiejskich, co przyczynia się do przeciwdziałania wykluczeniu cyfrowemu obszarów mało atrakcyjnych inwestycyjnie. Podczas rozbudowy i modernizacji sieci stare technologie zastępowane są nowoczesnymi, umożliwiającymi korzystanie ze wszystkich dostępnych usług sieciowych wymagających łączy szerokopasmowych. Pozytywnym zjawiskiem jest również fakt rozbudowy węzłów we wszystkich warstwach sieci. Stymuluje to rozwój rynku poprzez udostępnianie zasobów transmisyjnych pozostałym operatorom zainteresowanym budową sieci dostępowych. 1 Szczegółowe obowiązki niedyskryminacji (art. 36 Pt) oraz udostępniania lub publikacji informacji (art. 37 Pt), jak również zakres obowiązku stosowania oferty ramowej (art. 42 Pt) 2 Postanowienia: określające niedyskryminujące zasady zawierania umów pomiędzy TP i przedsiębiorcami telekomunikacyjnymi; dotyczące obowiązku przedsiębiorcy telekomunikacyjnego przekazywania do TP dokumentu określającego przewidywaną liczbę łączy abonenckich, rodzaj usług, zapotrzebowanie na strumienie 2Mbit/s; określające zasady współpracy międzyoperatorskiej pomiędzy TP a przedsiębiorcami telekomunikacyjnymi lub częścią detaliczną TP w przedmiocie realizacji usług regulowanych; określające zasady ustalania opłat w przypadku wprowadzania przez TP nowych usług na rynku telekomunikacyjnym; dotyczące procesu służącego przygotowaniu i wdrożeniu oferty usług hurtowych przez TP z uwzględnieniem potrzeb i oczekiwań przedstawicieli rynkowych. 12

13 Zgodnie z obowiązującym prawem sieć wybudowana w ramach Porozumienia jest dostępna dla innych operatorów telekomunikacyjnych. Wobec niskiego poziomu wykorzystania wybudowanych sieci do świadczenia usług, podejmując działania proinwestycyjne, Prezes UKE będzie zwracał uwagę na kompleksowe i efektywne wykonanie inwestycji. Mając do dyspozycji informacje zebrane w ramach inwentaryzacji infrastruktury będzie miał możliwość wskazywania obszarów z niedoborem infrastruktury. Z tego typu działań już teraz korzysta Władza Wdrażająca Programy Europejskie przy działaniu Zapewnienie dostępu do Internetu na etapie "ostatniej mili". Patrząc z perspektywy czasu Porozumienie powinno jednak promować sieci oparte na światłowodach. Z tych też powodów Prezes UKE, w lipcu 2012 r. wskazał, iż oczekuje, że minimum 30% z nowych inwestycji realizowanych w ramach Porozumienia zostanie wybudowanych w technologii FTTH 3, co zostało zatwierdzone przez Komitet Sterujący. Dalsze działania Regulatora będą zmierzały do promowania budowy nowoczesnej infrastruktury. Zasadnicze cele Porozumienia takie jak: wspieranie równoprawnej i skutecznej konkurencji w zakresie świadczenia usług telekomunikacyjnych, w tym zapewnienia transparentnej informacji, uczciwych warunków świadczenia usług oraz odpowiedniej ich jakości, a także podnoszenie świadomości i dostępności usług telekomunikacyjnych dla konsumenta zostały zrealizowane w stopniu zadawalającym i zdaniem Prezesa UKE powinny być nadal kontynuowane. Celem Prezesa UKE jest utrzymanie większości przedsięwzięć wprowadzonych w ramach realizacji Porozumienia, również po jego formalnym wygaśnięciu. Prezes UKE będzie w dalszym ciągu, przez pryzmat oceny wyników KPI, badał jakość obsługi biznesowych procesów hurtowych przez TP oraz sprawdzał, czy i w jaki sposób TP realizuje zasadę niedyskryminacji operatorów alternatywnych. Mając na uwadze powyższe, a także zmiany na rynku (rozwój nowych technologii, w szczególności bezprzewodowych, zmiany preferencji użytkowników końcowych, pojawienie się nowych podmiotów skutecznie konkurujących z operatorem zasiedziałym) dalsze określanie zasad i warunków dostępu do infrastruktury operatora zasiedziałego odbywać się będzie przede wszystkim przy zastosowaniu narzędzi przewidzianych przez Prawo telekomunikacyjne. Zapewnią one stabilność i przewidywalność zasad prowadzenia działalności gospodarczej przez przedsiębiorców telekomunikacyjnych. 3 ang. Fiber to the home - architektura światłowodowa sieci dostępowych, w której optyczne zakończenie sieciowe zlokalizowane jest w lokalu abonenta 13

14 CEL 1: Wprowadzenie narzędzi stymulujących przedsiębiorców telekomunikacyjnych do inwestowania w infrastrukturę w oparciu o nowoczesne technologie Wspieranie wdrażania mechanizmów prawnych zachęcających do inwestycji Monitorowanie i raportowanie stanu infrastruktury i usług Tworzenie zachęt finansowych dla inwestycji Wspieranie budowy popytu Wsparcie zmian legislacyjnych Możliwość osiągnięcia wymienionego powyżej celu wymaga zmian legislacyjnych, które pozwolą na szybkie i sprawne wydawanie decyzji administracyjnych. Z uwagi na fakt, że znaczna część kosztów budowy sieci wiąże się z robotami budowlanymi (wykopami, układaniem kabli, okablowaniem wewnętrznym), nabywaniem prawa drogi, ułatwienia legislacyjne powinny wspierać działania tak, aby operatorzy sieci koordynowali prowadzone roboty budowlane lub współużytkowali część swojej infrastruktury. Obecnie, realizując cele związane z procesem proinwestycyjnym, Prezes UKE, na podstawie ustawy z dnia 7 maja 2010 r. o wspieraniu rozwoju usług i sieci telekomunikacyjnych (Dz. U. Nr 106, poz. 675) wydaje dla wnioskujących przedsiębiorców telekomunikacyjnych: 1. decyzje o dostępie do budynków, miejsc w budynkach, w których zbiegają się kable doprowadzone do lokalu w tym budynku, w celu zapewnienia telekomunikacji, 2. decyzje o udostępnieniu: a) kanalizacji kablowej usytuowanej na nieruchomości lub w budynku, b) całości lub części kabla telekomunikacyjnego doprowadzonego do budynku lub rozprowadzonego w budynku, 3. decyzje w sprawie zapewnienia współkorzystania lub dostępu do infrastruktury technicznej podmiotów wykonujących zadania z zakresu użyteczności publicznej, 4.decyzje w sprawie zmiany treści umowy o dostępie do budynków, miejsc w budynkach, w których zbiegają się kable doprowadzone do lokalu w tym budynku, kanalizacji kablowej usytuowanej na nieruchomości lub w budynku, kabla telekomunikacyjnego doprowadzonego do budynku lub w nim rozprowadzonego. Natomiast na podstawie art. 4 ust. 1 tejże ustawy Prezes UKE na wniosek jednostki samorządu terytorialnego wydaje opinię w sprawie planowanej przez tę jednostkę działalności w zakresie telekomunikacji. Dzięki zapisom ustawy Prezes UKE jest współdecydentem w procesie udostępniania nieruchomości na cele związane z telekomunikacją. 14

15 Na podstawie art. 139 Pt Prezes UKE wydaje na wniosek przedsiębiorcy telekomunikacyjnego decyzje o dostępie do budynków i infrastruktury telekomunikacyjnej innego przedsiębiorcy telekomunikacyjnego lub jednostki samorządu terytorialnego w związku z prowadzoną przez niego działalnością telekomunikacyjną. Z dotychczasowego doświadczenia Prezesa UKE w zakresie wydawania decyzji i opinii wynikało, iż przepisy regulujące prawo drogi oraz kwestie dotyczące wykorzystywania już istniejącej infrastruktury telekomunikacyjnej wymagają doprecyzowania z uwagi na wątpliwości interpretacyjne, jakie ujawniły się w procesie ich stosowania. Zamiarem Prezesa UKE było aktywne uczestnictwo w przygotowaniu i wprowadzaniu zmian legislacyjnych w kluczowych aktach prawnych, tj. w ustawie Prawo telekomunikacyjne oraz ustawie o wspieraniu rozwoju usług i sieci telekomunikacyjnych. Starania między innymi Prezesa UKE w ww. zakresie doprowadziły do znowelizowania art. 30, art. 33 ustawy o wspieraniu rozwoju usług i sieci telekomunikacyjnych oraz związanego z tymi przepisami art. 139 ust. 1 Pt. Znowelizowane przepisy jasno i precyzyjnie określają obowiązki poszczególnych grup podmiotów poprzez jednoznaczne sformułowanie ich zakresów: podmiotowego i przedmiotowego. Dzięki nowelizacji wyraźnie wskazano, że art. 30 i 33 ustawy o wspieraniu rozwoju usług i sieci telekomunikacyjnych dotyczy obowiązków właścicieli czy zarządców nieruchomości niebędących przedsiębiorcami telekomunikacyjnymi odnośnie udostępniania danej nieruchomości (w odróżnieniu do art. 139 Pt który dotyczy obowiązków przedsiębiorców telekomunikacyjnych). Rozgraniczono dostęp na potrzeby zapewnienia telekomunikacji w danej nieruchomości (art. 30) od dostępu bez zapewniania telekomunikacji w danej nieruchomości. Nowelizacja art. 30 przesądziła, że dostęp do nieruchomości jest nieodpłatny, jednakże przedsiębiorca musi ponieść pewne koszty związane m.in. z udostępnieniem nieruchomości (np.: koszty energii elektrycznej). Z kolei w art. 33 przewidziano zasadę odpłatności dostępu, chyba że umowa stanowi inaczej. W wyniku nowelizacji art. 29 został również zracjonalizowany obowiązek raportowy przedsiębiorców telekomunikacyjnych. Dane przekazywane będą w formie elektronicznej, raz w roku i będą ze sobą funkcjonalnie powiązane. Z kolei nowelizowane art. 39 i 40 Pt pozwalają Prezesowi UKE przy regulacji cen w oparciu o koszty na uwzględnianie inwestycji operatora, w tym w sieci nowej generacji. Operatorowi zaś umożliwiają uzyskanie zwrotu stosownej części zainwestowanego kapitału, uwzględniając ryzyka typowe dla nowego przedsięwzięcia inwestycyjnego. 15

16 Rozbudowa Systemu Informacji o Infrastrukturze Precyzyjnemu dobieraniu narzędzi regulacyjnych w zależności od sytuacji na lokalnych rynkach, posłuży wykorzystanie informacji zebranych w Systemie Informacyjnym o Infrastrukturze Szerokopasmowej (SIIS). Uzupełnienie tej bazy o dane o usługach oraz o planach inwestycyjnych spowoduje, że dostępne dla przedsiębiorców informacje umożliwią racjonalne planowanie inwestycji. Zakłada się również wykorzystanie bazy do planowania i budowy sieci w obszarach wymagających interwencji ze środków publicznych (na obszarach z niedostatkiem infrastruktury). Dane zbierane przez Prezesa UKE zostaną udostępnione w postaci map na portalu Polska szerokopasmowa oraz będą dostępne dla obywateli, urzędów państwowych i przedsiębiorców w postaci wyrysów i wypisów wypełniając również dyrektywy unijne dotyczące ponownego wykorzystania informacji publicznej. Budowa i udostępnianie sieci FTTH Budowane przez samorządy, z wykorzystaniem funduszy unijnych, sieci szkieletowe nie spełnią swojego zadania, jeśli nie będą do nich przyłączeni klienci końcowi. Największym problemem, z którym zmagają się dziś dostawcy usług, jest budowa taniego i szybkiego przyłącza internetowego na terenach o niskiej gęstości zaludnienia. Niezbędne jest więc budowanie sieci dostępowych, zarówno przez dużych operatorów telekomunikacyjnych oraz małe i średnie przedsiębiorstwa. W tym aspekcie bardzo duże znaczenie ma wypracowanie wspólnych zasad współfinansowania oraz użytkowania wybudowanej infrastruktury. W celu realizacji zapisów Agendy Cyfrowej Regulator zobligowany jest do stwarzania bodźców zachęcających do inwestowania w rozwój infrastruktury. Z tego powodu Prezes UKE będzie podejmować działania wspierające współinwestowanie w rozwój NGN. Prezes UKE będzie podejmował działania, zachęcające do współpracy operatorów przy rozbudowie infrastruktury dostępowej światłowodowych sieci szerokopasmowego dostępu do Internetu. W tym celu przeanalizuje możliwości ewentualnego zastosowania w Polsce modelu, w którym firmy udostępniają sobie nawzajem wybudowaną samodzielnie światłowodową infrastrukturą dostępową na wcześniej ustalonych zasadach i warunkach cenowych. Na stronie Urzędu zostanie uruchomiony portal Baza danych o inwestycjach szerokopasmowych z informacjami o aktualnie budowanych sieciach. Umożliwi on kontakt z potencjalnym kontrahentem w celu złożenia oferty na współinwestowanie. Portal poprawi komunikację podmiotów zainteresowanych kooperacją jak również pozwoli im na lepsze planowanie własnych strategii inwestycyjnych. 16

17 Regulacje W działania proinwestycyjne wpisuje się również dostosowywanie przez Prezesa UKE regulacji rynków właściwych związanych z dostępem do infrastruktury (rynek 4) i hurtowych usług szerokopasmowych (rynek 5) do panujących na nich warunków konkurencji. W przypadku rynku dostępu szerokopasmowego, Prezes UKE zamierza stosować podejście oparte o segmentacje geograficzną, co pozwoli na złagodzenie regulacji na obszarach konkurencyjnych. Konieczne będzie również uwzględnienie specyfiki polskiego rynku, w tym pozycji operatorów TVK oraz innych substytucyjnych wobec tradycyjnego DSL form dostępu szerokopasmowego. Mając do dyspozycji informacje z inwentaryzacji infrastruktury Prezes UKE już w 2013 roku planuje ponowną analizę rynku i precyzyjne dopasowanie narzędzi regulacyjnych do sytuacji na lokalnych rynkach szerokopasmowej transmisji danych. Centrum Inwestycji Telekomunikacyjnych Realizacja inwestycji telekomunikacyjnych jest procesem skomplikowanym, stąd przedsiębiorca telekomunikacyjny działający na mniejszą skalę nie zawsze jest w stanie samodzielnie pokonać bariery inwestycyjne. W celu wsparcia podmiotów budujących lokalne sieci dostępowe planowane jest utworzenie Centrum Inwestycji Telekomunikacyjnych (CIT). Będzie to centrum kompetencyjne, zespół ekspertów, którzy będą wspierać lokalnych operatorów w prowadzeniu inwestycji telekomunikacyjnych. Kanałami dostępu będą specjalna infolinia i adres mailowy. Zwieńczeniem działań podejmowanych przez CIT będzie certyfikacja wzorowych inwestycji telekomunikacyjnych. Beneficjentami certyfikatu będą głównie inwestycje w nowoczesne sieci telekomunikacyjne realizowane na obszarach dotychczas pozbawionych dostępu do szybkiego Internetu. Fundusze na inwestycje Finansowanie inwestycji w rozwój sieci dostępowej do Internetu nie spoczywa jedynie na środkach unijnych, ale również na prywatnych funduszach operatorów. Zadaniem Prezesa UKE są działania mające na celu wsparcie procesu pozyskiwania środków unijnych, prawidłowe jego wykorzystanie, dobór środków regulacyjnych oraz działania na rzecz udostępniania infrastruktury kanalizacyjnej i kablowej, w tym ciemnych włókien światłowodowych 4. Zachętę dla małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) do podejmowania aktywności inwestycyjnej, szczególnie w zakresie budowy ostatniej mili, będzie stanowić opracowanie wspólnie z bankiem Gospodarstwa Krajowego oraz Krajowej Grupy Poręczeniowej produktów kredytowych i poręczeniowych. Działania te będą prowadzone wspólnie z Ministerstwem Administracji i Cyfryzacji. Kolejnym produktem wspierającym inwestycje mogą być obligacje projektowe w ramach strategii Europa Prezes UKE będzie prowadził działania umożliwiające tworzenie innowacyjnych instrumentów finansowych przez duże instytucje finansowe lub fundusze dla operatorów budujących infrastrukturę szerokopasmową. Ponadto w ramach spotkań z inwestorami oraz funduszami inwestycyjnymi będzie promować Polskę jako rynek przyjazny i atrakcyjny do inwestowania w infrastrukturę telekomunikacyjną. 4 Ciemne włókna - zainstalowane, ale nie wykorzystywane włókna światłowodu 17

18 Działania na rzecz jednostek samorządu terytorialnego Łącza wybudowane przez jednostki samorządu terytorialnego (jst) w ramach środków unijnych powinny być odpłatnie udostępniane wszystkim zainteresowanym operatorom. W ramach działania Prezesa UKE dla jst przygotowana zostanie uniwersalna oferta na udostępnianie sieci wybudowanej z funduszy unijnych. Swoim zakresem obejmie ona między innymi takie zagadnienia jak: tryb zawierania, zmiany i rozwiązywania umów, zasady rozstrzygania sporów, dzierżawa kanalizacji teletechnicznej, dzierżawa włókien światłowodowych, dzierżawa łączy cyfrowych w różnych technologiach, dzierżawa Lambdy, dzierżawa powierzchni technicznej, warunki świadczenia usług. Wspieranie budowy popytu Niezależnie od działań proinwestycyjnych warto pamiętać, że inwestycje w rozwój sieci staną się opłacalne dopiero wtedy, kiedy technologie cyfrowe będą powszechnie wykorzystywane. Mówiąc o wykorzystywaniu zdobyczy cyfrowych trzeba mieć na uwadze fakt, że Polska zajmuje jedno z ostatnich miejsc w rankingu, zarówno pod względem dostępności technologii cyfrowych, jak i praktycznego wykorzystania ich przez społeczeństwo. Jak zauważono w dokumencie Polska 2030, najskuteczniejszym sposobem zagwarantowania powszechnych kompetencji jest wprowadzenie edukacji cyfrowej na wszystkich szczeblach nauczania. Konieczne jest również, równoległe prowadzenie kampanii i szkoleń pokazujących sposoby i cele korzystania z Internetu, stworzenie profilowanych programów dla różnych grup wiekowych. Prezes UKE będzie aktywnie wspierać inicjatywy prowadzone przez Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji uczestnicząc w konferencjach oraz przygotowując opinie i ekspertyzy. Będzie również obejmował patronatem inicjatywy przedsiębiorców telekomunikacyjnych i środowisk pozarządowych, związane z walką z wykluczeniem cyfrowym. MIERNIKI CELU: Nazwa miernika Wartość miernika odsetek gospodarstw domowych z określoną przepływnością* połowa 2014 r. przepływność 2 Mb/s dla 85% gospodarstw domowych koniec 2015 r. przepływność 30 Mb/s dla 30% gospodarstw domowych koniec 2020 r. przepływność 30 Mb/s dla 100% gospodarstw domowych * realizacja tych mierników będzie uzależniona od wyniku przetargu dla częstotliwości 1800 MHz i 800 MHz oraz od wykorzystania w terminie funduszy unijnych. 18

19 3.2. OBSZAR: KONKURENCYJNOŚĆ Konkurencyjność to potencjał, możliwości oraz umiejętność danego podmiotu rynkowego do sprostania konkurencji, czyli rywalizacji z innymi podmiotami działających w tej samej branży na rynku. Konkurencyjność to również zdolność do długookresowego i efektywnego wzrostu. Polityka Konkurencji na lata przygotowana przez UOKiK wskazuje, iż głównym i nadrzędnym celem polityki konkurencji jest zapewnienie warunków do jej funkcjonowania w gospodarce wszędzie tam, gdzie może ona wpływać na zwiększenie efektywności gospodarowania i innowacyjności, a co za tym idzie dobrobytu konsumentów. Osiągnięcie tego celu wiąże się z realizacją trzech celów cząstkowych, którymi są ochrona konkurencji, tworzenie warunków oraz wspieranie jej rozwoju. Ze względu na infrastrukturalny charakter rynku telekomunikacyjnego wzrost konkurencji może być utrudniony bez efektywnych działań regulacyjnych. Konkurencja w Polsce jest wysoce zróżnicowana na poszczególnych rynkach lokalnych (obszary, na których funkcjonuje wielu operatorów oraz obszary, gdzie funkcjonuje jeden operator lub żaden operator nie świadczy usług). Dotyczy to przede wszystkim stacjonarnych usług szerokopasmowego dostępu do Internetu. Głównym celem działania Regulatora jest więc dążenie do zapewnienia klientom końcowym usług telekomunikacyjnych u wybranego operatora po godziwej cenie, odpowiadającej kosztom związanym z dostarczaniem usług szerokopasmowych. 19

20 CEL 2: Stymulowanie wzrostu konkurencji na rynku telekomunikacyjnym Precyzyjne definiowanie rynków produktów i usług Dobór optymalnych środków regulacyjnych Dążenie do wypracowania zasad współpracy miedzy operatorami oraz Regulatora z przedsiębiorcami Przewidywalność i transparentność regulacji rynkowej Zdefiniowanie rynków produktów i usług Punktem wyjścia do osiągnięcia celu jest właściwe zdefiniowanie rynków produktów i usług. W odniesieniu do rynku telekomunikacyjnego w ramach swoich zadań Prezes UKE prowadzi postępowania w sprawie ustalenia, czy na poszczególnych rynkach właściwych, zarówno hurtowych, jak i detalicznych, objętych przez niego analizą występuje skuteczna konkurencja. W wypadku stwierdzenia jej braku nakłada na ich uczestników stosowne obowiązki regulacyjne. Przeprowadzenie dokładnych analiz rynków oraz określenie pozycji, jakie mają poszczególni operatorzy jest również działaniem poprzedzającym stworzenie reguł współpracy pomiędzy operatorami. Wymogiem konkurencyjności jest, aby środki regulacyjne, zastosowane przez Regulatora, były adekwatne do stwierdzonych problemów. Definicja rynku opiera się na aktualnej ocenie substytucji świadczonych usług, co przykładowo w przypadku rynku dostępu szerokopasmowego oznaczać będzie analizowanie substytucji usług świadczonych w technologiach xdsl, FTTx, mobilnej w tym LTE, TVK, oraz dostępu satelitarnego. Zwiększanie zakresu produktowego rynków właściwych może wymagać zastosowania bardziej zaawansowanych narzędzi pod kątem stwierdzenia zamienności usług na poziomie popytu oraz podaży. Natomiast rozwój regulacji dotyczących dostępu do trudnej do powielenia infrastruktury przez operatorów alternatywnych (OA) może potencjalnie zwiększyć konkurencyjność na poziomie infrastruktury. Głębszym analizom musi także zostać poddana możliwości ewentualnego zastosowania w Polsce modelu współpracy, w którym wszyscy operatorzy udostępniają sobie, na ustalonych zasadach i warunkach cenowych, wybudowaną samodzielnie światłowodową infrastrukturę dostępową. Geograficzne zróżnicowanie regulacji Dla rozwoju rynku kluczowe znaczenie będzie miało dostosowanie regulacji rynków właściwych związanych z dostępem do infrastruktury i hurtowych usług szerokopasmowych operatora zasiedziałego do aktualnych warunków konkurencji i rozwoju infrastruktury oraz wprowadzenie zachęt do inwestycji, nie tylko dla operatora zasiedziałego, lecz również dla operatorów alternatywnych. 20

21 W przypadku rynku dostępu szerokopasmowego, Prezes UKE zamierza rozwijać koncepcję zróżnicowanej geograficznie regulacji, która pozwala zaprojektować obowiązki zarówno dostosowane do aktualnych warunków konkurencji w określonych obszarach i stwierdzonych tam problemów rynkowych, jak też ograniczyć je do niezbędnego minimum koniecznego dla poprawy sytuacji na rynku. Oznacza to złagodzenie regulacji na obszarach gdzie stwierdzone problemy rynkowe będą miały mniej nasilony charakter oraz uwzględnienie nakładów jakich wymaga budowa infrastruktury FTTx. Z kolei ustalając opłaty z tytułu dostępu telekomunikacyjnego, Prezes UKE będzie brał pod uwagę wykonane przez operatora inwestycje, zapewniając temu operatorowi uzyskanie rozsądnej stopy zwrotu z zaangażowanego kapitału w budowę sieci nowej generacji. Takie działania Regulatora powinny mieć wpływ na większą skłonność przedsiębiorców do inwestycji, szczególnie w najnowocześniejsze rozwiązania wykorzystujące zwłaszcza infrastrukturę światłowodową. Pozytywny wpływ na inwestycje w sieć NGA, powinny przynieść również znowelizowane art. 39 i 40 Pt. W przypadku gdy operator poniósł wydatki na nowe przedsięwzięcie inwestycyjne, w tym budowę sieci nowej generacji, Prezes UKE, ustalając opłaty z tytułu dostępu telekomunikacyjnego, będzie brał pod uwagę wykonane przez tego operatora inwestycje. Takie rozwiązanie pozwoli na uzyskanie przez inwestujących operatorów rozsądnej stopy zwrotu z zaangażowanego w budowę sieci nowej generacji kapitału, uwzględniającej ryzyko typowe dla nowego przedsięwzięcia inwestycyjnego i powinno stanowić dużą zachętę do inwestycji. Drabina inwestycyjna W przypadku rynku dostępu do infrastruktury sieciowej wdrażana będzie koncepcja drabiny inwestycyjnej, poprzez zastosowanie regulacji, która powinna doprowadzić do zwiększenia konkurencji infrastrukturalnej oraz zaangażowania inwestycyjnego operatorów alternatywnych w budowę sieci NGA. Zapewnienie dostępu do zasobów sieciowych, takich jak kanalizacja kablowa, ciemne włókna oraz okablowanie wewnątrz budynków pozwala zminimalizować koszty inwestycyjne. Jednocześnie przyczynia się do wzrostu udziału własnej infrastruktury operatorów alternatywnych i ich możliwości konkurowania w przypadku nowej architektury sieciowej opartej w coraz większym stopniu na włóknach światłowodowych. W modelu dobrowolnego współdzielenia infrastruktury również operatorzy nie zajmujący pozycji znaczącej będą mogli na zasadach wzajemności udostępniać własną infrastrukturę. Pozwoli to, w sposób korzystny dla wszystkich stron, zdywersyfikować ryzyko inwestycyjne oraz uniknąć kosztownej duplikacji sieci na odcinku tzw. ostatniej mili. Dla wprowadzenia takich rozwiązań konieczna jest jednak zmiana podejścia operatorów alternatywnych do inwestycji w infrastrukturę telekomunikacyjną w ten sposób, by widzieli korzyści z inwestowania a nie tylko z korzystania z sieci operatora zasiedziałego. Dodatkowo, aby takie inwestycje były opłacalne niezbędne jest stymulowanie popytu na najnowocześniejsze usługi szerokopasmowe. Operatorzy często, jako przyczynę braku inwestycji, wskazują brak wystarczającego popytu ze strony konsumentów, który mógłby w rozsądnym terminie umożliwić zwrot z inwestycji. Dlatego tak ważne będzie również zwiększenie świadomości abonentów co do rodzaju usług dostarczanych przez sieci światłowodowe oraz poszerzenie samej oferty detalicznej operatorów o usługi, które wymagałyby zmian technologicznych tj. przejścia na sieci światłowodowe. 21

22 Dzięki zmianom przepisu art. 139 Pt, przedsiębiorcy mają łatwiejszy dostęp do nieruchomości, w tym budynków i infrastruktury telekomunikacyjnej będącej w posiadaniu innych przedsiębiorców. Przepis ten dokładnie określa m.in. przesłanki udostępnienia istniejącego przyłącza telekomunikacyjnego lub istniejącej instalacji telekomunikacyjnej budynku Jest to skuteczne narzędzie które powinno zapobiegać nieracjonalnemu duplikowaniu infrastruktury telekomunikacyjnej i doprowadzić do rozwoju dostępu szerokopasmowego i wzrostu konkurencyjności rynku telekomunikacyjnego. Symetria stawek międzyoperatorskich Wobec faktycznej konkurencji w zakresie usług głosowych pomiędzy operatorami stacjonarnymi i mobilnymi wyzwaniem staje się uregulowanie stawek MTR 5 i FTR 6. Nowa regulacja rynków zakańczania połączeń w sieciach ruchomych pozwoli na wprowadzenie symetrii hurtowych stawek (MTR) opartych o koszty operatora efektywnego oraz na znaczące obniżenie ich poziomu. Podejście to jest zbieżne z zaleceniem Komisji Europejskiej z dnia 7 maja 2009 r., które zakłada stosowanie stawki za zakańczanie połączeń na symetrycznym i efektywnym kosztowo poziomie. Działania Prezesa UKE będą polegać na wprowadzeniu obowiązku stosowania symetrycznych hurtowych stawek rozliczeniowych dla wszystkich operatorów mobilnych opartych o metodologię PURE LRIC 7. Powinno się to przełożyć na dalsze spadki cen detalicznych, ujednolicenie ofert, a w konsekwencji jakościową konkurencję dostawców usług. Celem przeglądu rynków zakańczania połączeń w sieciach stacjonarnych będzie ocena aktualnej sytuacji rynkowej i podjęcie decyzji odnośnie ewentualnych zmian obowiązków regulacyjnych co w efekcie może doprowadzić do zmian zasad rozliczeń. Wyniki analizy rynku będą podstawą do potwierdzenia zasadności lub nie wprowadzenia symetrii w rozliczeniach za zakańczanie ruchu w sieciach operatorów stacjonarnych, uwzględniając rozliczenia minutowe jak i w oparciu o pojemność E1 (Płaska Stawka Interconectowa- PSI). W przypadku konieczności rozstrzygania sporów w związku ze zmianą obowiązków regulacyjnych sukcesywnie wydawane będą decyzje Prezesa UKE implementujące nowe zasady rozliczeń do umów o połączeniu sieci. Przewidywane jest również dokonanie oceny sytuacji konkurencyjnej na rynkach zakańczania krótkich wiadomości tekstowych (SMS). W chwili obecnej na mocy zawartych przez operatorów dobrowolnych porozumień opłata za zakańczanie SMS wynosi 5 gr za wiadomość. W zależności od wyników analizy oraz oceny występujących na tych rynkach problemów zostanie podjęta decyzja o dalszych kierunkach i kształcie regulacji SMS. 5 ang. Mobile Termination Rate stawki za zakańczanie w sieciach ruchomych 6 ang. Fixed Termination Rate - stawki za zakańczanie w sieciach stacjonarnych 7 ang. Pure Long Run Incremental Cost metodologia uwzględniająca czyste długookresowe koszty przyrostowe 22

23 Weryfikacja kosztów hurtowych i cen detalicznych Usprawnieniu współpracy międzyoperatorskiej i rozwojowi konkurencji sprzyja proces TTM 8, który służy przygotowaniu i wdrożeniu oferty usług hurtowych przez TP z uwzględnieniem potrzeb i oczekiwań przedstawicieli rynkowych. TP, planując wprowadzenie nowej usługi detalicznej, której odpowiednik powinien być świadczony w ramach dostępu telekomunikacyjnego zgodnie z obowiązkami regulacyjnymi, ma obowiązek zaoferowania OA warunków takiego dostępu telekomunikacyjnego, aby OA mieli możliwość zaoferowania konkurencyjnej usługi detalicznej w tym samym czasie co rynkowe wdrożenie nowej usługi detalicznej TP. Obecnie, w celu doprowadzenia do efektywnego działania procesu TTM, Prezes UKE prowadzi w tym zakresie konsultacje rynkowe. Dodatkowo ważnym narzędziem w zakresie badania stanu konkurencyjności rynku jest test MS/PS 9. Celem testu MS jest weryfikacja, czy opłaty za regulowane usługi hurtowe kształtują się na poziomie pozwalającym OA na stworzenie na ich podstawie konkurencyjnej usługi detalicznej w stosunku do nowej usługi detalicznej TP. Celem testu PS jest weryfikacja czy cena za nową usługę detaliczną TP została ustalona na poziomie, który umożliwia OA stworzenie usługi detalicznej konkurencyjnej w stosunku do nowej usługi detalicznej TP. Modyfikacje ofert ramowych W Polsce funkcjonują oferty ramowe na szeroki pakiet usług hurtowych: ROI 10, RLLO 11, RIO 12, LLU 13, BSA 14, WLR 15. Świadczenie tych usług przez operatora zasiedziałego na rzecz OA podlega kontroli i nadzorowi ze strony Regulatora. Do zadań Regulatora w obszarze właściwego doboru środków regulacyjnych będą należeć także modyfikacje oferty ramowej SOR 16 (w zakresie rynku rozpoczynania połączeń, rynku zakańczania połączeń, usługi dostępu do infrastruktury sieciowej LLU, a także rynku dostępu szerokopasmowego). 8 ang. Time-to-Market 9 ang. Margin squeeze/price squeeze - testy zawężenia marży oraz testy zawężenia ceny 10 ang. Reference Offer for Infrastructure - oferta o dostępie telekomunikacyjnym w części infrastruktura telekomunikacyjna w zakresie kanalizacji kablowej 11 ang. Reference Leased Lines Offer - oferta o dostępie telekomunikacyjnym w zakresie świadczenia usługi dzierżawy odcinków zakończeń łączy, odcinków niebędących zakończeniami łączy i łączy endto-end 12 ang. Reference Interconnection Offer - oferta o dostępie telekomunikacyjnym w zakresie połączenia siec 13 ang. Local Loop Unbundling lokalna pętla abonencka 14 ang. Bitstream Access - dostęp do lokalnej pętli abonenckiej na potrzeby sprzedaży usług szerokopasmowej transmisji danych 15 ang. Wholesale Line Rental - usługa hurtowego dostępu do sieci 16 tzw. Super Oferta Ramowa - oferta określająca ramowe warunki dostępu telekomunikacyjnego w zakresie rozpoczynania i zakańczania połączeń, hurtowego dostępu do sieci TP, dostępu do łączy abonenckich w sposób zapewniający dostęp pełny lub współdzielony oraz dostępu do łączy abonenckich poprzez węzły sieci telekomunikacyjnej na potrzeby sprzedaży usług szerokopasmowej transmisji danych 23

24 Oferta ramowa SOR została stworzona w wyniku szerokich i długotrwałych konsultacji Prezesa UKE z rynkiem telekomunikacyjnym, dzięki czemu jej treść uwzględnia praktykę międzyoperatorską i odpowiada potrzebom rynkowym. Na podstawie oferty ramowej SOR zostały określone ujednolicone zasady, na jakich TP ma świadczyć usługi hurtowe, wprowadzono nowe rozwiązania w zakresie współpracy międzyoperatorskiej mające na celu poprawę konkurencji na rynku telefonii stacjonarnej oraz ulepszenie jakości świadczonych usług detalicznych. Efektem tych działań ma być przede wszystkim w krótkiej perspektywie efektywne wdrożenie oferty ramowej SOR do współpracy międzyoperatorskiej. W tym celu Prezes UKE prowadzi działania zachęcające operatorów do implementacji oferty ramowej SOR do bieżącej współpracy z TP. Ze względu na potrzeby dostosowania do zmieniającego się rynku i coraz bardziej wymagających warunków współpracy w zakresie dostępu telekomunikacyjnego dotyczącym kanalizacji kablowej, Prezes UKE dokona zmian w ofercie ROI. Przedsiębiorcom telekomunikacyjnym potrzebna jest znajomość zasad i reguł, na podstawie których mogą prowadzić swoją działalność. Zapewnienie stabilności i przejrzystości regulacyjnej podmiotom działającym na rynku realizowane będzie między innymi poprzez: regularne spotkania i konsultacje z przedsiębiorcami telekomunikacyjnymi, wypracowanie stanowiska Regulatora w zakresie kategorii spraw spornych, zastosowanie przyjętego stanowiska w celu rozwiązywania przyszłych sporów międzyoperatorskich, zwiększenie świadomości operatorów, monitoring wykonywania przez podmioty zobowiązane, nałożonych na nie obowiązków regulacyjnych. MIERNIKI CELU Nazwa miernika Wartość miernika na koniec 2015 r. rozpiętość cenowa dla usług Internetu stacjonarnego z najwyższymi przepływnościami* wzrost o 25% udział nakładów przeznaczonych przez przedsiębiorców na rozwój sieci światłowodowej w inwestycjach ogółem liczba obszarów gminnych, na których działa co najmniej trzech dostawców stacjonarnych usług szerokopasmowych wzrost do 30% wzrost o 20% *rozpiętość cenowa rozumiana jako różnica między najdroższą a najtańszą ofertą. Obecnie nieliczni operatorzy świadczą usługi dostępu do Internetu o wysokich przepływnościach (100 Mb/s i więcej), konsumenci mają ograniczony wybór dostawcy, a koszty usługi pozostają na zbliżonym, wysokim poziomie. 24

25 3.3. OBSZAR: POLITYKA PROKONSUMENCKA Działalność prokonsumencka jest jedynym z filarów polityki Jednolitego Rynku UE. Służą jej liczne regulacje prawne i rozbudowane instrumenty wsparcia dla konsumentów. Równie istotne jest propagowanie postaw prokonsumenckich w kampaniach edukacyjnych i informacyjnych. Unijne ramy regulacyjne i polityka otwartego dostępu sprzyjają rozwojowi konkurencyjnych rynków, zapewniając konsumentom większy wybór i obniżając ceny. Polityka konsumencka jest ściśle powiązana z innymi obszarami, w tym zwłaszcza z rozwojem konkurencji. Nie jest bowiem możliwe zapewnienie wysokiego poziomu zaspokajania potrzeb konsumpcyjnych i wysokich standardów prawnych ochrony konsumentów bez konkurencyjnego rynku i będących jego wynikiem mechanizmów efektywnościowych. Jak dowodzą coroczne badania preferencji konsumentów, większość polskich użytkowników pozytywnie ocenia oferowane usługi telekomunikacyjne. Wykres 4. Zakres i dopasowanie do potrzeb oferowanych na rynku usług (w %, średnia z odpowiedzi 1-5, n=1600) Źródło: UKE na podstawie badania konsumenckiego Rynek telekomunikacyjny w Polsce w 2011 r. przeprowadzonego przez PBS DGA i INDICATOR 25

26 Nadal jednak Polacy oczekują przede wszystkim spadków cen (ponad 81%), lepszego dopasowania usług do swoich potrzeb (33%) oraz poprawy ich jakości (32,6%). Wykres 5. Proponowane zmiany na rzecz rozwoju polskiego rynku telekomunikacyjnego (w %, n=1600) Źródło: UKE na podstawie badania konsumenckiego Rynek telekomunikacyjny w Polsce w 2011 r. przeprowadzonego przez PBS DGA i INDICATOR 26

27 CEL 3: Wzmocnienie pozycji konsumenta i zapewnienie wymaganego poziomu jakości usług Podniesienie świadomości konsumentów w zakresie ich praw i obowiązków Wspieranie zapewnienia jakości, przejrzystości i bezpieczeństwa usług Identyfikacja i monitorowanie potrzeb użytkowników usług Podniesienie kompetencji Polaków w zakresie korzystania z nowych technologii Podnoszenie świadomości konsumenta Europejska polityka konsumencka wychodzi z założenia, że pozycja klienta jest zawsze słabsza stosunku do dostawcy usługi/produktu. Podstawową funkcją ochrony konsumentów jest więc zapewnienie odpowiedniej bazy informacyjnej konsumentowi. Do wzmocnienia pozycji użytkownika w relacjach z przedsiębiorcami przyczyniać się będzie podnoszenie jego świadomości i edukacja poprzez rozwijanie systemu poradnictwa na rzecz abonentów i możliwości dochodzenia praw, promowanie idei pozasądowego rozwiązywania sporów, przygotowanie spotów telewizyjnych o prawach konsumentów, które najczęściej są łamane przez dostawców. Podejmowane w ramach polityki prokonsumenckiej inicjatywy będą uwzględniać założenia przedstawione w oficjalnym dokumencie Unii Europejskiej Strategia Polityki Konsumenckiej na lata i zapewniać konsumentom ochronę na równi z innymi obywatelami UE. Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie otwartego Internetu i neutralności sieci w Europie wzywa do zachowania przejrzystości w zarządzaniu przepływem informacji, w tym do przekazywania użytkownikom informacji lepszej jakości. Podkreśla potrzebę umożliwienia konsumentom podejmowania świadomych decyzji oraz umożliwienia im rzeczywistego przejścia do korzystania z usług nowego dostawcy, który najlepiej odpowiada ich potrzebom i upodobaniom. W związku z tym istotne znaczenie ma zapewnienie konsumentom dostępu do jasno sformułowanych, skutecznych, znaczących i porównywalnych informacji odnośnie jakości świadczonych usług. Rezolucja wzywa również Komisję do opublikowania wytycznych na temat prawa do zmiany operatora, tak by zastosować się do wymogów w zakresie przejrzystości i promować równe prawa dla konsumentów w całej UE. W celu wspierania równoprawnej i skutecznej konkurencji, a także zapewnienia użytkownikom najlepszej ochrony przed nadużyciami, w tym przestępczością w sieci, Prezes UKE prowadzi działania związane z certyfikacją usług telekomunikacyjnych. Niemniej istotne znaczenie będzie mieć również obsługa napływających skarg i zwiększenie skuteczności dochodzenia praw konsumentów w sporach z dostawcami usług telekomunikacyjnych. 27

28 Gwarancje ochrony praw konsumentów Dotychczasowe doświadczenia wskazują na ciągłą potrzebę wspierania rozwoju skutecznego poradnictwa na rzecz konsumentów i możliwości dochodzenia praw. Osoby mające problem z dochodzeniem swoich praw w związku z nienależytym świadczeniem usług mogą uzyskać pomoc w UKE poprzez mediacje, jak również przed działającym przy Prezesie UKE Stałym Polubownym Sądem Konsumenckim. Prezes UKE będzie kontynuować działania edukacyjne m.in. poprzez udział w Miasteczku Europejskim, spotkania konsumenckie w Delegaturach UKE oraz z Powiatowymi Rzecznikami Konsumentów. Istotne będą działania mające na celu przeprowadzenie procesu notyfikacji Komisji Europejskiej mediacji jako pozasądowego mechanizmu rozwiązywania sporów konsumenckich. Celem Prezesa UKE będzie zapewnienie zgodności mechanizmów ADR 17 z normami i standardami mechanizmów działających w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Na przestrzeganie praw konsumentów wpływa również kontrola ex ante i ex post przestrzegania obowiązków regulacyjnych przez operatora o znaczącej pozycji rynkowej (SMP) na danym rynku detalicznym, w tym ocena cenników i regulaminów świadczenia usług. Transparentność umów i regulaminów świadczenia usług jest przedmiotem wspólnego zainteresowania i ścisłej współpracy z Urzędem Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Lepsza jakość usług Równolegle z zapewnieniem dostępu do usług telekomunikacyjnych oraz przystępnych cen, Regulator podjął działania mające na celu zapewnienie odpowiedniej jakości świadczonych usług telekomunikacyjnych. Zaproponowane w maju przez Prezesa UKE i ostatecznie podpisane wraz z innymi Podmiotami w dniu 26 października 2012 r. Memorandum w sprawie współpracy na rzecz podnoszenia jakości świadczonych dla użytkowników usług na rynku telekomunikacyjnym, zgodnie z postanowieniami dyrektywy o usłudze powszechnej przewiduje, że: umowy dotyczące świadczenia usług powinny być skonstruowane w sposób jasny, zrozumiały, w łatwo dostępnej formie, publikowane informacje dotyczące jakości usług świadczonych przez przedsiębiorców telekomunikacyjnych powinny być porównywalne, odpowiednie i aktualne, użytkownik będzie miał zapewniony dostęp do wyczerpujących, porównywalnych, wiarygodnych i prezentowanych w przyjaznej formie informacji, określone zostaną wymierne wskaźniki jakości usług oraz treść, forma i sposób podawania informacji przeznaczonych do opublikowania, określone zostaną minimalne wymogi jakościowe, w celu zapobiegania pogorszeniu się jakości usług w sieciach publicznych. 17 (ang.: Alternative Dispute Resolution) - alternatywne rozstrzyganie sporów 28

29 Ponadto zgodnie z proponowanymi zmianami w Prawie telekomunikacyjnym dostawca usługi będzie zobowiązany w umowie o ich świadczenie zawrzeć dane dotyczące jakości usług, w szczególności ich minimalne oferowane poziomy, w tym czas wstępnego przyłączenia, a także inne parametry, jeżeli zostały określone przez Prezesa UKE. W przypadku usługi dostępu do sieci Internet świadczonej w ruchomej publicznej sieci telekomunikacyjnej, dostawca usługi będzie zobowiązany w umowie określić sposoby informowania abonenta o wyczerpaniu pakietu transmisji danych oraz o możliwości bieżącej kontroli stanu takiego pakietu przez abonenta. Prezes UKE będzie miał prawo żądania od przedsiębiorcy informacji o jakości usług świadczonych przez dostawców publicznie dostępnych usług telekomunikacyjnych oraz informacji o stosowanej metodzie pomiaru prędkości transmisji danych Internetu. Będzie mógł zgłosić sprzeciw co do stosowanej przez przedsiębiorcę telekomunikacyjnego metody pomiaru, jeżeli nie gwarantuje ona użytkownikom końcowym zapewnienia przejrzystych informacji o parametrach jakościowych usługi lub rzetelnego pomiaru. Sprzeciw ten będzie zgłaszany w formie decyzji, w której Prezes UKE będzie jednocześnie zobowiązywał przedsiębiorcę telekomunikacyjnego do stosowania określonej metody. Prezes UKE będzie również mógł przeprowadzić badania, czy rzeczywista prędkość transferu danych u użytkownika końcowego nie jest mniejsza niż prędkość transmisji danych mierzona za pomocą metody, co do której Prezes UKE nie zgłosił sprzeciwu. W celu zapobiegania pogorszeniu się jakości usług oraz utrudnień lub spowolnień ruchu w sieciach telekomunikacyjnych Prezes UKE będzie określał w drodze decyzji minimalne wymagania usług dla danego przedsiębiorcy telekomunikacyjnego. Dostępność sieci telefonii ruchomej W celu likwidacji obszarów pozbawionych możliwości korzystania z usług telefonii ruchomej oraz obszarów o niskiej jakości połączeń, Prezes UKE zwiększy częstotliwość badań sieci komórkowych. Badania będą prowadzone na drogach przejazdowych, w dużych miastach oraz obszarach podmiejskich, a ich wyniki będą publikowane na stronach Urzędu. Jednym z najbardziej optymalnych do zapewnienia zasięgu na dużych obszarach jest pasmo 800 MHz. W Decyzjach przydzielających częstotliwości z tego pasma Prezes UKE zobliguje operatorów do inwestowania na terenach nie zurbanizowanych. Prawie każda planowana budowa stacji bazowej telefonii komórkowej, budzi obawy co do jej negatywnego wpływu na ludzi i środowisko. Dlatego zadaniem Prezesa UKE będzie prowadzenie kampanii dostarczających rzetelnej wiedzy na temat oddziaływania pola elektromagnetycznego. Podnoszeniu dostępności telefonii ruchomej służyć będą również opracowane w ramach podpisanego Memorandum wskaźniki KPI monitorujące jakość świadczonych usług. 29

30 Neutralność sieci Dyrektywa o usłudze powszechnej (USD) wprowadza szereg regulacji dotyczących informowania o jakości usług oraz zarządzania ruchem w sieci. Jednym z celów USD jest zabezpieczenie zasady neutralności sieci, czyli jednakowego traktowania przekazów elektronicznych, niezależnie od ich treści, aplikacji, usług, urządzeń oraz adresu nadawcy i odbiorcy. Dyrektywa dopuszcza zarządzanie ruchem przez operatorów, tak aby nie dopuszczać do przeciążenia sieci. Jednocześnie jednak zobowiązuje do przekazywania rzetelnych informacji użytkownikom końcowym na temat stosowanych środków. Obecnie Prezes UKE uczestniczy w pracach legislacyjnych, których celem jest implementowanie Dyrektywy do polskiego porządku prawnego. Unijne przepisy stanowić będą podstawę realizacji efektywnej polityki transparentności, zapewniając konsumentom pełną informację przy wyborze dostawcy usługi. Neutralność sieci, będąca nowym wyzwaniem na rynku stanowi nie tylko ważną kwestię z punktu widzenia użytkownika końcowego. Dotyczy także relacji pomiędzy pozostałymi podmiotami z łańcucha wartości w Internecie: właścicielami treści, dostawcami usług online i dostępu oraz operatorami zapewniającymi łączność. Działania Prezesa UKE będą skoncentrowane na wypracowaniu modelu, który zapewni poszanowanie zasad wolności i swobody w sieci konsumenta, uwzględni biznesową zasadność i interesy przedsiębiorców oraz umożliwi stabilny rozwój usług szerokopasmowych. W tym celu prowadzony będzie dialog z zainteresowanymi podmiotami rynku krajowego reprezentującymi poszczególne ogniwa łańcucha wartości. Pamiętać trzeba, że w większości uczestnicy łańcucha wartości nie podlegają regulacjom (ani z powodu pozycji na rynku telekomunikacyjnym ani z powodu pozycji poza tym rynkiem). Prezes UKE uczestniczy w procesie legislacyjnym mającym na celu zaimplementowanie zapisów dyrektyw UE do polskiego porządku prawnego. Pomiary szybkości Internetu Każdy użytkownik Internetu będzie mógł na stronie UKE dokonać pomiaru parametrów swojej usługi, a każdy operator będzie miał prawo przystąpić do programu monitorowania i zgłosić swój serwer pomiarowy. Umożliwi to, planowane w ramach projektu SIPS 18, zbudowanie narzędzia do pomiaru szybkości dostępu do Internetu. Działania kontrolne Podnoszeniu jakości usług sprzyjać będą działania kontrolne, w tym kontrole weryfikacji wykonywania przez przedsiębiorców telekomunikacyjnych obowiązków określonych w decyzjach Prezesa UKE, przepisach Pt, w tym szczególnie kontrole umów, regulaminów, trybu rozpatrywania reklamacji oraz praw abonentów i użytkowników. Jednocześnie Prezes UKE stale monitoruje rynek urządzeń telekomunikacyjnych, kontrolując czy oferowane wyroby spełniają prawne i techniczne wymagania, dzięki którym użytkownicy mogą z nich bezpiecznie korzystać. Zakres badań obejmuje takie aspekty jak: efektywne wykorzystanie zasobów częstotliwości, kompatybilność elektromagnetyczna, ochrona zdrowia i bezpieczeństwa użytkowników, efektywność energetyczna. Gama kontrolowanych przez UKE urządzeń jest szeroka i obejmuje m.in.: wzmacniacze sygnałów GSM (repeatery), aparaty telefoniczne, bezprzewodowe transmitery, radiotelefony CB, wzmacniacze antenowe, telewizory, radioodbiorniki, odtwarzacze DVD, komputery, set-top-boxy, dekodery, 18 System Informacyjny o infrastrukturze szerokopasmowej i portal Polska Szerokopasmowa 30

31 modemy, zasilacze do urządzeń informatycznych, ładowarki do telefonów komórkowych, transformatory elektroniczne, artykuły AGD. Prezes UKE ściśle współpracuje w tym zakresie z organami celnymi, dzięki czemu duża liczba wyrobów niezgodnych z regulacjami europejskimi jest zatrzymywana już na granicy naszego kraju i nie pojawia się w obrocie handlowym. Kontrole spełniania przez wyroby odpowiednich wymagań mają za zadanie chronić interesy użytkowników tych wyrobów, a także ich producentów poprzez stworzenie jednakowych, uczciwych warunków działania na rynku. Z uwagi na zapewnienie ciągłości świadczenia usług przez operatorów istotne jest wykrywanie i wyeliminowanie urządzeń wprowadzających szkodliwe zakłócenia w środowisku elektromagnetycznym. Nowy model usługi powszechnej Zgodnie z Europejską Agendą Cyfrową korzyści ze społeczeństwa cyfrowego powinny być dostępne dla wszystkich. Komisja Europejska miała w tym celu przeanalizować, jak najlepiej zaspokoić zapotrzebowanie na podstawowe usługi telekomunikacyjne na konkurencyjnych rynkach, jaką rolę może odgrywać usługa powszechna w procesie realizacji celu, jakim jest szerokopasmowy dostęp do Internetu dla wszystkich, i w jaki sposób powinna być ona finansowana. Wyniki analizy przedstawionej w Komunikacie Komisji wskazały, iż włączenie dostępu szerokopasmowego do zakresu obowiązku świadczenia usługi powszechnej na poziomie unijnym na obecnym etapie nie spełniałoby drugiego kryterium określonego w dyrektywie o usłudze powszechnej, tj. nie zapewniłoby ogólnej korzyści netto wszystkim konsumentom europejskim. 31

32 Polskie doświadczenia regulacyjne wykazały, że obowiązek świadczenia usługi powszechnej (USO) ukształtowany w obecnie obowiązującej ustawie nie spełnia swojej roli, tj. nie prowadzi do zapewnienia wszystkim użytkownikom na terenie kraju dostępu do podstawowych usług telekomunikacyjnych. Znowelizowane Pt zmienia model świadczenia usługi powszechnej, który dostosowany będzie do zmieniających się warunków rynkowych. W miejsce obowiązku wyznaczenia przedsiębiorcy zobowiązanego do jej świadczenia Regulatorowi powierzono uprawnienie do wyznaczenia takiego przedsiębiorcy w sytuacji, gdy faktyczne potrzeby użytkowników nie są zaspokajane przez rynek. Każda z usług wchodzących w skład usługi powszechnej będzie oddzielnie analizowana i oceniana pod kątem zasadności wyznaczania na poziomie regionalnym przedsiębiorcy zobowiązanego do jej świadczenia (z wyłączeniem udogodnień dla osób niepełnosprawnych, które będą zapewniane przez wszystkich dostawców publicznie dostępnych usług telefonicznych). W przypadku stwierdzenia jakichkolwiek nieprawidłowości w ich funkcjonowaniu, Prezes UKE kierując się wymogiem efektywnego wykonywania tych usług i mając na względzie dobro użytkowników, będzie wyznaczał przedsiębiorcę/ów zobowiązanego/ych do świadczenia usługi powszechnej, bądź poszczególnych usług wchodzących w jej skład na terenie całego kraju lub w poszczególnych regionach. Wyraźnie widoczne jest, iż usługi mobilne stają się substytutem klasycznej usługi publicznej. Istotne przy tym jest, iż w myśl przepisów prawa polskiego (zarówno dotychczasowych jak i projektowanych), a także wspólnotowego, usługa powszechna (usługa przyłączenia do sieci) jest neutralna technologicznie, tzn. że można ją zapewnić w dowolnej technologii przewodowej i bezprzewodowej pod warunkiem zapewnienia stałej lokalizacji zakończenia sieci. Prezes UKE będzie więc badał rynki lokalne pod kątem zaspokojenia potrzeb użytkowników na usługi wchodzące w skład usługi powszechnej na danym obszarze poprzez sieci stacjonarne, jak również substytuty tych usług świadczone w sieciach mobilnych. Ograniczenie wykluczenia cyfrowego Europejska Agenda Cyfrowa zakłada również potrzebę wspólnych działań, aby zagwarantować pełny dostęp do nowych elektronicznych treści dla osób niepełnosprawnych. W szczególności publiczne strony i usługi internetowe w UE, które są ważne dla pełnego uczestnictwa w życiu publicznym, powinny zostać dostosowane do międzynarodowych standardów dostępności stron internetowych. Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych zawiera zobowiązania dotyczące dostępności. Tak więc istotnym elementem realizowanej przez UKE polityki prokonsumenckiej jest identyfikacja i monitorowanie potrzeb użytkowników. Szczególny nacisk musi zostać położony na potrzeby osób niepełnosprawnych i warunki, w jakim korzystają oni z usług. W ramach polityki prokonsumenckiej konieczne jest ciągłe stymulowanie wzrostu dostępności usług telekomunikacyjnych na terenach niezurbanizowanych oraz zwiększanie możliwości wyboru operatora na terenach zurbanizowanych. Kluczowa jest identyfikacja miejsc, gdzie istnieje zapotrzebowanie na usługi telefonii stacjonarnej i dostępu do szerokopasmowego Internetu stacjonarnego i wprowadzanie zebranych informacji do stworzonych przez UKE map popytu. 32

33 Działalność Prezesa w obszarze działań prokonsumenckich i przeciwdziałaniu zjawisku wykluczenia cyfrowego polega również na opiniowaniu planów JST dotyczących świadczenia usługi bezpłatnego Internetu, np. za pomocą hotspotów, publicznych punktów dostępu (PIAP) i wydawaniu decyzji określających warunki na jakich JST może zapewniać usługi bezpłatnego lub tańszego niż cena rynkowa dostępu do Internetu dla swojej lokalnej społeczności. Działalność ta zapewnia osobom wykluczonym cyfrowo możliwość korzystania z usługi dostępu do Internetu oraz zwiększenie zainteresowania technologiami informacyjno komunikacyjnymi. Polityka antyspamowa Rozwój i dostępność Internetu pociąga za sobą również zagrożenia dla użytkowników usług świadczonych drogą elektroniczną. Jednym z podstawowych problemów jest niechciana korespondencja przesyłana drogą elektroniczną tzw. spam. Nowelizacja Pt wprowadza obowiązek podejmowania działań zmierzających do ochrony sieci i usług, a tym samym wszystkich użytkowników końcowych, przed spamem i złośliwym oprogramowaniem. Prezes UKE, dostrzegając fakt, iż obecne regulacje prawne stanowią niewystarczające narzędzia w walce ze spamem, opracuje politykę antyspamową, której głównym celem będą: przegląd obowiązujących przepisów prawa krajowego i międzynarodowego w zakresie zwalczania spamu i przedstawienie konkretnych propozycji zmiany przepisów krajowych, prowadzenie aktywnych działań w ramach polityki informacyjno edukacyjnej dla konsumentów z zakresu ochrony przed spamem, zorganizowanie konferencji naukowej na temat bezpieczeństwa w Internecie, możliwości zwalczania spamu, utworzenie dnia walki ze spamem, podjęcie dialogu i współpracy z organizacjami konsumenckimi, podmiotami z branży w zakresie kształtowania pożądanych praktyk stosowanych przez dostawców usług dostępu do sieci Internet w kwestii zwiększania poziomu świadomości konsumentów na temat prawnych możliwości walki ze spamem, metod zapewniania ochrony przed otrzymywaniem spamu. Podnoszenie kompetencji w zakresie korzystania z Internetu Jak wskazano wcześniej, oprócz inwestycji w sieci szerokopasmowe, ważne jest również podnoszenie kompetencji Polaków w zakresie korzystania z nowych technologii. Zgodnie z badaniami przeprowadzonymi przez GUS 19, w 2011 r. regularne korzystanie z Internetu deklarowało 30% osób w grupie wiekowej i zaledwie 10% respondentów w wieku Prezes UKE, obejmując patronatem Koalicję Cyfrowego Włączenia Generacji 50+ Dojrz@łość w sieci, prowadzi działania zachęcające osoby dojrzałe do zwiększenia kompetencji w zakresie korzystania z nowych technologii. 19 Społeczeństwo informacyjne w Polsce, Wyniki badań statystycznych z lat , Warszawa

34 MIERNIKI CELU Nazwa miernika Wartość miernika na koniec 2015 r. liczba wydawanych poradników/broszur liczba wejść na stronę Centrum Informacji Konsumenckiej liczba dzwoniących na infolinię stworzenie polityki antyspamowej wyprodukowanie spotu telewizyjnego 7 wzrost o 20% wzrost o 20% 1* 1* odsetek spraw skuteczne przeprowadzonych w trybie interwencji lub mediacji odsetek konsumentów usatysfakcjonowanych poziomem jakości usług 65% 80% *wartość miernika 1- cel zrealizowany wartość miernika 0- cel nie zrealizowany 34

35 3.4. OBSZAR: WYKORZYSTANIE ZASOBÓW CZĘSTOTLIWOŚCI Zgodnie z zapisem motywu 3 Decyzji Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 243/2012/UE w sprawie ustanowienia wieloletniego programu dotyczącego polityki w zakresie widma radiowego częstotliwości radiowe stanowią podstawowy zasób publiczny dla kluczowych sektorów i usług, w tym dla ruchomego, bezprzewodowego Internetu szerokopasmowego i łączności satelitarnej, transmisji telewizyjnych i radiowych, transportu, radiolokacji, a także urządzeń takich jak alarmy, piloty, aparaty słuchowe, mikrofony i sprzęt medyczny. Wspomagają także służby publiczne, takie jak służby bezpieczeństwa i ochrony, w tym służby ochrony ludności oraz działalność naukową, w tym meteorologię, obserwacje Ziemi, radioastronomię i badania przestrzeni kosmicznej. Łatwy dostęp do zasobów częstotliwości odgrywa również rolę w świadczeniu usług łączności elektronicznej, w szczególności na rzecz obywateli i przedsiębiorstw w obszarach odległych i słabo zaludnionych, takich jak obszary wiejskie lub wyspy. Środki regulacyjne dotyczące widma radiowego mają zatem skutki dotyczące gospodarki, bezpieczeństwa, zdrowia, interesu publicznego, kultury, nauki, społeczeństwa, środowiska i techniki. Efektywne zarządzanie zasobami częstotliwości determinuje liczbę dostawców usług oraz ich ofertę, przyczynia się do rozwoju nowych produktów i ich konkurencyjności, wpływa na jakość świadczonych usług. Jest niezbędne do powstania nowych możliwości w zakresie innowacji oraz zatrudnienia, co z kolei powinno przekładać się na poprawę sytuacji gospodarczej kraju oraz integracji społecznej. Pozwala również na realizację celów nakreślonych w komunikacie Komisji Europejskiej w sprawie strategii Europa 2020 oraz w Europejskiej Agendzie Cyfrowej. Plan Strategiczny ITU: Draft four-year Rolling Operational Plan for the 2012 to 2015 jako jeden celów strategicznych wskazuje na: poszukiwanie sposobów i środków dla zapewnienia racjonalnej, wydajnej i oszczędnej gospodarki widmem częstotliwości radiowych, w tym zarządzania zasobami orbitalnymi, oraz promowanie elastyczności dla przyszłego wzrostu i rozwoju technologicznego. Jak podkreślono w Europejskiej Agendzie Cyfrowej bezprzewodowy Internet szerokopasmowy jest istotnym środkiem wzmacniania konkurencji, zwiększania wyboru oferowanego konsumentom i dostępu do Internetu w obszarach wiejskich oraz innych obszarach, w których wprowadzanie przewodowego Internetu szerokopasmowego jest trudne lub nieopłacalne pod względem ekonomicznym. 35

36 Rosnący popyt na usługi bezprzewodowe, szczególnie z wykorzystaniem smartfonów, sprawia, że istotne stają się działania na rzecz terminowego przeznaczania wystarczającej i odpowiedniej ilości widma, tak aby wspierać cele strategiczne Unii i najlepiej zaspokajać ten popyt. Pozwoli to na rozwój komercyjnych i publicznych usług, przy uwzględnieniu istotnych celów dotyczących interesów ogólnych, takich jak różnorodność kulturowa i pluralizm w mediach. W tym celu na szczeblu Komisji Europejskiej prowadzone są działania, aby w każdym Państwie Członkowskim wskazać i udostępnić co najmniej 1200 MHz widma w odpowiednich pasmach do roku 2015, przy czym wartość ta uwzględnia widmo już użytkowane. Pasmo 800 MHz, jako jedno z najbardziej optymalnych do zapewnienia zasięgu bezprzewodowych usług szerokopasmowych na dużych obszarach, jest jednym z kluczowych pasm do realizacji tego celu. W Polsce rozdysponowanie częstotliwości z pasma 800 MHz, w związku z uwarunkowaniami wewnętrznymi, nastąpi na przełomie lat 2013/2014. CEL 4: Zwiększenie dostępu do usług poprzez efektywne zarządzanie widmem Określenie potrzeb rynku w zakresie wykorzystania widma Kontrola zasad i efektywności korzystania z widma Pozyskiwanie i udostępnianie zasobów częstotliwości Harmonizacja wykorzystania widma, druga dywidenda cyfrowa Refarming Harmonizacja ogólnoświatowa widma częstotliwości radiowych odbywa się głównie w ramach ITU, natomiast regionalna jest domeną Unii Europejskiej oraz CEPT. Gremia te definiują szerokie ramy regulacyjne, w ramach których muszą działać wszyscy użytkownicy widma oraz w niektórych przypadkach określają zharmonizowane podejście do wykorzystywania częstotliwości w celu ułatwienia rozwoju usług, otwarcia rynków i zminimalizowania ryzyka powstania zakłóceń pomiędzy użytkownikami. Program Polityki Widma Radiowego Kierunki i cele polityki w zakresie planowania strategicznego i harmonizacji wykorzystania widma określa Program Polityki Widma Radiowego (Radio Spectrum Policy Programme -RSPP) 20. Inicjatywy w ramach tej polityki mają również kluczowe znaczenie dla Europejskiej Agendy Cyfrowej i Strategii Europa 2020 na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju. Kluczową rolę w procesie zatwierdzania tego dokumentu odegrała Polska, sprawująca prezydencję w Radzie UE. Równolegle nasz kraj wypracował szereg dwustronnych porozumień (w szczególności z Białorusią, Federacją Rosyjską i Ukrainą), co pozwoli na sprawniejsze wywiązywanie się z zobowiązań, jakie na Państwa Członkowskie nakładają postanowienia RSPP. 20 Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 243/2012/UE z dnia 14 marca 2012 r. w sprawie ustanowienia wieloletniego programu dotyczącego polityki w zakresie widma radiowego 36

37 Przyjęty program tworzy ramy do wykorzystania widma radiowego. Ważny jest szczególnie w kontekście pasma 800 MHz, które jest uwalniane dzięki zastępowaniu analogowego sygnału telewizyjnego sygnałem cyfrowym oraz dzięki zwolnieniu znacznych jego części przez Siły Zbrojne RP, które częściowo już wycofały i w dalszym ciągu wycofują przestarzałe systemy radionawigacyjne pracujące w tym zakresie częstotliwości. Zmiany w Krajowej Tablicy Przeznaczeń Częstotliwości Krajowa Tablica Przeznaczeń Częstotliwości (KTPCz) jest podstawowym dokumentem w procesie zarządzania zasobami częstotliwości w każdym kraju należącym do ITU. Będzie ona podlegała zmianom wynikającym przede wszystkim z konieczności zapewnienia warunków dla harmonijnego rozwoju służb radiokomunikacyjnych, wdrażania nowych, efektywnych technik radiokomunikacyjnych oraz zapewnienia obronności, bezpieczeństwa państwa, a także bezpieczeństwa i porządku publicznego. KTPCz będzie podlegała aktualizacji nie rzadziej niż raz na 4 lata, co jest podyktowane faktem, odbywania się co 4 5 lat Światowej Konferencji Radiokomunikacyjnej (WRC), która wprowadza zmiany w światowej tablicy przeznaczeń częstotliwości. Zmiany te wymagają następnie implementacji w poszczególnych państwach poprzez aktualizację ich narodowych tablic przeznaczenia częstotliwości. Pozyskanie nowych zakresów częstotliwości do wykorzystania cywilnego Zawarcie porozumień z Ministerstwem Obrony Narodowej (do końca 2014r.) w sprawie przekazania do użytkowania cywilnego częstotliwości z zakresu MHz/ MHz oraz zmiany użytkowania zakresu MHz z rządowego na cywilny pozwoli na zwiększenie zasobów dla cywilnych systemów szerokopasmowych i podniesienie jakości świadczonych usług. W zależności od przyjętej koncepcji rozdysponowania pozyskanych częstotliwości z pasma 420 MHz możliwe będzie wydzielenie nawet dwóch kanałów dupleksowych o szerokości 1,25 MHz do rozdysponowania ich w drodze przetargu lub rozszerzenia zasobów operatorowi posiadającemu decyzję rezerwacyjną w tym paśmie. Dotychczas w zakresie MHz/ MHz udostępniono tylko część zasobu 2x2,5 MHz. Udostępnienie pozostałej części pozwoli na zwiększenie zasobów widmowych na potrzeby usług PMR 21 /PAMR 22. Pozyskanie do wykorzystania cywilnego zakresu MHz umożliwi w przyszłości zharmonizowane wykorzystanie zakresu MHz, który zgodnie z postanowieniami Konferencji WRC-12 oraz propozycjami CEPT 23 jest przewidywane do wykorzystania przez systemy z rodziny IMT 24. W takiej sytuacji będzie możliwe zaoferowanie rynkowi całości zakresu MHz, a nie tylko jego fragmentu W sierpniu 2012 r. Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej ogłosił rozpoczęcie postępowania przetargowego na pięć rezerwacji częstotliwości z pasma 1800 MHz. przeznaczonych do świadczenia na obszarze całego kraju mobilnych usług telekomunikacyjnych. Najistotniejszym kryterium oceny ofert w tym przetargu będzie kryterium zachowania warunków konkurencji. Ponadto oceniane będą wysokość kwoty 21 ang. Private Mobile Radio prywatne sieci radiokomunikacji ruchomej lądowej 22 ang. Public Access Mobile Radio publicznie dostępne sieci radiokomunikacji ruchomej lądowej 23 ang. European Conference of Postal and Telecommunications Administrations - Europejska Konferencja Administracji Poczty i Telekomunikacji 24 ang. International Mobile Telecommunications - standard telefonii ruchomej 37

38 zadeklarowanej oraz, wiarygodność finansowa Uczestnika przetargu a także zobowiązania dotyczące szybkości rozwoju sieci. Każda z dostępnych rezerwacji będzie przyznana zwycięzcom postępowania przetargowego do 31 grudnia 2027 r. Przydział pozostałych częstotliwości z pasma 800 MHz (zakresy MHz oraz MHz) oraz z pasma 2,6 GHz (zakresy oraz MHz) planowany jest na przełomie lat 2013/2014 w drodze aukcji. Pasmo 800 MHz, z racji swoich właściwości propagacyjnych, jest postrzegane jako jedno z najbardziej optymalnych pasm dla zapewnienia dostępności bezprzewodowych usług szerokopasmowych na dużych obszarach o niewielkiej gęstości zaludnienia, np. na obszarach wiejskich. Z kolei pasmo 2600 MHz jest najbardziej odpowiednie do zapewnienia odpowiedniej pojemności sieci w obszarach o dużej gęstości zaludnienia, gdzie istnieje potrzeba obsłużenia dużej liczby użytkowników i/lub zapewnienia dużych przepływności danych. Przeprowadzenie refarmingu Zgodnie z Decyzją ECC 25 (11) 06 z dnia 9 grudnia 2011 r. 26 podstawową i jedyną dopuszczalną szerokością kanału w planie aranżacji kanałów w zakresie GHz jest szerokość 5 MHz. Podmioty posiadające prawo do dysponowania częstotliwością w tym zakresie wykorzystują kanały o szerokości 3,5 MHz (a czasem o wielokrotności lub podwielokrotności tej wartości). Planowany refarming zakresu MHz (oraz w miarę możliwości zakresu MHz) umożliwi zharmonizowanie wykorzystania zasobów częstotliwości z tych zakresów w Polsce i w Europie. Uzupełnieniem tych działań będzie zmiana rezerwacji lub cofanie uprawnień w przypadku nieefektywnie wykorzystywanych częstotliwości. W celu ułatwienia implementacji postanowień Decyzji wykonawczej Komisji w sprawie harmonizacji pasm częstotliwości 900 MHz i 1800 MHz pożądana jest zmiana aranżacji zasobów częstotliwości w dokonanych rezerwacjach częstotliwości w taki sposób, aby wszyscy operatorzy, w ramach przyznanych w rezerwacji liczby kanałów radiowych uzyskali ciągłe bloki częstotliwości, które umożliwią w przyszłości zastosowanie nowszych i efektywniejszych szerokopasmowych technik radiowych. Liberalizacja procesu wydawania pozwoleń radiowych Planowana jest liberalizacja wydawania pozwoleń radiowych polegająca na wprowadzeniu zmian pozwalających na zwolnienie z obowiązku uzyskiwania pozwolenia radiowego w przypadku posiadania przez operatora rezerwacji częstotliwości, w której określone zostały warunki jej wykorzystania. W takim przypadku, w miejsce wydawania pozwoleń Prezes UKE dokonywać będzie jedynie wpisu urządzenia do stosownego rejestru po otrzymaniu wniosku. Zmiana ta będzie korzystna dla operatorów telekomunikacyjnych posiadających rezerwacje częstotliwości, ponieważ znacznie skróci czas, w którym będzie można uruchomić urządzenia. 25 ang. Electronic Communiactions Committee- Komitet Łączności Elektronicznej 26 Harmonised frequency arrangements for mobile/fixed communications networks (MFCN) operating in the bands MHz and MHz 38

39 Neutralność technologiczna i usługowa Na szybki rozwój technologii komunikacyjnych, umożliwiający wykorzystywanie częstotliwości dla świadczenia usług o zróżnicowanej charakterystyce, odpowiadający na zmieniające się potrzeby ich użytkowników wpłynie realizacja postulatu wspierania neutralności technologii i usług wskazanego w Decyzji Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ustanowienia wieloletniego programu dotyczącego polityki w zakresie widma radiowego. Celem działania na poziomie administracyjnym będzie wydawanie przez Prezesa UKE neutralnych technologicznie decyzji rezerwacyjnych oraz przegląd udzielonych już rezerwacji pod kątem zasadności utrzymania ograniczeń sposobu wykorzystywania częstotliwości objętych rezerwacją polegających na określeniu sieci radiowych lub rodzaju technik dostępu radiowego, które mogą być używane, usługi telekomunikacyjnej, która powinna być świadczona, usługi telekomunikacyjnej objętej zakazem świadczenia z wykorzystaniem zarezerwowanych częstotliwości. Monitorowanie procesu cyfryzacji Rozpoczęty już proces przejścia na transmisję cyfrową w telewizji pozwoli na większą efektywność wykorzystania częstotliwości radiowych, dzięki czemu możliwe będzie m.in. zwiększenie oferty programowej i obniżenie kosztów nadawania. Zgodnie z koncepcją simulcastingu wyłączanie emisji telewizji analogowej powinno być poprzedzone uruchomieniem emisji naziemnej telewizji cyfrowej. Prezes UKE będzie monitorował wyłączanie emisji analogowej i kontrolował stopień pokrycia obszarów (tzw. allotmentów) sygnałem cyfrowym multipleksów. W przypadku konieczności uzupełnienia pokrycia obszarów emisją cyfrową Prezes UKE będzie ustalał w porozumieniu z nadawcami parametry techniczne dla nowych emisji DVB-T oraz w przypadku konieczności uzgadniał je z krajami sąsiednimi. Zgodnie z ustawą z 26 lipca 2011 r. o wdrożeniu naziemnej telewizji cyfrowej 27, Telewizja Polska S.A. może rozpowszechniać programy w multipleksie I (MUX1), wyłącznie do 27 kwietnia 2014 r. Docelowo dla programów TVP przeznaczony jest multipleks III (MUX3). Rozpowszechnianie programów w MUX3 będzie możliwe dopiero po wyłączeniu emisji analogowej. Istotne jest zatem monitorowanie przez Prezesa UKE tempa wyłączania emisji analogowej, tak aby możliwa była docelowa alokacja zasobów częstotliwości w multipleksach cyfrowych. W szczególności dotyczyć to będzie uruchomienia cyfrowego multipleksu, którego pokrycie realizuje koncepcję regionalizacji emisji DVB-T w obrębie województwa oraz zwiększenie zasięgu odbioru programów nadawcy publicznego. Druga dywidenda cyfrowa Zgodnie z ustaleniami Światowej Konferencji Radiokomunikacyjnej WRC-12 od roku 2015 zakres MHz (tzw. druga dywidenda cyfrowa), będzie można przeznaczyć dla mobilnych systemów telekomunikacyjnych zgodnych ze standardem IMT na takich samych prawach jak dotychczas był przeznaczony dla systemów radiodyfuzyjnych. 27 Dziennik Ustaw Nr 153 z dnia 26 lipca 2011 r., poz

40 Po wyłączeniu telewizji analogowej zwolnione zostaną zasoby częstotliwości umożliwiające uruchomienie dwóch multipleksów. Prezes UKE rozważy sposób zagospodarowania zwolnionych zasobów częstotliwości po pełnym przejściu na nadawanie cyfrowe, m.in. w kontekście możliwości wykorzystania drugiej dywidendy cyfrowej w Polsce. Ewentualna implementacja drugiej dywidendy wymagać będzie zmiany planu telewizji cyfrowej GE-06, jak również dodatkowych bi- i multilateralnych uzgodnień. MIERNIKI CELU Nazwa miernika udostępnione zasoby (liczba MHz) Wartości miernika w latach 2012 r MHz w paśmie 1800 MHz 2013 r MHz w paśmie 800 MHz 140 MHz w paśmie 2600 MHz 15 MHz w zakresie MHz 2014/2015 r. 100 MHz w zakresie MHz Zależne od udostępnienia zasobów przez MON 40

41 3.5. OBSZAR: LIBERALIZACJA RYNKU POCZTOWEGO Polski rynek pocztowy od lat funkcjonuje w warunkach stopniowej liberalizacji. Systematycznie zwiększa się liczba podmiotów prowadzących działalność pocztową, w efekcie rośnie również dostępność usług dla konsumentów. Na koniec 2011 r. usługi pocztowe oferowało 247 operatorów posiadających łącznie niemal 12,7 tysięcy placówek w całym kraju. Na każdą z nich przypadało średnio 2997 konsumentów, czyli blisko 20% mniej niż pięć lat temu. Wykres 6. Liczba zarejestrowanych operatorów pocztowych oraz liczba mieszkańców przypadających na jedną placówkę operatorów pocztowych Źródło: UKE. Rok 2012 stoi pod znakiem przygotowań do zakończenia procesu liberalizacji na rynku usług pocztowych. Liberalizacja rynku pocztowego w 2013 r. wymaga od Regulatora przygotowania środowiska oraz uczestników rynku do funkcjonowania w nowej rzeczywistości wynikającej z implementacji III Dyrektywy pocztowej 29. Kluczowymi postanowieniami Dyrektywy, które wymagają implementacji do przepisów prawa polskiego są: możliwość ustalania najbardziej efektywnego mechanizmu gwarantującego dostępność usługi powszechnej, likwidacja obszaru zastrzeżonego w ramach usług powszechnych, przyjęcie optymalnej metody finansowania usługi powszechnej, rozstrzygnięcie kwestii dostępu do infrastruktury pocztowej operatora publicznego, wzmocnienie pozycji i rozszerzenie uprawnień organu regulacyjnego. 29 Dyrektywa 2008/6/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 lutego 2008 r. zmieniająca dyrektywę 97/67/WE w odniesieniu do pełnego urzeczywistnienia rynku wewnętrznego usług pocztowych Wspólnoty (Dz. Urz. UE L 52/3 z ). 41