Komentarzeosw. numer ośrodek studiów wschodnich im. marka karpia

Transkrypt

1 Zarobić na kryzysie w Rosji: przypadek Giennadija Timczenki Wojciech Konończuk Trwający od jesieni 2008 roku kryzys gospodarczy w Rosji przyniósł znaczące osłabienie wielkich przedsiębiorstw rosyjskich, z których większość kontrolowana jest przez kapitał prywatny. Gdyby nie ogromna pomoc finansowa ze strony państwa, części z nich groziłoby bankructwo lub przejęcie przez zagranicznych kredytodawców. Na tym tle wyróżniają się nieliczne firmy, które wzmacniają swoją pozycję w gospodarce rosyjskiej. Z reguły ich właścicielami są przedsiębiorcy, co do których panuje przekonanie, że mają bliskie relacje z rosyjskimi władzami. Pomimo kryzysu przejmują oni strategicznie ważne aktywa, głównie w sferze energetycznej. W rezultacie w gospodarce rosyjskiej wzrasta znaczenie wybranych wielkich przedsiębiorców powiązanych z częścią elity władzy lub w niektórych przypadkach reprezentujących jej prywatne interesy. Najbardziej charakterystycznym przykładem tego procesu jest obserwowana w ostatnich miesiącach niezwykle szybka ekspansja firm kontrolowanych przez Giennadija Timczenkę, który wyrósł na jednego z najpotężniejszych biznesmenów w gospodarce rosyjskiej. Dotychczas znany był on głównie jako współwłaściciel Gunvoru, największej firmy pośredniczącej w eksporcie rosyjskiej ropy. W ciągu ostatnich miesięcy Timczenko znacznie rozszerzył swój biznes, przejmując wiele istotnych aktywów w sektorze energetycznym. W trakcie kryzysu gospodarczego w Rosji nikt inny nie zwiększył tak znacząco swojego majątku. Ekspansja Timczenki była możliwa dzięki zasobom kapitałowym zgromadzonym w poprzednich latach. Wiele wskazuje jednak na to, że nie doszłoby do niej bez wsparcia politycznego ze strony przedstawicieli najwyższych władz Rosji. Sektor energetyczny uznawany jest za strategiczny i przez to pozostaje zamknięty dla wolnej konkurencji, a wszystkie decyzje o zmianie własności poszczególnych aktywów muszą mieć zgodę Kremla. Wydaje się, że ekspansję Giennadija Timczenki można potraktować również jako przykład szerszej tendencji. W ostatnich miesiącach w gospodarce rosyjskiej obserwuje się bowiem proces uwłaszczania się części elity politycznej, która wykorzystując kryzys przejmuje w swoich prywatnych interesach wybrane aktywa gospodarcze. Geneza biznesu Timczenki Giennadij Timczenko do niedawna znany był głównie jako współzałożyciel i akcjonariusz Gunvoru. Ta istniejąca od 1997 roku spółka w ciągu zaledwie kilku lat przejęła kontrolę nad eksportem około 35% rosyjskiej ropy, stając się trzecim pod względem wielkości sprzedaży KOMENTARZE OSW Ośrodek Studiów Wschodnich Centre for Eastern Studies KOMENTARZE OSW Ośrodek Studiów Wschodnich 1

2 pośrednikiem naftowym na świecie (83 mln ton ropy i produktów naftowych w 2007 roku, przychód w 2008 roku wyniósł około 70 mld USD 1 ). Gunvor ma siedzibę w Genewie i jest spółką zależną Gunvor International BV, zarejestrowaną w Holandii, która z kolei poprzez Gunvor Cyprus Holding Ltd. z Cypru należy do EIS Clearwater Advisors Corp. z Brytyjskich Wysp Dziewiczych. Według oficjalnych informacji, właścicielami tradera są, obok Timczenki, Szwed Torbjörn Törnqvist oraz anonimowy biznesmen rosyjski. Mimo szybko rosnącego wolumenu sprzedaży i znaczenia Gunvoru, Timczenko pozostaje jednym z najbardziej tajemniczych biznesmenów rosyjskich. Wiadomo, że sprzedażą ropy i produktów naftowych zajmuje się od końca lat 80. Początkowo pracował w spółce zależnej rafinerii w Kiriszach pod Petersburgiem, odpowiadającej za eksport jej produktów. Następnie był współwłaścicielem kilku firm pośredniczących w handlu rosyjską ropą (m.in. Urals, Kinex). W okresie prezydentury Władimira Putina z niewielkiej spółki Gunvor stał się jednym z najważniejszych graczy W ostatnich miesiącach Timczenko w sektorze pośrednictwa w handlu ropą znacznie rozszerzył swój biznes, na świecie. Obecnie firma ma biura na przejmując wiele istotnych aktywów całym świecie i sprzedaje również ropę z Afryki, Ameryki Łacińskiej i Azji. w sektorze energetycznym. Według stanu na koniec 2008 roku, oprócz Gunvoru Timczenko kontrolował jeszcze kilka mniejszych rosyjskich firm, m.in.: traderów naftowych IPP, Surguteks, Waterway Petroleum; operatora kolejowego Transoil i estońską firmę Tarcona, specjalizujące się w transporcie ropy i produktów naftowych; Clearlake Shipping LTD, jedną z największych na świecie firm zajmujących się transportem ropy tankowcami; 5% akcji Novateku, największego po Gazpromie producenta gazu w Rosji (44 mld m 3 rocznie); Citco Waren-Handelsgessellschaf austriackiego pośrednika w eksporcie większości rosyjskiego gazu skroplonego; 9,5% akcji Banku Rossija (jego najwięksi akcjonariuszami są uznawani za bliskich znajomych Władimira Putina); petersburską firmę ubezpieczeniową Alma. W 2008 roku magazyn Forbes oszacował majątek Giennadija Timczenki na 2,5 mld USD. Kryzys gospodarczy w Rosji otworzył mu możliwość dalszej ekspansji i znaczącego zwiększenia własności aktywów energetycznych. 1 Dałoby to Gunvorowi miejsce w końcu pierwszej setki największych koncernów świata pod względem wielkości przychodu, m.in. przed Rosnieftią. 2009: Timczenko przyspiesza ekspansję W ciągu ostatnich kryzysowych miesięcy kontrolowane przez Timczenkę firmy przejęły kilka znaczących aktywów, głównie w nowych dla siebie branżach (zob. schemat aktywów Timczenki w Aneksie). - Gunvor zaczął inwestować w infrastrukturę dla eksportu surowców energetycznych, przejmując w marcu 100% akcji powstającego terminalu produktowego w Ust-Łudze (przepustowość 25 mln ton rocznie, planowane zwiększenie do 40 mln) oraz w maju 50% akcji w spółce budującej terminal w Noworosyjsku (przepustowość 4 mln ton mazutu). Oba obiekty znajdują się w kluczowych miejscach eksportu rosyjskich surowców i dzięki nim Gunvor stanie się ważnym graczem na rynku handlu produktów naftowych. - Volga Resources (VR), założony przez Timczenkę fundusz inwestycyjny z siedzibą w Luksemburgu, kupił w czerwcu 79,6% akcji Strojtransgazu, drugiej największej firmy budowlanej działającej w sektorze energetycznym, która m.in. jest jednym z wykonawców ropociągu BTS-2, strategicznego projektu, który ma doprowadzić do zmniejszenia znaczenia ropociągu Drużba. - Kontrolowane przez Timczenkę firmy zaczęły przejmować aktywa w sektorze gazowym, gdzie dotychczas nie prowadził on interesów. Volga Resources zwiększyła w maju do 18,2% udziały w Novateku 2. Ujawniono też informację, że od 2008 roku kontroluje 2 W grudniu pojawiła się informacja, że Volga Resources planuje zwiększyć swój udział w Novateku do 23,49%, dokupując akcje o giełdowej wartości 900 mln USD. Wiedomosti,

3 74,9% akcji olbrzymiego Jużno-Tambejskiego złoża gazowego (zasoby 1,3 bln m 3 gazu i mln ton kondensatu) na Półwyspie Jamalskim 3. Ponadto, poprzez Strojtransgaz Timczenko jest właścicielem 50% spółki Petromir, która posiada licencję na zagospodarowanie wielkiego złoża gazowego Angaro-Leńskiego (zasoby 1,2 bln m 3 ) w obwodzie irkuckim. Transakcje dowodzą, że Timczenko dąży do zajęcia znaczącego miejsca w rosyjskim sektorze gazowym, a głównym instrumentem ma się stać Novatek 4. Już widoczne są pierwsze rezultaty wejścia Volga Resources do akcjonariatu tego koncernu. W październiku okazało się, że Novatek ma szanse na zastąpienie Gazpromu jako głównego dostawcy gazu do części elektrowni Inter RAO (w latach miałaby dostarczyć około 64 mld m 3 surowca) oraz przyspieszeniu uległy planu koncernu budowy terminali LNG na Jamale. - Timczenko zaczął zabiegać o zdobycie dostępu do złóż naftowych w Rosji. Poprzez Strojtransgaz uzyskał on kontrolę nad 67% akcji spółki Urałnieftiegazprom, która ma sześć licencji wydobywczych w obwodzie orenburskim (zasoby 25 mln ton ropy i 25 mld m 3 gazu). We wrześniu Gunvor wykupił również od szwedzkiej firmy Lundin Petroleum 30% akcji w Łaganskim złożu naftowym (zasoby mln ton ropy) w rosyjskiej części Morza Kaspijskiego. Ponadto trader systematycznie zwiększa swój udział w rosyjskim sektorze handlu ropą i produktami naftowymi 5. Oprócz ekspansji w Rosji, struktury kontrolowane przez Giennadija Timczenkę w ostatnich miesiącach zwiększały również zaangażowanie za granicą. W końcu 2008 roku Gunvor kupił 50% akcji, a w listopadzie kolejne 50% w Castor Petroleum, traderze naftowym z siedzibami w Genewie i Nowym Jorku, Timczenko dąży do zajęcia znaczącego specjalizującym się w dostawach ropy miejsca w rosyjskim sektorze (około 15 mln ton rocznie) z Ameryki gazowym, a głównym instrumentem Łacińskiej, Afryki i Zatoki Perskiej na zachodnie wybrzeże Stanów Zjednoczonych. ma się stać Novatek. Tym samym Gunvor istotnie zwiększył swój udział w światowym handlu ropą. W październiku Volga Resources kupił od rosyjskiego Ingosstrachu 54,1% akcji niemieckiej firmy ubezpieczeniowej Sovag. 3 W maju 2009 roku Volga Resources odsprzedała 51% akcji tego złoża Novatekowi. 4 W październiku 2009 roku decyzję o stworzeniu departamentu gazowego podjął Gunvor. 5 Powiązana z Timczenką spółka IPP jako pierwsza w Rosji uzyskała w grudniu zezwolenie na eksport surowca z nowego terminalu w Koźmino na Dalekim Wschodzie. Tajemnica sukcesu Specyfika biznesu energetycznego w Rosji, uznanego za strategiczny i kontrolowanego przez władze, pozwala przypuszczać, że bardzo szybko rozwijająca się ekspansja firm Timczenki postępuje za zgodą i przy wsparciu Kremla. Według części rosyjskich mediów Timczenko jest zaufanym człowiekiem rosyjskiego premiera, a początki ich znajomości sięgają okresu wspólnej służby w radzieckim wywiadzie zagranicznym 6. Jeszcze w 2004 roku Iwan Rybkin, jeden z kandydatów w wyborach prezydenckich, zaliczył go do grupy przyjaciół Władimira Putina, którzy odpowiadają za jego biznes. Zgodnie z tym przekonaniem, Timczenko działa w prywatnym interesie części rządzącej elity władzy jako jej swoisty agent gospodarczy 7. Powstanie Gunvoru miało umożliwić scentralizowanie i przejęcie kontroli nad znaczącą częścią eksportu rosyjskiej ropy przez część elity rządzącej, a tym samym na czerpanie przez nią nieoficjalnych zysków 8. Analiza sytuacji na rosyjskim rynku energetycznym pokazuje, że firmy kontrolowane przez Timczenkę mogą liczyć na korzystne warunki działania i preferencje (kontrakty na sprzedaż ropy, dostęp do złóż i możliwość nabywania innych aktywów w sektorze energetycznym) niedostępne zwykłym firmom. Na uprzywilejowane traktowanie ze strony władz wskazuje m.in. przejęcie udziałów w złożu Jużno-Tambejskim, jednym z największych w Rosji, uzyskanie zgody na budowę terminalu w Ust-Łudze, który za kilka 6 Timczenko zaprzeczył temu w wywiadzie dla The Wall Street Journal, The Guardian, W Gunvorze pracuje syn Władimira Jakunina, szefa rosyjskich kolei i wpływowego polityka, uchodzącego za zaufanego człowieka premiera Putina. 8 Szczegóły zakupu przez Gunvor ropy od koncernów naftowych nie są znane, a rosyjskie sądy odrzucają żądania akcjonariuszy mniejszościowych Rosniefti i Surgutnieftiegazu (największych dostawców Gunvoru) zmuszenia obu firm do ujawnienia tych informacji. 3

4 lat stanie się jedną z najważniejszych dróg eksportu rosyjskiej ropy 9, czy udzielenie przez Wnieszekonombank (WEB) 545 mln USD kredytu na ten projekt. Poza czynnikami dobrego umocowania politycznego, szybka ekspansja Giennadija Timczenki w okresie kryzysu wynika zapewne również z tego, że w odróżnieniu od innych wielkich przedsiębiorców dysponował on znaczącymi zasobami finansowymi, wygenerowanymi w poprzednich latach głównie z zysków w handlu ropą. Dzięki temu mógł skupować aktywa, których wartość znacznie spadła ze względu na kryzys gospodarczy. 9 Timczenko uchodził również za jednego z lobbystów budowy ropociągu BTS-2 do Ust-Ługi. Nowa fala redystrybucji aktywów? Ekspansja gospodarcza Timczenki jest częścią szerszego problemu związków między elitą polityczną a wielkim kapitałem w Rosji oraz ilustracją bezpośredniego wpływu urzędników państwowych na zmiany struktury własności w gospodarce rosyjskiej. Można odnieść wrażenie, że kryzys wywołał nową falę redystrybucji aktywów w kluczowych sektorach, która dokonuje się w prywatnym interesie części elity władzy. Przez wiele lat ludzie, którzy wraz z prezydentem Władimirem Putinem objęli ważne stanowiska, zadowalali się jedynie kontrolą nad przepływami finansowymi wielkich koncernów państwowych lub nadzorowanych przez państwo. Wydaje się, że w ostatnich miesiącach zaczęli oni wykorzysty- Kryzys wywołał nową falę redystrybucji aktywów w kluczowych sektorach, wać sytuację kryzysu, aby niektóre z kontrolowanych aktywów przejąć poprzez która dokonuje się w interesie części elity władzy. swoich przedstawicieli na własność. Tym samym można obserwować proces uwłaszczania się wysokich urzędników państwowych. Przypadek Giennadija Timczenki jest najbardziej charakterystycznym i prawdopodobnie największym, jeśli chodzi o skalę przykładem tego zjawiska, jednak nie jedynym. Widoczny jest szybki przyrost aktywów kontrolowanych przez braci Arkadija i Borysa Rotenbergów, dawnych przyjaciół Władimira Putina z Petersburga. W ciągu ostatnich miesięcy przejęli oni m.in. Strojgazmontaż, jedną z największych firm budowlanych w branży gazowej, 10% portu handlowego w Noworosyjsku, największego w Rosji oraz kontrolują SPM-Bank, kilka dużych zakładów produkujących wysokoprocentowy alkohol i szereg innych aktywów. Według ocen prasy rosyjskiej, roczny przychód ich firm sięga minimum 3 mld USD 10. Trudno wskazać konkretną skalę uwłaszczania się rosyjskiej elity politycznej, można jednak przypuszczać, że przedstawione przykłady nie są jedyne, ale najbardziej charakterystyczne. Dynamiczny rozwój biznesu wybranych wielkich przedsiębiorców w sektorach znajdujących się pod kuratelą Kremla pozwala sądzić, że proces redystrybucji aktywów znacznie przyspieszył w konsekwencji kryzysu gospodarczego. W ocenie niektórych ekspertów, przedstawiciele rosyjskiej elity władzy mogą kontrolować już znaczną część rosyjskiego przemysłu Forbes Russia, , Wiedomosti, N. Kriczewskij, Postpikaliewskaja Rossija: nowaja politiko-ekonomiczieskaja riealnost, Moskwa 2009, s. 8, _krichevsky.pdf 4

5 aneks Schemat aktywów Gienadija Timczenki Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia ul. Koszykowa 6A, Warszawa Ośrodek Studiów Wschodnich imienia Marka Karpia monitoruje oraz analizuje polityczną, ekonomiczną i społeczną sytuację w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, na Bałkanach oraz na Kaukazie i w Azji Centralnej. Głównymi tematami badawczymi OSW są: sytuacja wewnętrzna i stabilność krajów obszaru zainteresowań OSW, system władzy, relacje pomiędzy poszczególnymi ośrodkami politycznymi, polityka zagraniczna, problematyka związana z rozszerzeniem NATO i UE, aspiracje integracyjne państw obszaru ze strukturami zachodnimi oraz bezpieczeństwo energetyczne. Copyright by OSW Redakcja merytoryczna: Katarzyna Pełczyńska-Nałęcz Redakcja: Katarzyna Kazimierska Skład: Wojciech Mańkowski 5