MOKRADŁA W KRAJOBRAZIE WYBRANE POJĘCIA

Transkrypt

1 WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE 2004: t. 4 z. 2a (11) WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS s Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, 2004 MOKRADŁA W KRAJOBRAZIE WYBRANE POJĘCIA Andrzej ŁACHACZ Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Katedra Gleboznawstwa i Ochrony Gleb Słowa kluczowe: delimitacja mokradeł, ekosystemy ziemnowodne, terminologia S t r e s z c z e n i e W ciągu ostatnich kilkunastu lat mokradło stało się ważnym przedmiotem dyskusji na temat ochrony przyrody i środowiska. Pojęcie to ma szeroki zakres znaczeniowy. Za mokradło powszechnie uważa się obszar, który jednocześnie spełnia trzy kryteria: ma uwodniony substrat (glebę), cechuje go nadmiar wody (warunki hydrologiczne) oraz występują na nim organizmy żywe przystosowane do warunków abiotycznych (hydrofilne). Konieczne jest sprecyzowanie pojęcia mokradło i jego granic z terenami sąsiednimi. Relacja mokradeł do terenów podmokłych (mokradła okresowe) oraz terenów odwodnionych wymaga dalszych badań. Termin mokradło (ang. wetland ) ma neutralny odcień znaczeniowy, w odróżnieniu od innych słów używanych dotychczas, dlatego z powodzeniem może być stosowane w edukacji społeczeństwa w celu zmiany społecznej percepcji tych siedlisk. WSTĘP W ostatnich latach zwraca się coraz większą uwagę na mokradła jako siedliska zwiększające różnorodność krajobrazową i biologiczną. W celu prawidłowej identyfikacji i delimitacji (wyznaczanie granic) ważne jest sprecyzowanie pojęcia mokradło. Nie mniej ważne jest zrozumienie funkcji pełnionych przez ekosystemy mokradłowe oraz uświadomienie społeczeństwu korzyści wynikających z ich istnienia. Adres do korespondencji: dr hab. A. Łachacz, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Katedra Gleboznawstwa i Ochrony Gleb, pl. Łódzki 3, Olsztyn; tel. +48 (89) andrzej.lachacz@uwm.edu.pl

2 296 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 2a (11) DEFINICJE MOKRADEŁ Sformułowano wiele definicji mokradeł. W Polsce przyjęła się definicja podana przez OKRUSZKĘ [1983]: W ujęciu ekologicznym i gleboznawczym pod pojęciem mokradła rozumiemy siedliska uwodnione w takim stopniu, że decyduje to o występowaniu w nich hydrofilnej roślinności oraz akumulacji organicznych utworów glebowych. Mokradła charakteryzują się dodatnim bilansem substancji organicznej. Definicja ta w zbliżonej formie została podana w Leksykonie ekologiczno-gleboznawczym [PRUSINKIEWICZ, 1994]. W ramach Międzynarodowej Konwencji Ramsar stosuje się bardzo szerokie zdefiniowanie mokradeł: Mokradła to wszelkie ekosystemy wodne i ziemnowodne. Granicą oddzielającą mokradła nadbrzeżne od otwartych wód morskich jest głębokość wody, wynosząca 6 m podczas odpływu. W Stanach Zjednoczonych obowiązuje precyzyjna definicja mokradeł: Mokradło to obszar, na którym nadmiar wody jest dominującym czynnikiem determinującym kierunek procesu glebotwórczego oraz typ zbiorowiska roślinnego i zwierzęcego na jego powierzchni. Obejmuje przejście (kontinuum) między systemem lądowym (terrestrycznym) i głębokowodnym [COWARDIN i in., 1979]. Z powyższych definicji wynika, że by dany obszar mógł być uznany za mokradło, musi jednocześnie spełniać trzy kryteria: uwodniony substrat (gleba), zasobny w materię organiczną, warunki beztlenowe; warunki hydrologiczne, widoczne oznaki nadmiaru wody; organizmy żywe przystosowane morfologicznie i fizjologicznie do warunków abiotycznych. Te trzy kryteria mają wzajemne powiązania, lecz nadrzędnym z nich są warunki hydrologiczne, warunkujące dwa pozostałe [Wetlands, 1995]. Warunki hydrologiczne zdecydowanej większości mokradeł w Polsce są zdeterminowane rzeźbą terenu (a nie warunkami klimatycznymi), gdyż mokradła zajmują obniżenia, w których zbiera się woda z terenów otaczających [OKRUSZKO, 1983]. W Polsce występują także mokradła (torfowiska) górskie uwarunkowane głównie czynnikami klimatycznymi. Niektóre torfowiska źródliskowe tworzą formy wypukłe, wznoszące się ponad bezpośrednie otoczenie. Są one uwarunkowane budową geomorfologiczną terenów sąsiednich, z których pochodzi zasilająca je woda gruntowa. W Polsce mokradła zajmują 13,9% powierzchni (mokradła torfowiskowe 3,9%, a mokradła nie-torfowiskowe 10,0%) [DEMBEK, PIÓRKOWSKI, RYCHAR- SKI, 2000]. Mokradła nie zaliczane do torfowisk stanowią zatem dużą i bardzo zróżnicowaną grupę, której charakterystyka i podział powinny stanowić przedmiot dalszych badań. Rola mokradeł jest nieproporcjonalnie większa w stosunku do ich powierzchni. Wynika to ze znacznej długości granicy między mokradłem a obszarem wyżej położonym, a na tej granicy odbywa się wymiana materii. Na przykład w pagór-

3 A. Łachacz: Mokradła w krajobrazie wybrane pojęcia 297 kowatym krajobrazie Pojezierza Mazurskiego granica ta może wynosić do 10 km na obszarze 1 km 2. SOLARSKI i NOWICKI [1990] stwierdzili, że liczba oczek wodnych, spełniających kryteria stawiane mokradłom, na Pojezierzu Mazurskim wynosi od kilku do 30 sztuk na 1 km 2. Środowiskowe znaczenie mokradeł wynika nie tylko z zajmowanej przez nie powierzchni, lecz przede wszystkim z długości ekotonu ląd-woda i dużego ich rozdrobnienia. Strefa przejścia mokradła w ląd zależy od gradientu uwilgotnienia terenu i w zależności od zwięzłości gruntu oraz nachylenia terenu może mieć różną szerokość od ok. jednego metra do kilkudziesięciu i więcej metrów. Według podziału opracowanego przez OKRUSZKĘ [1983] tę strefę przejściową (często o charakterze łąkowym) można określić mianem terenu podmokłego (mokradło okresowe). W percepcji społecznej nie jest ona jednak uznawana za mokradło. Granica między mokradłem a wyżej położonym terenem lądowym jest więc dyskusyjna. Jednocześnie granica ta, a raczej strefa przejściowa (ekoton), ma duże znaczenie dla zagospodarowania przestrzennego (kształtowania środowiska). Dyskusyjna jest także granica między mokradłem a systemem głębokowodnym. Uwzględniając wahania poziomu wody w rzekach i jeziorach oraz wysokość hydrofitów zakorzenionych w dnie zbiorników wodnych, można przyjąć, że mokradła obejmują strefę wody płytszą od 1,5 2,0 m (strefa szuwarów) [MIT- SCH, GOSSELINK, 1993; TINER, 1998]. Z mokradłami genetycznie wiąże się pojęcie terenów pobagiennych, które nie spełniają już wszystkich kryteriów mokradeł. Najczęściej są to tereny sztucznie odwodnione w celu użytkowania rolniczego. Panują na nich warunki anaerobowo- -areobowe, a czasami dominuje aerobioza, co prowadzi do ujemnego bilansu materii organicznej. Istnieje potencjalna możliwość ponownego zabagnienia (z powodów uwarunkowań geomorfologicznych), w związku z czym obecne i byłe mokradła, czyli mokradła odwodnione, należy rozpatrywać łącznie. Rozpoznanie warunków hydrologicznych i znajomość historii obiektu ma praktyczne znaczenie podczas podejmowania prób odtworzenia mokradeł lub renaturalizacji zdegradowanych obiektów [MITSCH, GOSSELINK, 1993]. EWOLUCJA TERMINÓW OPISUJĄCYCH MOKRADŁA Już starożytni Grecy i Rzymianie stosowali liczne terminy do opisu różnych typów mokradeł, głównie reofilnych, bo z nimi najczęściej mieli bezpośredni kontakt. Najbardziej znane terminy opisujące mokradła zestawiono w tabeli 1. [BROWN, 1956; DUMOND, 1995; KREINER, 1963]. Dla starożytnych nie były to siedliska przyjazne, mówiono o nich woda nie do przepłynięcia, ląd nie do przejścia. Starożytnym Rzymianom niektóre nazwy dotyczące mokradeł kojarzyły się negatywnie, np. volutabrum, oprócz znaczeń dotyczących mokradeł, to również

4 298 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 2a (11) Tabela 1. Słownictwo dotyczące mokradeł w czterech językach (wg DUMONDA [1995], zmienione i uzupełnione na podstawie m. in. BROWNA [1956] i KREINERA [1963]) Table 1. Wetland terminology in four languages (after DUMOND [1995], changed and supplemented based on e.g. BROWN [1956] and KREINER [1963]) Greka Ancient Greek Łacina Ancient Latin lama, lustrum, palus stagnum, lama, palus helos, limne, telma, tiphos bog fen Angielski English Polski Polish bagno, moczar, mokradło, torfowisko (wysokie), trzęsawisko bagno, moczar, zalewisko, torfowisko (niskie) palus marsh bagno, moczar, błota, mokradło, obszar podmokły, łęg, łąka zalewana mire bagno, błota, torfowisko (akumulacyjne) moor torfowisko, bagno, wrzosowisko palus, lustrum morass bagno, moczar, trzęsawisko, mokradło, grzęzawisko telma lutum mud błoto, szlam, muł, namuł peatland torfowisko, bagno, gleba torfowa carectum place covered by sedges turzycowisko, sitowie, miejsce zarosłe sitowiem telma stagnum, laguna pool basen, staw, sadzawka, kałuża, zbiornik, rozlewisko, woda stojąca lub wolno płynąca lama, lustrum, slough bagno, trzęsawisko volutabrum balte palus, stagnum swamp bagno, moczar, trzęsawisko, obszar podmokły, błota, torfowisko (zalesione) wetland mokradło, obszar podmokły, bagno mydos, notis uligo, uvor wetness wilgotność, wilgoć miejsce, gdzie się świnie tarzają. Słowo lustrum oznacza również legowisko dzikich zwierząt (tab. 1). Słowo to miało także inne pejoratywne znaczenia, o czym informują słowniki. Podobnie w języku angielskim słowa bog czy swamp oprócz głównego znaczenia związanego z mokradłami mają negatywny odcień znaczeniowy [MITSCH, GOSSELINK, 1993; Wetlands, 1995]. Również w języku polskim, słowo bagno ma negatywny oddźwięk. Szeroko obecnie stosowane angielskie słowo wetland ma stosunkowo młodą genezę, gdyż powstało w początkach XX w. jako eufemistyczny substytut słowa swamp [WRIGHT, 1907]. Terminy mokradło czy ang. wetland, mające neutralne znaczenie, mogą być z powodzeniem stosowane w komunikacji i edukacji w celu zmiany podejścia społeczeństwa do tych siedlisk.

5 A. Łachacz: Mokradła w krajobrazie wybrane pojęcia 299 Znaczenie mokradeł, jako stref utrudniających przedostanie się obcych wojsk, doceniano w wojsku w przeszłości, jak również współcześnie. Dowodem jest opracowanie definicji i podziału mokradeł przez amerykański wojskowy korpus inżynieryjny (U.S. Army Corps of Engineers) [COWARDIN i in., 1979]. Również w Polsce książkę SROKOWSKIEGO [1930] o jeziorach i moczarach byłych Prus Wschodnich opublikował Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy. Praca ta zawiera wiele informacji na temat znaczenia tych siedlisk podczas operacji wojskowych. FUNKCJE EKOSYSTEMÓW MOKRADŁOWYCH Wyróżnia się następujące podstawowe funkcje mokradeł: globalne funkcje ekosystemowe; kształtowanie zjawisk hydrologicznych; zapewnianie jakości wody; stwarzanie siedlisk roślinom i zwierzętom; bezpośrednie wykorzystanie przez człowieka produktów ekosystemów; rekreacja, edukacja, ekoturystyka, estetyka, kształtowanie krajobrazu; unikalność, dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe. Dawniej najważniejsza wydawała się rola mokradeł jako źródeł różnych produktów przydatnych człowiekowi (pożywienie, opał, pasza dla zwierząt itd.). W miarę poznawania procesów zachodzących w mokradłach coraz większą wagę przywiązuje się do globalnych funkcji ekosystemowych, krążenia wody i biogenów [BARDECKI, 1984; MITSCH, GOSSELINK, 1993]. Mokradła są siedliskami roślin i zwierząt, przez co wydatnie zwiększają różnorodność biologiczną. Wiele typów mokradeł znajduje się na liście siedlisk chronionych, zarówno w Polsce, jak i w krajach Unii Europejskiej. Liczne gatunki roślin i zwierząt, związane z mokradłami, są objęte ochroną gatunkową. Znaczna, lecz dotychczas mało doceniana, jest kulturowa rola mokradeł [PAWLACZYK i in., 2001]. PODSUMOWANIE Wszelkie działania dotyczące waloryzacji i delimitacji mokradeł muszą jednocześnie uwzględniać trzy kryteria wyróżniające mokradła: hydrologiczne, glebowe i roślinne. W celu wyróżniania mokradeł w krajobrazie potrzebne są ilościowe kryteria i metody oceny, np. długotrwały monitoring, teledetekcja czy ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin. Powinno się dążyć do opracowania metod i kryteriów możliwych do zastosowania w warunkach terenowych [TINER, 1998]. Rozpoznanie i waloryzację mokradeł oraz określenie ich granic należy traktować jako wstęp do

6 300 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 2a (11) ochrony. Obecnie ma to duże znaczenie w trakcie wyznaczania użytków ekologicznych i wdrażania programów rolnośrodowiskowych. Mokradła nie są ani ekosystemem lądowym, ani wodnym (chociaż mają pewne wspólne cechy obu tych ekosystemów), w związku z czym stwarzają wiele trudności w badaniach naukowych i dlatego badanie ich wymaga interdyscyplinarnego podejścia oraz współpracy specjalistów z różnych dziedzin wiedzy [REDDY, PA- TRICK, 1993]. Współpracy tej nie należy rozumieć jako sumy prac na jednym obiekcie (mokradle) naukowców z kilku dziedzin, lecz raczej jako próbę wypracowania nowej teorii i metodologii właściwej dla specyfiki badanych zjawisk [FA- LIŃSKI, 1998]. Pojęcie mokradło (ang. wetland ) ma bardzo szeroki zakres znaczeniowy. Granice większości mokradeł są nieostre zarówno od strony siedlisk głębokowodnych, jak i od strony lądu. Ciągle dyskusyjna i wymagająca dalszych badań jest granica lądowa i wyróżnianie obszarów podmokłych (mokradeł okresowych), zwłaszcza na terenach pobagiennych i/lub mających antropogenicznie zmienione stosunki wodne. Mimo tych trudności, należy dążyć do precyzowania pojęcia mokradło, a tam gdzie jest to możliwe stosować terminy odnoszące się do poszczególnych rodzajów mokradeł, np. torfowisko wysokie, torfowisko źródliskowe, trzęsawisko. LITERATURA BARDECKI M.J., What value wetlands? J. Soil Water Conserv. 39(3) s BROWN R.W., Composition of scientific words, a manual of methods and a lexicon of materials for the practice of logotechnics. Washington, DC: Smithsonian Institution Press ss COWARDIN L.M., CARTER V., GOLET F.C., LAROE E.T., Classification of wetlands and deepwater habitats of the United States. FWS/OBS-79/31. Washington, DC: U.S. Department of the Interior, Fish and Wildlife Service ss DEMBEK W., PIÓRKOWSKI H., RYCHARSKI M., Mokradła na tle regionalizacji fizycznogeograficznej Polski. Bibl. Wiad. IMUZ 97 ss DUMOND D., Would a wetland scientist by any other name so sweetly smell? or what s in a name? Wetlands Bulletin (September) s FALIŃSKI J.B., Geobotanika u progu XXI wieku. W: Metody numeryczne w badaniach struktury i funkcjonowania szaty roślinnej. Toruń: UMK s KREINER J., Słownik etymologiczny łacińskich nazw i terminów używanych w biologii oraz medycynie. Wrocław Warszawa Kraków: Ossolineum ss MITSCH W.J., GOSSELINK J.G., Wetlands. Second edition. New York: Van Nostrand Reinhold ss OKRUSZKO H., Zróżnicowanie warunków hydrologicznych mokradeł w aspekcie ich melioracji. Wiad. IMUZ t. 15 z. 1 s PAWLACZYK P., WOŁEJKO L., JERMACZEK A., STAŃKO R., Poradnik ochrony mokradeł. Świebodzin: Lubuski Klub Przyrodników ss PRUSINKIEWICZ Z., Leksykon ekologiczno-glebowy. Warszawa: Wydaw. Nauk. PWN ss REDDY K.R., PATRICK W.H. JR., Wetland soils opportunity and challenges. A guest editorial. Soil Sci. Soc. Am. J. 57(4) s

7 A. Łachacz: Mokradła w krajobrazie wybrane pojęcia 301 SOLARSKI H., NOWICKI Z., Możliwości retencyjne oczek wodnych i mokradeł na Pojezierzu Mazurskim. Acta Acad. Agricult. Tech. Olst. Geod. 20 s SROKOWSKI S., Jeziora i moczary Prus Wschodnich. Warszawa: Wojsk. Inst. Nauk.-Wyd. ss TINER R.W., In search of swampland. A wetland sourcebook and field guide. New Brunswick, New Jersey, London: Rutgers University Press ss Wetlands. Characteristics and boundaries, National Research Council (U.S.), Committee on Characterization of Wetlands. Washington, DC: National Academy Press ss WRIGHT J.O., Swamp and overflowed lands in the United States. U.S. Department of Agriculture. Circular 76. Washington, DC: Government Printing Office. Andrzej ŁACHACZ WETLANDS AS LANDSCAPE ELEMENTS SELECTED CONCEPTS Key words: semiaquatic ecosystems, terminology, wetlands delimitation S u m m a r y In recent years the term wetlands has become an important concept in discussions about environmental protection and nature conservation. This term has a wide meaning. Wetlands are commonly defined as areas fulfilling three criteria: developed on hydrated substrate (soil), characterized by water excess (wetland hydrology), inhabited by the living organisms adapted to abiotic conditions (hygrophilous organisms). It seems necessary to specify the concept of wetlands and identify its exact boundaries with neighboring areas. The relations between wetlands, waterlogged grounds (intermittent wetlands) and drained (dewatered) areas require further investigations. The term wetlands is neutral in meaning, in contrast to the other words that have been used so far to describe this type of area, so it can be used successfully in the process of education aimed at changing the social perception of these habitats. Recenzenci: doc. dr hab. Wiesław Dembek dr inż. Klara Tomaszewska Praca wpłynęła do Redakcji r.

8

9