METODYKA MONITORINGU ZWIERZĄT W ROKU 2009

Transkrypt

1 ZWIERZĄT W ROKU 2009 Metodyka badań monitoringowych Monitoring, zgodnie z założeniami opracowanymi w ramach zadania monitoringowego , obejmuje badania stanu populacji gatunku i stanu jego siedliska w oparciu o indywidualnie ustalone wskaźniki oraz zebranie innych informacji, pozwalających na określenie perspektyw ochrony gatunku (w tym negatywne oddziaływania i zagrożenia, stosowane sposoby ochrony, występowanie gatunków obcych). Wstępne metodyki monitoringu gatunków objętych badaniami w 2009 r. zostały wypracowane w oparciu o doświadczenie i wiedzę zaangażowanych ekspertówkoordynatorów i opisane są krótko w sprawozdaniach z badao poszczególnych gatunków. W przypadku nietoperzy wykorzystano metodę i wyniki niezależnych cenzusów liczebności w ich letnich koloniach. W przypadku monitoringu ryb zrezygnowano z indywidualnego podejścia do monitoringu gatunków na rzecz monitoringu całych zgrupowao ryb i podjęto próbę wypracowania metodyki, która pozwoliłaby w przyszłości połączyd monitoring gatunków ryb o znaczeniu dla Wspólnoty z monitoringiem stanu wód w oparciu o ichtiofaunę, zgodnego z wymaganiami Ramowej Dyrektywy Wodnej. Zaproponowana metodyka, wymagająca jeszcze dopracowania, opiera się na określaniu stanu populacji gatunków w oparciu o wyniki nie selektywnych odłowów na wybranych stanowiskach, a stanu siedliska w oparciu o elementy hydrologii i morfologii cieków. Prace monitoringowe wykonywane były głównie przez specjalistów. W przypadku mięczaków, tylko specjalista może dokonad ich oznaczenia do gatunku. W monitoringu gadów, obok specjalistów brali udział również przyrodnicy-amatorzy, ale były to osoby, które już wcześniej prowadziły obserwacje nad tymi gatunkami. Prace monitoringowe ryb wykonywali specjaliści (zarówno pracownicy instytucji naukowych, jak i RZGW Kraków). W monitoringu letnich schronieo nietoperzy brali udział zarówno specjaliści, jak i przeszkoleni amatorzy. Wyniki badao zostały wprowadzone do bazy danych w ustalonym formacie, wraz z odpowiednią dokumentacją kartograficzną oraz fotograficzną. Wybór powierzchni do monitoringu Mięczaki. Wyselekcjonowane stanowiska reprezentowały większośd lub dużą częśd znanych aktualnie rejonów występowania wybranych do monitoringu gatunków. Większośd badanych stanowisk położona jest na zatwierdzonych lub proponowanych Obszarach o Znaczeniu dla Wspólnoty. W przypadku 3 gatunków (Vertigo geyeri, V. angustior i V. moulinsiana) przeprowadzone badania dają pewną orientację co do stanu ich zachowania na poziomie regionów biogeograficznych. Strona 1 z 5

2 Ryby. Ryby odławiano na 67 stanowiskach zlokalizowanych wyłącznie w obrębie obszaru administrowanego przez RZGW Kraków. Przy wyborze stanowisk eksperci kierowali się istniejącymi informacjami o występowaniu gatunków ryb z załączników II, IV i V Dyrektywy Siedliskowej, własnym doświadczeniem, a także możliwościami technicznymi wykonania prac (np. dojazd do stanowiska). Starano się uwzględniad stanowiska kontrolowane już wcześniej, przy okazji innych badao. Częśd stanowisk została zlokalizowana w obrębie obszarów zatwierdzonych lub proponowanych, jako Obszary o Znaczeniu dla Wspólnoty. Gady. Wybór stanowisk uzależniony był od możliwości zaangażowania do prac monitoringowych specjalistów, a także odpowiednio przeszkolonych przyrodników, zajmujących się juz wcześniej obserwacjami wybranych do monitoringu gatunków. Wyselekcjonowane stanowiska reprezentują większośd lub znaczną częśd znanych współcześnie rejonów ich występowania. Nie stanowią jednak odpowiedniej reprezentacji stanowisk gatunków, pozwalających na ocenę ich stanu ochrony na poziomie regionów biogeograficznych. Większośd stanowisk położona jest na obszarach zatwierdzonych lub proponowanych jako Obszary o Znaczeniu dla Wspólnoty. Nietoperze. Monitoringiem objęto wyłącznie schronienia letnie. Wybrane stanowiska stanowią dobrą reprezentację letnich schronieo badanych gatunków, przede wszystkim co do liczebności. W przypadku podkowca małego zlokalizowane są we wszystkich znanych obecnie regionach, w których stwierdzono jego występowanie (z wyjątkiem Dolnego Śląska), przy czym najwięcej stanowisk zlokalizowano w Małopolsce, najlepiej do tej pory zinwentaryzowanym regionie pod względem występowania tego gatunku. Wszystkie badane schronienia położone są w obszarach Natura Strona 2 z 5

3 Ryc. Rozmieszczenie stanowisk monitoringowych dla gatunków zwierząt w roku 2009 Wstępna analiza wyników monitoringu ryb Ocena ichtiologiczna. Prowadzona była głównie pod kątem stanu zachowania gatunków ryb o znaczeniu dla Wspólnoty i opierała się na dwóch podstawowych wskaźnikach zagęszczeniu i strukturze wielkościowej (wiekowej) populacji określanej jako procent udziału osobników młodych w pierwszym roku życia (YOY-young-of-the-year) i osobników starszych, powyżej pierwszego roku życia. W grupie osobników starszych dodatkowo podawano liczebności ryb o długości całkowitej powyżej i poniżej 15 cm, niezbędne do obliczenia Indeksu EFI+. Analiza zebranego materiału wykazała, że przyjęte na wstępie wskaźniki oceny stanu zachowania powinny zostad zmodyfikowane. Zagęszczenie gatunków objętych monitoringiem powinno byd rozpatrywane łącznie z udziałem procentowym tych gatunków w próbie. Dotyczy to zarówno gatunków o małym lub znikomo małym udziale w zespole ichtiofauny (np. boleo), jak i gatunków tworzących dominacje przewodnie (np. brzana). Struktura wielkościowa (wiekowa) populacji powinna byd opisywana za pomocą trzech parametrów: liczba osobników dojrzałych płciowo (ADULT), liczba osobników młodocianych (JUVENILE) i liczba osobników w pierwszym roku życia (YOY). Przy stanowiskach na szeroko rozlanych rzekach, gdzie stosowany był połów na części Strona 3 z 5

4 powierzchni stanowiska powinny byd stosowane tylko dwa parametry: liczba osobników dojrzałych płciowo i liczba osobników młodocianych. Osobną kwestią są stwierdzone na wielu stanowiskach nieprawidłowe rozkłady wielkości złowionych osobników, wskazujące na zaburzenia struktur wiekowych poszczególnych populacji ryb. Zaburzenia te występują zarówno u gatunków dominujących i pospolitych jak i u monitorowanych gatunków ryb o znaczeniu dla Wspólnoty. Pewna częśd cześd tych zaburzeo może mied swoje źródło w metodzie połowu ryb (elektropołów) i może wynikad częściowo z wielkości osobnika (napięcie krokowe) a częściowo ze specyficznej charakterystycznej dla gatunku reakcji na pole elektryczne. Generalnie zakłada się, że niewielkie gatunki karpiowate, ryby bytujące w strefie dennej, w tym zagrzebujące się w piasku lub mule mają istotnie mniejszą wrażliwośd na pole elektryczne niż gatunki łososiowate lub lipieniowate. Poza metodą połowu pewne znaczenie może mied konduktywnośd wody wprost proporcjonalna do zawartości chlorków a także kwalifikacje i doświadczenie ekipy połowowej. Reasumując, na strukturę wiekową populacji ryb mogą wpływad następujące czynniki antropogeniczne: Okresowe, trudne do ewidencji zanieczyszczenia punktowe i obszarowe (small biznes, zrzut ścieków z wozów asenizacyjnych, spływy pokrywy śnieżnej, środki ochrony roślin itp.) roboty regulacyjne, utrzymaniowe lub pobory żwiru prowadzone w korytach rzek (zawiesina, mleczko cementowe, ropopochodne, fizyczne niszczenie siedlisk) zarybianie, eksploatacja wędkarska/rybacka i kłusownictwo, brak ciągłości rzeki potoku (populacje izolowane utrzymujące się na zasadzie dostawy z zewnątrz ) Ocena Siedliska. Prowadzona była głównie jako ocena hydromorfologiczna pod kątem monitorowanych gatunków ryb o znaczeniu dla Wspólnoty i miała dostarczyd informacji o stanie części abiotycznej ekosystemu rzecznego. Podczas tworzenia założeo monitoringu oraz przy analizie wyników rozważano uzupełnienie tej oceny danymi dotyczącymi zanieczyszczenia wód (klasy jakości wód lub wymagania Rozp. Ministra Środowiska z dnia r. Dz.U. Nr 175, poz 1455) uzyskiwanymi w ramach comiesięcznych badao wskaźników fizykochemicznych. Uznano, że informacje takie mogą byd mało przydatne dla monitoringu poszczególnych gatunków ryb o znaczeniu dla Wspólnoty ze względu na różne, zależne od gatunku, reakcje na pogorszenie parametrów jakości wody oraz brak możliwości wychwytywania krótkotrwałych zanieczyszczeo punktowych, które mogą oddziaływad na wrażliwe stadia wiekowe poszczególnych populacji i prowadzid do ich ekstynkcji. Sugerowanym rozwiązaniem tej kwestii jest zastosowanie indeksu EFI+ (materiały do obliczenia tego indeksu zebrano podczas połowów monitoringowych) opisującego łączną reakcję całego zespołu ichtiofauny (zmiana zagęszczenia poszczególnych gatunków, niewłaściwa struktura wielkości) na wszystkie czynniki środowiskowe, zarówno abiotyczne jak i biotyczne. Wyjściowa 10-elementowa ocena hydromorfologiczna jest z założenia ogólną oceną stanu wód, więc niektóre z elementów tej oceny nie wpływają istotnie na stan zachowania populacji ryb. Stąd pierwszym krokiem do wypracowania oceny specjalizowanej było wyłączenie elementów nie wpływających istotnie na ichtiofaunę. Kolejnym krokiem, na bazie doświadczeo i danych uzyskanych podczas niniejszych badao, powinno byd uszczegółowienie i dopasowanie wybranych 6-elementów oceny dla potrzeb monitoringu gatunków ryb o znaczeniu dla Wspólnoty. Za najistotniejszy element oceny hydromorfologicznej uznano podłużną (koryto główne) i poprzeczną (dopływy) ciągłośd rzeki/potoku. Organizmy wodne zamknięte pomiędzy Strona 4 z 5

5 przegrodami są niezwykle wrażliwe na zaburzenia pozostałych elementów morfologicznych, ze względu na brak możliwości przemieszczania się do miejsc oferujących odpowiednie warunki dla realizacji ich cyklów życiowych. Taka reakcja, utrwalona poprzez naturalną selekcję, jest typowa dla większości gatunków ryb i stanowi główną przyczynę migracji: pokarmowych, rozrodczych, sezonowych itp. Pośród gatunków ryb o znaczeniu dla Wspólnoty najbardziej wrażliwe na przegradzanie rzek są gatunki wędrowne dwuśrodowiskowe np. łosoś (potwierdzone wędrówki ok km) i wędrowne jednośrodowiskowe np. brzana (potwierdzone wędrówki ok. 600 km). Ograniczenie ciągłości koryt rzecznych wpływa również niekorzystnie na blisko wędrujące gatunki ryb ograniczając dyspersję genów i zrywając połączenia pomiędzy izolowanymi populacjami. Na podstawie wstępnej analizy zebranych danych trudno określid istotnośd pozostałych elementów oceny, zwłaszcza, że reakcja na dany czynnik może byd zależna od gatunku. Rozwiązanie tej kwestii wymaga powtórnego przeanalizowania zebranego materiału pod kątem poszczególnych gatunków ryb. Bez takiej analizy nie jest możliwe wyznaczenie również hydromorfologicznych stanowisk referencyjnych, ponieważ o uznaniu stanowiska za referencyjne powinny decydowad nie tylko elementy hydromorfologiczne (abiotyczne) ale również elementy biotyczne a więc skład gatunkowy i struktura ichtiofauny oraz stan zachowania występujących na stanowisku gatunków ryb o znaczeniu dla Wspólnoty. Kolejną kwestią do rozważenia jest wiarygodnośd i powtarzalnośd prowadzenia ocen hydromorfologicznych. Ocena taka jest z założenia obarczona subiektywizmem oceniających, którzy mają zwykle tendencję do zawyżania ocen jakościowych, tzn. bazujących na eksperckim osądzie. Efektem tego są np. dysproporcje pomiędzy oceną stanu siedliska a oceną stanu zachowania gatunku. Dla potwierdzenia wiarygodności przeprowadzonego monitoringu należałoby zweryfikowad oceny siedliskowe dla wybranych stanowisk przy udziale wszystkich ekspertów uczestniczących w monitoringu a następnie precyzyjnie ustalid zakres poszczególnych ocen oraz opracowad szczegółową dokumentacją fotograficzną typowych przykładów. Dla uzyskania poprawnych i wiarygodnych wyników planowanego monitoringu niezbędne będzie opracowanie podręczników, przeprowadzenie wstępnych szkoleo oraz certyfikacja osób prowadzących takie oceny. Na koniecznośd opracowania podręczników i prowadzenia szkoleo wskazuje Polska Norma CEN/ISO PN-ER 14614(U), zaś obowiązkowa certyfikacja ekspertów została wprowadzona przez np. przez Słowacki Protokół. Strona 5 z 5