Agencja Rynku Rolnego

Transkrypt

1 Agencja Rynku Rolnego

2

3 Agencja Rynku Rolnego

4 Redakcja: Stanisław Mariusz Potyra Anna Balicka Aleksander Bystrzycki ISBN Wydawca: Agencja Rynku Rolnego Warszawa, ul. Nowy Świat 6/12 tel.: (022) , faks: (022) Telefoniczny Punkt Informacyjny (022) ARR wyraża zgodę na przedruk materiałów z podaniem źródła. Skład i druk: Zakład Poligraficzno-Wydawniczy POZKAL ul. Cegielna 10/12, Inowrocław

5 Spis treści Kilka refleksji na 15-lecie ARR 7 Roman Wenerski ARR w systemie regulacji polskiego rynku rolnego 15 Prof. dr hab. Włodzimierz Rembisz Prof. dr hab. Stanisław Stańko Agencja Rynku Rolnego zakres i formy działań w latach Prof. dr hab. Stanisław Stańko Wspólna Polityka Rolna zasady, mechanizmy i system instytucjonalny 53 Prof. dr hab. Stanisław Stańko Działania interwencyjne Agencji Rynku Rolnego jako instytucji płatniczej w pierwszym roku członkostwa Polski w UE 69 Prof. dr hab. Stanisław Stańko Magdalena Porębska Marek Wojtkiewicz

6

7 Kilka refleksji na 15-lecie ARR Kilka refleksji na 15-lecie ARR Roman Wenerski Prezes Agencji Rynku Rolnego Kto dziś pamięta, kiedy powstała Agencja Rynku Rolnego? Niewiele osób. Tym bardziej, że od ponad roku jesteśmy w Unii Europejskiej i dla ARR życie zaczęło się od nowa. Trochę historii Kiedy w 1990 roku Rząd wniósł do Sejmu projekt ustawy o utworzeniu Agencji Rynku Rolnego, spór toczył się o to, czy ARR powinna być jednostką budżetową, dla której nie powinien się liczyć rachunek ekonomiczny, czy działać jak przedsiębiorstwo. Pytań było więcej. Czy ARR może tworzyć spółki? Obawiano się, że będzie ona realizowała nieco inne zadania niż te, których oczekują rolnicy i zacznie wypracowywać zysk. Pytano po co rolnikowi taka spółka? Martwiono się, że jeśli Agencja będzie goniła za zyskiem, to zapomni o opłacalnych cenach dla rolników. W końcu z ustawy wyrzucono słowa mówiące o zysku. Czy ma kupować także środki do produkcji rolnej debatowano. Jeden z posłów domagał się skupowania sznurka, którego w marcu 1990 roku nikt nie chciał kupować. Wtedy zaprzestanie jego produkcji mogło skutkować tym, że w żniwa go zabraknie. Miał rację Czesław Janicki minister rolnictwa i wiceprezes Rady Ministrów w marcu roku 1990, który, rozpoczynając w Sejmie debatę nad ustawą o ARR, mówił: ( ) mam przyjemność, z tej trybuny, ponownie mówić o tym dziale naszej gospodarki, który jest najbardziej newralgiczny, bowiem kwestia produkcji żywności zawsze najbardziej denerwuje całe społeczeństwo( ). Coś z tych słów pozostało na później, ale przeglądając pożółkłe strony stenogramów sejmowych przemawia z nich jedno konieczność interwencji. Wtedy w bardzo okrojonym zakresie, ale po naszym wejściu do Wspólnoty już z ogromnymi możliwościami. Przez trudne czasy ARR powstała w czerwcu 1990 roku. Czym się zajmowała? Tym samym, czym obecnie tak z grubsza powie wiele osób. Kiedyś interweniowała na rynkach rolnych i robi to także dziś. Jednak różnica w działaniu jest ogromna. Przed inte- 7

8 Kilka refleksji na 15-lecie ARR gracją z Unią Europejską Agencja była hurtownikiem. Działa doraźnie, wobec pojawiających się nadwyżek produktów i trudnej sytuacji rynkowej. Mimo olbrzymich budżetowych wydatków, ARR nie raz spotykała się z krytyką. Zazwyczaj chodziło o pieniądze, których ciągle było mało. Polska poniosła nakłady związane z przystosowaniem naszego rolnictwa do korzystania z instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej. Te nakłady to zarówno wydatki w gospodarstwach rolnych, podmiotach gospodarczych, przetwórstwie, otoczeniu rolnictwa, jak i związane z tworzeniem instytucji niezbędnych do realizacji polityki gospodarczej UE. Przed 2004 rokiem w Polsce i UE funkcjonowały: subsydia eksportowe, preferencyjne kontyngenty importowe, interwencyjny skup i sprzedaż produktów, dopłaty do cen skupu tylko dla producentów zbóż uczestniczących w interwencji. W wielu wypadkach instrumenty te były w Polsce realizowane w okrojonym kształcie i w żaden sposób nie można ich równać do Wspólnej Polityki Rolnej w krajach UE-15. Te, które były u nas stosowane, nie były spójne z realizowanymi we Wspólnocie Europejskiej. do integracji Z kolei przed integracją ze Wspólnotą w Polsce nie stosowano: instrumentów pobudzających popyt wewnętrzny (np. dopłat do zakupu masła przez organizacje niedochodowe), refundacji za produkty wycofane z rynku, systemu cen interwencyjnych (poza rynkiem zbóż i wieprzowiny), limitowania produkcji (poza rynkiem cukru), dopłat do przetwórstwa niektórych produktów, licencjonowania eksportu i importu dokonywanego z krajami trzecimi. Dziś ARR jest instytucją finansową, za którą stoją duże środki pieniężne, stabilne, znane i przewidywalne działania oraz mechanizmy Wspólnej Polityki Rolnej. Proces dostosowawczy miał złożony charakter. Po pierwsze strukturę organizacyjną Agencji należało tak przygotować, by mogła płynnie wykonywać postawione przed nią zadania. Ważnym zadaniem było przygotowanie procedur zgodnie z zasadami obowiązującymi w UE. Procedury są podobne do zasad obowiązujących w bankowości. Oznacza to, że w naszej pracy stosuje się tzw. zasadę czworga oczu. Żadna czynność w Agencji nie może być wykonywana przez jedną osobę. Nawet przyjęcie wniosku i sprawdzenie, czy jest on prawidłowo wypełniony i wprowadzony do systemu, zarejestrowany itp. wymaga kontroli minimum dwóch osób. Przy płatnościach zakres kontroli jest jeszcze większy pojawia się bowiem trzecia osoba zatwierdzająca do wypłaty. Do tego wszystkiego należało przygotować procedury dla ponad 50 mecha- 8

9 Kilka refleksji na 15-lecie ARR nizmów unijnej Wspólnej Polityki Rolnej, którymi zajmuje się Agencja, a każdy z nich to setki stron instrukcji i zasad. Następnym etapem było przygotowanie bezpiecznego obrotu finansowego. To wszystko wymagało przygotowania wsparcia informatycznego, które obejmuje wszystkie operacje od momentu złożenia wniosku aż po wypłatę. Po tych wszystkich przygotowaniach organizacyjnych Agencja przeszła audyt, który na zlecenie Ministra Finansów przeprowadziła firma KPMG. Olbrzymi kilkuletni wkład pracy został uwieńczony sukcesem. ARR otrzymała akredytację. Akredytacja w jakim celu? Patrząc w przeszłość, zawsze wracam do rzeczy przyjemnych i istotnych. W historii ARR było ich wiele, a zebrać je można w jedno wspólne hasło pomagać producentom i stabilizować rynki. Jednak dwa wydarzenia w historii ARR, które rolnikom niewiele mówią, są bardzo istotne i ważne. To dzięki nim Agencja jest we właściwym miejscu i czasie po to, żeby realizować politykę rolną. Pierwszym z nich była akredytacja. Czym jest akredytacja i po co była potrzebna Agencji Rynku Rolnego, która po 1 maja 2004 roku została agencją płatniczą? Polska zobowiązała się, między innymi, do harmonizacji prawa z unijnym na rynku rolnym. Zobowiązaliśmy się stworzyć warunki do swobodnego przepływu towarów i usług. Dostosowanie prawa polskiego do prawodawstwa rynku wewnętrznego Unii Europejskiej nie jest celem samym w sobie, lecz narzędziem do integracji gospodarki polskiej z przemysłowymi gospodarkami rynkowymi Unii. Integracja stworzyła gospodarce polskiej i polskiemu społeczeństwu szansę osiągnięcia korzyści, jakie były, są i będą przemysłowych gospodarek rynkowych Unii Europejskiej i światowych. Akredytacja była formalnym zamknięciem długiego okresu przygotowawczego do integracji z Unią. Wobec tego jest ona niczym innym, jak potwierdzeniem naszej kompetencji. Jest narzędziem budowy zaufania do umiejętności i wiedzy pracowników Agencji Rynku Rolnego. Jest także potwierdzeniem dla właściwych metod pracy, które przyjęliśmy, jak również tego, że rozumiemy problemy naszych beneficjentów. Akredytacja jest podstawą wiarygodności. Drugim ważnym wydarzeniem było przyznanie ARR przez Ministra Finansów certyfikatu, zawierającego pozytywną opinię na temat rocznych rachunków Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej. Oznacza to, że pierwsze płatności dokonane w ramach Wspólnej Polityki Rolnej były prawidłowe. 9

10 Kilka refleksji na 15-lecie ARR Zmiana mentalna Na forum Unii Europejskiej zapadają decyzje dotyczące nie tylko nas, ale wszystkich państw członkowskich UE. ARR jest agencją płatniczą, jednostką koordynującą jest dla nas Minister Rolnictwa, zaś jednostką certyfikującą Minister Finansów. Nasi przedstawiciele uczestniczą w Komitetach Zarządzających w Brukseli, gdzie jest podejmowanych większość decyzji dotyczących rolnictwa. ARR realizuje podjęte decyzje. Fundusze na interwencję pochodzą z Komisji Europejskiej. Przed integracją z UE był to dla Polski i naszego rolnictwa cel niezwykle trudny do osiągnięcia. WPR podlega reformom. Teraz, kiedy przejęliśmy już dorobek Wspólnej Polityki Rolnej, mamy realny wpływ na jej kształt. I to jest duży sukces. Oczywiście są to kwestie polityczne, ale przedstawiciele ARR także uczestniczą w Komitetach Zarządzających w Brukseli jako organy doradcze naszej jednostki koordynującej, którą jest Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Przyszłość ARR Szacuje się, że w ramach wszystkich naszych działań, które prowadzimy, ARR wypłaci beneficjentom w 2005 roku 1,6 miliarda zł, z czego największą ilość będą stanowiły refundacje wywozowe. Rynek zbóż W Polsce od 1 maja 2004 roku (dnia wejścia do UE) interwencyjny zakup i sprzedaż zbóż prowadzony jest na nowych, unijnych zasadach. Obowiązuje cena interwencyjna jednakowa dla wszystkich rodzajów zbóż 101,31 euro/tonę. Zmieniły się terminy dokonywania zakupów interwencyjnych. Począwszy od sezonu gospodarczego 2004/2005 zakupami tymi są objęte: pszenica, jęczmień i kukurydza. Zmiana zasad prowadzenia interwencji może wpływać w dłuższym okresie czasu na zmiany w dotychczasowej strukturze upraw zbóż i prowadzonych zakupów interwencyjnych. ARR prowadzi także przetargi na wysokość refundacji wywozowych wypłacanych dla zbóż z wolnego rynku. Poza tym obrót towarowy z zagranicą umożliwia dotowanie eksportu między innymi mąk pszennych. Rynek mięsa Stopniowy wzrost produkcji wieprzowiny spodziewany jest w II półroczu 2005 roku. W związku z tym zaplanowano uruchomienie mechanizmu dopłat do prywatnego przechowywania półtusz wieprzowych. Na rynku wieprzowiny ARR wypłaca także refundacje wywozowe. 10

11 Kilka refleksji na 15-lecie ARR Pomimo poprawy opłacalności chowu bydła (wynikającego z odnotowanego w 2004 roku wzrostu cen skupu żywca i niższych niż przed rokiem cen pasz) przewiduje się, że w 2005 roku spadkowe tendencje w produkcji żywca wołowego mogą się nadal utrzymywać. ARR wypłaca także refundacje wywozowe do mięsa wołowego. Rynek drobiu i jaj W 2005 roku refundacjami wywozowymi może zostać objęte ok. 10 tys. ton mięsa drobiowego i ok. 35 mln sztuk drobiu żywego oraz ok. 1 tys. ton jaj konsumpcyjnych i ok. 8 mln sztuk jaj wylęgowych. Rynek mleka Krajowa kwota mleczna dla dostawców hurtowych na poziomie 8,5 miliona kg gwarantuje producentom mleka możliwość stopniowego zwiększania podaży surowca do skupu oraz wzrost produkcji podstawowych artykułów mleczarskich. W 2005 roku ARR może prowadzić interwencyjne zakupy masła oraz wypłacać refundacje wywozowe, dopłacać do prywatnego przechowywania tego produktu oraz do przetwórstwa masła, masła skoncentrowanego i śmietanki. Nową działalnością Agencji są dopłaty do zakupu masła przez instytucje i organizacje niedochodowe. Produkcja OMP jest ściśle uzależniona od koniunktury na rynku światowym, gdyż produkt ten jest wytwarzany głównie z przeznaczeniem na eksport. Ocenia się, że w okresie maj-październik 2005 wyniesie ona ok. 70% całorocznej produkcji, tj. ok. 105 tys. ton (przy produkcji rocznej ok. 150 tys. ton). Należy przyjąć, że z tego ok tys. ton będzie stanowić sezonową nadwyżkę. W 2005 roku na rynku mleka w proszku przewiduje się interwencyjne zakupy OMP oraz refundacje wywozowe do 37 tys. ton tego produktu. Szacuje się, iż produkcja serów w 2005 roku ukształtuje się na poziomie ok. 230 tys. ton i będzie wyższa (w porównaniu do roku 2004) o ok. 4,5%. W br. przewiduje się dopłaty do prywatnego przechowywania serów oraz refundacje wywozowe do 10 tys. ton tego produktu. Realizacja przez Agencję programu dopłat do spożycia mleka i przetworów mlecznych stanowi także jedną z form działań interwencyjnych, uwalniających rynek od nadwyżek przetworów mlecznych i propagujących jednocześnie zdrowy styl odżywiania uczniów. Przewiduje się objęcie tym mechanizmem ok. 4 tys. ton mleka. Rynek skrobi ziemniaczanej W 2005 roku ARR wypłaca premie produkcyjne producentom skrobi. Obejmują one ok. 145 tys. ton skrobi z roku gospodarczego 2004/2005 i ok. 50 tys. ton skro- 11

12 Kilka refleksji na 15-lecie ARR bi z roku gospodarczego 2005/2006. Zaplanowano także realizację mechanizmu WPR Dopłaty do skrobi wykorzystywanej na cele niespożywcze. Przewiduje się zwiększenie obrotów w handlu zagranicznym zarówno w ramach wywozu produktów skrobiowych, jak i ich przywozu. Z tego względu w br. przewidziano wywóz z refundacjami ok. 70 tys. ton skrobi ziemniaczanej. Zaplanowano także w ramach kwotowania produkcji skrobi ziemniaczanej płatności dla plantatorów ziemniaków. Rynek cukru Produkcja cukru w sezonie 2004/2005 (od do ) wyniosła wg danych GUS ok tys. ton wobec 1910 tys. ton w sezonie poprzednim, co oznacza realizację w pełni limitu produkcyjnego cukru kwoty A i B (ok tys. ton) przeznaczonego na zaopatrzenie rynku krajowego. W 2005 roku przewiduje się, że Agencja będzie realizowała następujące mechanizmy WPR: pobieranie opłat cukrowych, wypłacanie refundacji wywozowych do cukru, udzielanie dopłat do cukru wykorzystywanego w przemyśle chemicznym a przede wszystkim zakupy interwencyjne cukru. Rynek miodu W ramach mechanizmu Wsparcie produkcji i zbytu miodu KE zaakceptowała trzyletni Krajowy Program Wsparcia Pszczelarstwa w Polsce i w drodze Decyzji z 20 sierpnia 2004 roku przydzieliła Polsce na jego realizację 56,25 mln zł (ok. 11,7 mln euro) do wykorzystania w sezonach 2004/2005, 2005/2006 i 2006/2007. Program został przyjęty do realizacji, a poniesione wydatki zostaną zgodnie z prawodawstwem unijnym zrefundowane w 50% z budżetu EFOGR. Rynek owoców i warzyw Przewiduje się, że w 2005 roku refundacjami wywozowymi może zostać objęte ok. 32 tys. ton świeżych owoców i warzyw oraz 20 ton przetworów owocowo-warzywnych. Po wejściu do Unii Europejskiej polscy producenci warzyw i owoców aby sprostać międzynarodowej konkurencji muszą prowadzić intensywne działania informacyjne i promocyjne dotyczące własnych produktów rolnych. Działania te ułatwiają rozszerzenie kontaktów handlowych z odbiorcami zagranicznymi, dostarczają odbiorcom wiedzy o produktach oraz przyczyniają się do rozszerzenia rynków zbytu. Mechanizm Wspólnej Polityki Rolnej Wsparcie działań promocyjnych i informacyjnych na rynkach wybranych produktów rolnych stwarza szanse na pozyskanie 12

13 Kilka refleksji na 15-lecie ARR znaczących środków finansowych pozwalających skuteczniej konkurować przedsiębiorcom unijnym na rynku światowym. Dofinansowanie przez Unię Europejską i Polskę działań promocyjnych i informacyjnych wynosi do 80% faktycznie poniesionych kosztów netto. Na rynku świeżych owoców i warzyw funkcjonuje mechanizm znany powszechnie pod nazwą Wycofywanie owoców i warzyw ze sprzedaży, a w ARR funkcjonujący pod nazwą Administrowanie rozdysponowywaniem owoców i warzyw nieprzeznaczonych do sprzedaży. W Polsce jednostkami odpowiedzialnymi za administrowanie tym mechanizmem są: Agencja Rynku Rolnego, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych. Rynek suszu paszowego Wynegocjowana przez Polskę krajowa gwarantowana ilość produkcji suszu paszowego wynosi ton i obejmuje produkcję w roku gospodarczym 2004/2005. ARR wypłaca dopłaty do produkcji suszu paszowego. Dopłaty dla hodowców jedwabników Agencja może stosować dopłaty dla hodowców jedwabników w odniesieniu do każdego zebranego pojemnika jaj jedwabników. ARR przewiduje, że wydatki na realizację tego mechanizmu w 2005 roku wyniosą ok. 200 tys. zł. Dopłaty do przetwórstwa słomy lnianej i konopnej na włókno Przewiduje się objęcie tym mechanizmem 277 ton długiego włókna lnianego (przy stawce dopłaty 160 euro/tonę), 193 ton krótkiego włókna lnianego (przy stawce 90 euro/tonę) oraz 150 ton włókna konopnego (przy stawce 90 euro/tonę). Dopłaty do wykorzystywania oliwy z oliwek w przetwórstwie Dopłaty w ramach realizacji tego mechanizmu będą wypłacane przetwórcom, którzy wykorzystują oliwę z oliwek (wyprodukowaną na terenie UE) w przetwórstwie, głównie do konserwowania zatwierdzonych przez KE produktów rybnych i warzywnych. Dostarczanie nadwyżek żywności najuboższej ludności UE Zgodnie z przepisami UE, Agencja administruje tym mechanizmem na podstawie corocznych decyzji wydawanych przez Komisję Europejską. 14 października 2004 roku Komitet Zarządzający ds. Zbóż zaakceptował plan rozdysponowania 13

14 Kilka refleksji na 15-lecie ARR żywności we Wspólnocie na 2005 rok. Polsce przyznano na realizację programu 155,5 mln zł. Wsparcie działań promocyjnych i informacyjnych na rynkach wybranych produktów rolnych W ramach tego mechanizmu wkrótce ruszy kampania informacyjna dotycząca wspólnotowego systemu oznaczeń produktów regionalnych i tradycyjnych pt. Oryginalność pod ochroną, na której realizację ARR uzyskała zgodę Komisji Europejskiej. W roku 2005 do Agencji wpłynęła oferta programu, którego celem jest promocja soków i nektarów marchwiowych na rynkach krajów trzecich. Oferta, złożona przez Krajową Unię Producentów Soków, po uzyskaniu pozytywnej oceny została do 15 czerwca br. przedłożona Komisji Europejskiej. Rynek tytoniu W 2005 roku Agencja będzie realizować płatności uzupełniające dla producentów surowca tytoniowego, w ramach przydzielonej im kwoty produkcji oraz zawartych przez nich umów na uprawę. Główny cel Agencji Rynku Rolnego Celem ARR jest przede wszystkim stabilizacja na rynkach rolno-żywnościowych. I to zadanie jest dla nas najważniejsze. A przy tej okazji chcielibyśmy, aby jak najwięcej pieniędzy trafiło do naszych przedsiębiorców, co oczywiście wiąże się z uruchomieniem przez ARR jak największej liczby działań. Jesteśmy po to, żeby służyć i pomagać zarówno producentom, jak i przetwórcom. Obserwuję wzrost zainteresowania naszą działalnością. Widzę, że przedsiębiorcy uczą się sięgać po subwencje nie tylko eksportowe, ale także po dotacje, o których wspominałem. My także ciągle uczymy się być potrzebni. Myślę, że największym problemem dla rolników oraz przetwórców z branży jest zapoznanie się z nowymi zasadami funkcjonowania rynku oraz mechanizmów, którymi w ramach Wspólnej Polityki Rolnej administruje Agencja Rynku Rolnego. Procedury działania są niejednokrotnie bardzo zbiurokratyzowane. Ale proszę pamiętać, że unijny budżet wykłada pieniądze i stąd tak duże wymagania formalne uzyskania środków finansowych. Rolnicy uczyli się przede wszystkim zasad nowej interwencji na rynku zbóż. Ale najważniejsze jest to, że nie sprawdziły się złowieszcze przepowiednie sprzed integracji, mówiące o tym, że zaleje nas żywność unijna, a ceny produktów spadną. 14

15 ARR w systemie regulacji polskiego rynku rolnego ARR w systemie regulacji polskiego rynku rolnego Prof. dr hab. Włodzimierz Rembisz Szkoła Główna Handlowa Prof. dr hab. Stanisław Stańko Zastępca Prezesa Agencji Rynku Rolnego Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego Uwarunkowania powstania Agencji Rynku Rolnego W połowie 1989 roku rozpoczął się w Polsce proces zamiany ustroju gospodarczego. Istotą tych zmian było po pierwsze odejście od zasad centralnego planowania jako podstawy regulacji procesów gospodarczych do rynku, po drugie proces prywatyzacji własności państwowej podmiotów gospodarczych. Składową tego procesu było tzw. urynkowienie gospodarki żywnościowej, polegające na odstąpieniu od państwowych cen skupu i centralnie ustalanych cen detalicznych żywności, czego wyrazem było tzw. uwolnienie cen detalicznych żywności i cen produktów rolnych. Odstąpienie od skupu państwowego i kontraktacji było szokiem dla producentów rolnych i państwowych wówczas przedsiębiorstw skupu i przetwórstwa rolno-spożywczego przyzwyczajonych do realizacji zadań planowego skupu. Zmieniła się całkowicie sytuacja rynkowa. Nastąpiło szybkie przejście od tzw. ekonomiki niedoboru do nadprodukcji, od planowanych cen skupu do cen zmiennych, od pewności zbytu (skupu) do niepewności. Obalone zostało przekonanie (głęboko dotychczas tkwiące zarówno w psychice producentów, jak i polityków i urzędników), że to, co zostanie wyprodukowane, zostanie również skupione. Rozsypała się mentalność typu każdy kłos na wagę złota czy akcja żniwa, bo ważniejszym problemem stało się to, kto to ma skupić i po jakiej cenie. Doszła do tego nagła konkurencja produktów z importu (w tym nowych, jak np. jogurty), 15

16 ARR w systemie regulacji polskiego rynku rolnego co jeszcze bardziej wpłynęło na radykalne zmniejszenie popytu na tradycyjną produkcję krajową, niezależnie od racjonalizacji popytu żywnościowego spowodowanego uwolnieniem cen. Przy względnie wysokim, a nawet bardzo wysokim udziale żywności w wydatkach konsumentów sprzeczne były (i nadal są) interesy producentów i konsumentów, co siłą rzeczy znajdowało wyraz w polityce. Obok liberalizmu rynkowego większości rządowej, artykułowany był radykalizm roszczeniowy związków (i partii) rolniczych. W tych okolicznościach i uwarunkowaniach powstała Agencja Rynku Rolnego. Jak się później okazało, wprawdzie w zmienionych, ale w istocie w podobnych warunkach przyszło działać tej instytucji w latach następnych. Zasadniczych uwarunkowań determinujących ocenę skuteczności działań interwencyjnych Agencji, niezależnie od jej sprawności organizacyjnej, należy szukać w uwarunkowaniach i wskaźnikach makroekonomicznych. Pierwszy z nich określa udział utrzymujących się z rolnictwa w strukturze pracujących w gospodarce narodowej. Drugi wskaźnik to wielkość dochodów uzyskiwanych w przeliczeniu na jednego zatrudnionego (PKB per capita) w całej gospodarce oraz dochodów uzyskiwanych przez zatrudnionych poza rolnictwem w relacji do dochodów uzyskiwanych w produkcji rolnej czy szerzej i inaczej to ujmując na wsi. Trzeci wskaźnik to udział żywności (krajowej) w wydatkach konsumpcyjnych ludności. Nie trzeba dowodzić, że wielkości i proporcje tych wskaźników w pierwszym i w całym okresie transformacji (a tym samym okresie działalności Agencji) znacznie różnią się od tego, co ma miejsce w czołówce krajów Unii Europejskiej. Wysoki udział rolników w strukturze zatrudnienia i niski parytet dochodowy (wysoki dysparytet) rolników w stosunku do pozostałych grup zawodowych zmniejsza subiektywną odczuwalność efektów dochodowych interwencji. Niski PKB na jednego zatrudnionego (przy względnie wysokim udziale utrzymujących się z rolnictwa w ogólnym zatrudnieniu) jest czynnikiem mocno ograniczającym możliwości generowania środków budżetowych przeznaczonych na interwencję. Z kolei względnie wysoki udział wydatków na żywność zwiększa wrażliwość społeczną na działania interwencyjne, mocno wiążąc z tym źródła ewentualnej inflacji. Splot powyższych uwarunkowań i wyrażających ich wskaźników tworzyły i tworzą problemy trudno rozwiązywalne czy satysfakcjonujące wszystkie strony. Stąd też i sądy, i oceny mogą być zróżnicowane i niejednoznaczne w zależności od punktu widzenia. Agencja działała i działa cały czas pod presją tych samych i podobnych uwarunkowań makroekonomicznych, gdyż te podstawowe wskaźniki zmieniają się powoli. 16

17 ARR w systemie regulacji polskiego rynku rolnego Dochodzą do tego nierozwiązywalne z natury rzeczy w okresie lat działalności Agencji problemy strukturalne w samym rolnictwie. Mają one zasadnicze znaczenie dla efektywności produkcji rolniczej, a tym samym kosztów i jej opłacalności, co ostatecznie przekłada się na kwestię poziomu cen rolnych. Poziom cen oraz ograniczenie ich zmienności, wynikającej z różnych uwarunkowań o charakterze przyrodniczo-losowym i koniunkturalnym, były przedmiotem pracy Agencji. Różnorodność uwarunkowań określających zmienność cen rolnych oraz skomplikowany splot uwarunkowań tak zwanej ekspozycji ryzyka cenowego w produkcji rolniczej czynił zadanie Agencji bardzo trudnym, zarówno w sensie narzędziowym, jak i skutków tych działań. Przy czym, co nie zawsze jest w pełni uświadamiane, ostatecznie o dochodach producentów rolnych, a zatem i pośrednio o skuteczności działań interwencyjnych w tym zakresie, decydują nie same ceny rolne (ceny otrzymywane) i ich zmienność (cel stabilizacyjny interwencji ograniczenie ich zmienności). Zasadnicze znaczenie ma też poziom i zmienność cen płaconych przez producentów za nakłady i świadczenia. W rezultacie podstawowe znaczenie dla opłacalności produkcji przy danej efektywności, a tym samym dla dochodów producentów rolnych, ma relacja i zmienność cen otrzymywanych za produkty rolne do cen płaconych za zakupione nakłady. Agencja miała pewien wpływ na kształtowanie się cen otrzymywanych i tylko niektórych produktów będących przedmiotem interwencji. Fundamentalne znaczenie w gospodarce rynkowej ma zasada, że koszty produkcji (jako kategoria zależna od producenta rolnego) powinny dostosowywać się do cen produktów kształtowanych na rynku. Praktyczna realizacja tej zasady rodzi jednak olbrzymie napięcia społeczne, które przekładają się na działania interwencyjne Agencji. Większość producentów rolnych oraz część przetwórców ma trudności w dostosowaniu swoich kosztów do cen wytwarzanych przez siebie produktów, kształtowanych niezależnie od nich na rynku. Wynika to z przyczyn strukturalnych, niemniej jednak tworzy to olbrzymią presję na działania interwencyjne (w tym na podnoszenie cen ponad poziom wynikający z gry rynkowej) oraz na ocenę skuteczności tych działań. Agencja działa zawsze pod ciśnieniem tego problemu, którego rozwiązanie leży w sferze przemian strukturalno-efektywnościowych związanych z zapotrzebowaniem na kapitał oraz pozarolniczym rozwojem wsi i rozwojem całej gospodarki Jest to sfera polityki ekonomicznej dotyczącej rolnictwa. Kształt tej polityki, jej założenia, tj. cele, metody oraz przeznaczone środki, stanowią najważniejsze instytucjonalne uwarunkowanie działań interwencyjnych Agencji. Tylko w kontekście określonych założeń polityki rolnej można oceniać skuteczność działań 17

18 ARR w systemie regulacji polskiego rynku rolnego interwencyjnych niezależnie od stosowanych instrumentów. Nierzadko występowała niespójność tych założeń czy przewaga krótkookresowych doraźnych celów nad długookresową strategią. Determinowało to w oczywisty sposób zakres i skuteczność działań interwencyjnych. Z drugiej strony, niezależnie od tej nieokreśloności polityki rolnej, występowała pewna ciągłość w działaniach interwencyjnych Agencji. Można przyjąć, iż ewolucja działań interwencyjnych Agencji odpowiada myśli teoretycznej, zgodnie z którą działania te powinny być coraz bardziej skierowane bezpośrednio na ich cel, tzn. na dochody producentów rolnych oraz na rozwój wsi (jest to inny wymiar interwencjonizmu). Stąd obserwowane zmiany metod i instrumentów interwencyjnych od aktywnego uczestnictwa w rynku, jako jednego z jego podmiotów, do dopłat do cen, przechowalnictwa i eksportu po dopłaty do produkcji (dochodów) z pominięciem rynku. Ewolucja tego modelu działań interwencyjnych była nie tylko wynikiem zdobywanej wiedzy i doświadczeń nabywanych w trakcie realizacji zadań Agencji była też wynikiem zmieniających się możliwości i uwarunkowań. Było to związane głównie ze środkami budżetowymi, z konkretnymi rozwiązaniami polityki rolnej i wspomnianymi wyżej makroproporcjami. Trudno sobie na przykład wyobrazić stosowanie bezpośrednich dopłat powierzchniowych w pierwszym okresie działalności Agencji. Trudno by też było stosować obecne rozwiązania regulacyjne, w tym określone procedury, wymagające m.in. dużego liczebnie aparatu urzędniczego, którego wtedy nie było oraz nie było rynku rozwiniętego w sensie podmiotowym. W każdym z omawianych okresów tworzył się inny rodzaj presji i napięć, pod którymi działała Agencja. Stąd inne zadania i instrumenty działań interwencyjnych. Syntetycznie jednak rzecz ujmując, wiązało się to ze wspomnianymi wyżej uwarunkowaniami makroekonomicznymi, które zmieniały się relatywnie wolno. Zmieniał się natomiast stopień wynikających z nich sprzeczności oraz natężenie i skala napięć. Kształtował się bowiem rynek rolny w jego wymiarze podmiotowym i przedmiotowym. W wymiarze podmiotowym zwiększała się liczba przedsiębiorstw skupu i przechowalnictwa oraz przetwórstwa o ugruntowanej sytuacji finansowej i rynkowej. W wymiarze przedmiotowym umacniało się przestrzeganie prawa, kontraktów i zwyczajów handlowych, ugruntowywały się struktury powiązań. Zwiększała się dostępność, zakres informacji, analiz i prognoz rynkowych oraz ukształtowała się infrastruktura rynkowa (np. biura maklerskie i giełda towarowa). Umacniała się też skuteczność w zakresie regulowania czy monitorowania obrotów zewnętrznych. Teoretycznie rzecz biorąc, powinno się to przyczyniać do ułatwiania i zwiększania skuteczności działań interwencyjnych. Zwiększały się 18

19 ARR w systemie regulacji polskiego rynku rolnego jednak też oczekiwania i wymagania ze strony związków rolników i grup branżowych. Dochodziły do tego wymagania stawiane przez Unię Europejską. Budowany w Polsce w obszarze rynku rolnego system interwencjonizmu łączony jest obecnie z polityką przemian strukturalnych i wielofunkcyjnego rozwoju wsi. Agencja Rynku Rolnego realizuje od momentu powstania w 1990 roku interwencyjną politykę państwa, której celem jest stabilizacja rynku rolnego oraz ochrona dochodów producentów rolnych. Od 1990 roku tworzone i doskonalone były formy, metody i sposoby działalności interwencyjnej Agencji w płaszczyźnie systemowej, programowej i instytucjonalnej, dostosowywane do potrzeb, możliwości oraz nabytych doświadczeń i wiedzy. Konstrukcja nowej polityki rolnej odpowiadającej przemianom wewnętrznym oraz pogłębiającym się procesom integracji z zagranicą, w tym głównie z Unią Europejską, obejmuje tworzenie nowych instytucji odpowiedzialnych za poszczególne obszary polityki rolnej oraz wprowadzenie nowych instrumentów oddziaływania na rolnictwo i jego otoczenie, zwłaszcza pozarolniczy rozwój wsi. Ustawowy cel Agencji realizowany był w czterech okresach: pierwszy obejmował lata i charakteryzował się tworzeniem i konsolidacją polityki interwencyjnej, w drugim od 1996 do 1998 roku doskonalono formy i metody interwencji, trzeci od 1999 roku to okres dostosowywania mechanizmów interwencyjnych do obowiązujących w Unii Europejskiej, czwarty zaś od 1 maja 2004 roku to okres działalności ARR jako agencji płatniczej realizującej mechanizmy Wspólnej Polityki Rolnej. Działalność interwencyjna ARR w latach tworzenie i konsolidacja polityki interwencyjnej Zasadniczym celem w momencie powołania Agencji było zneutralizowanie wpływu negatywnych skutków zmian cenowych i dochodowych dla rolników oraz dla konsumentów, szokowej terapii odejścia od państwowego skupu w związku ze wspomnianą wyżej zmianą ustrojową. W zamierzeniu twórców Agencji miała ona być samodzielnym aktorem gry rynkowej działającym w imieniu rządu dla realizacji tych celów. Agencja nie miała wzorca w innych krajach, bowiem taki proces transformacji następował po raz pierwszy na świecie i w Polsce. Tworzenie instrumentów interwencyjnych odbywało się więc siłami Agencji (nie było jeszcze 19

20 ARR w systemie regulacji polskiego rynku rolnego orientacji na rozwiązania z UE czy USA). Wprowadzano je w życie (w sensie podmiotowym i infrastrukturalnym) w warunkach niewykształconego i rozchwianego rynku. Stare, państwowe podmioty przestawały działać bądź już rozpadły się, nowe zaś prywatne dopiero powstawały. Nie zawsze miały zdolności kredytowe czy ogólnie biorąc wiarygodność. Ważniejsze jednak było to, że instrumenty te przygotowywano i wprowadzano pod presją dwojakiego rodzaju napięć. Z jednej strony były one związane z żądaniami związków rolników i partii szukających w tym, obok słusznych spraw, szans politycznych. Z drugiej strony, w sytuacji dominacji w rządach tamtego okresu czysto rynkowego liberalnego podejścia (niekiedy doktrynerskiego) nie było możliwe wprowadzanie form interwencji, np. dopłat do cen rolnych czy eksportu lub kontroli importu. Przy programowym ograniczaniu środków Agencji obowiązywała zasada zwrotności środków zaangażowanych w działalność interwencyjną. Limit środków i charakter instrumentów ograniczał udział Agencji w działaniach rynkowych. Miało to pozytywną stronę nie zakłócało bowiem sygnałów rynkowych. W sytuacji wspomnianych napięć, braku rynku i jego infrastruktury, bardzo szczupłych środków i przy nielicznym stanie zatrudnienia, siłą rzeczy niedoświadczonej jeszcze kadry (brak programów współpracy i pomocy z innych Agencji) przygotowano i wprowadzono funkcjonujące przez wiele lat instrumenty interwencji na poszczególnych rynkach. Przejęto rezerwy państwowe bez dotacji na koszty składowania, wprowadzając je jako wzmocnienie oddziaływania Agencji na rynek. Wprowadzono niezwykle ważną w tamtym czasie instytucję poręczeń kredytowych. Zbudowano podstawy nowoczesnej infrastruktury rynkowej giełdę towarową i biura maklerskie (w tym dzisiejszy ARRTRANS). Pokonując wiele przeszkód prawnych i finansowych, przejęto elewatory zbożowe i utworzono spółki przechowalnicze (np. ELEWARR), co zwiększyło elastyczność oddziaływania Agencji na rynek zbóż. Rozpoczęto tworzenie systemu informacji rynkowej, własnej bazy informacyjnej i wprowadzono funkcjonującą do dziś heurystyczną metodę prognozowania cen. Prognozy cenowe traktowano jako pośrednią metodę interwencji. Najistotniejszą kwestią było jednak wprowadzenie koncepcji oraz zdefiniowanie cen interwencyjnych i przede wszystkim cen minimalnych, koncepcji godzącej sprzeciw liberalnej i czysto rynkowej orientacji w rządzie z żądaniami protestujących związków rolników. Koncepcji, która wyznaczała ramy i procedury działań interwencyjnych na rynku zbóż, żywca wieprzowego i mleka, w której uniknięto kosztowej formuły cenowej. Koncepcja prawie w niezmienionej formie wyznacza ramy działań do dziś. 20

21 ARR w systemie regulacji polskiego rynku rolnego Podstawą działań interwencyjnych Agencji w tym okresie była ustawa z 7 czerwca 1990 roku o utworzeniu Agencji Rynku Rolnego. Według tej ustawy, Agencja służyła realizacji interwencyjnej polityki rolnej Państwa, mającej na celu stabilizację rynku produktów rolnych oraz ochronę dochodów uzyskiwanych z rolnictwa. Zadania te Agencja realizowała głównie poprzez: interwencyjny skup oraz w szczególnie uzasadnionych przypadkach import produktów rolnych i artykułów żywnościowych, interwencyjną sprzedaż na rynku krajowym i rynkach zagranicznych, gromadzenie rezerw produktów rolnych oraz ich przetworów. Do zakresu działań Agencji należało także: analizowanie rynku rolnego i żywnościowego, ustalanie tendencji rozwoju produkcji rolniczej, jej uwarunkowań ze strony rynku oraz organizowanie systemu szybkiej informacji w tym zakresie, w przypadkach uzasadnionych sytuacją rolnictwa i rynku rolnego formułowanie dla rządu propozycji organizacyjno-prawnych dotyczących rynku rolnego, interwencyjnych cen produktów rolnych, regulacji w zakresie handlu zagranicznego, a także innych środków interwencji kształtowania podaży lub popytu, możliwość udzielania poręczeń kredytowych. Zgodnie z ustawą Agencja przejęła od Głównego Zarządu Rezerw Państwowych rezerwy państwowe produktów rolnych oraz półproduktów i artykułów żywnościowych (1990); przejęła także nieodpłatnie magazyny zbożowe znajdujące się w zarządzie przedsiębiorstw przemysłu zbożowo-młynarskiego PZZ o łącznej pojemności 1 mln ton. Agencją kierował Prezes, powoływany i odwoływany przez Prezesa Rady Ministrów. Prezes ARR był organem wykonawczym i zarządzającym, dbając o realizację zadań Agencji i podejmowania działań w celu zapewnienia rozwoju i efektywnego wykorzystania działalności Agencji. Z działalności ARR Prezes składał co kwartał sprawozdanie Prezesowi Rady Ministrów, Ministrowi Rolnictwa oraz Sejmowej Komisji Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej. Działania interwencyjne w tym okresie obejmowały rynek zbóż (pszenicę, żyto), mięsa wieprzowego i wołowego, mleka (głównie masła i mleka w proszku), cukru, miodu, przetworów ziemniaczanych (skrobi) oraz takie rynki, jak: włókien lnianych, wełny pranej, drobiu, tytoniu i chmielu. Interwencja na podstawowych rynkach rolnych prowadzona była w sposób bezpośredni (zakupy i sprzedaż) i pośredni (np. poręczenia kredytowe, system tzw. umów autoryzowanych i tzw. system zaliczkowy). 21

22 ARR w systemie regulacji polskiego rynku rolnego ARR udzielała poręczeń kredytowych podmiotom gospodarczym realizującym działania zlecone przez Agencję, których kierunek był zbieżny z jej działaniami interwencyjnymi. W początkowym okresie udzielanie poręczeń kredytowych przedsiębiorcom znajdującym się w trudnej sytuacji finansowej odbywało się w oparciu o mało przejrzyste kryteria. Efektem było powstawanie w szybkim tempie wierzytelności. Poręczenia kredytowe obejmowały skup zbóż, owoców i warzyw, ziemniaków, buraków cukrowych i import zbóż. Realizacja zadań Agencji w latach nie zawsze była skuteczna. Brakowało zasad i procedur jednoznacznie określających warunki i poziom interwencji, rozwój rynku i jego infrastruktury, a także wymagań, jakie muszą spełnić uczestnicy działań interwencyjnych. Doskonalenie polityki interwencyjnej w latach W tym okresie działania interwencyjne miały miejsce w warunkach częściowo ukształtowanego rynku rolnego oraz przede wszystkim istniejących już i stosowanych narządzi interwencyjnych. Agencja dysponowała także kadrą, która zdobyła już doświadczenia. Funkcjonowały też spółki przechowalnicze. Uczestnicy rynku, decydenci i politycy znali sens i możliwości działań interwencyjnych. Następował etap doskonalenia narzędzi interwencyjnych i zwiększania skuteczności interwencji. Kumulowane były, tak jak w pierwszym okresie, środki budżetowe przeznaczone na interwencje w wyniku kontynuacji stosowania zasady zwrotności środków w działaniach interwencyjnych i w gospodarce rezerwami. Uwarunkowania makroekonomiczne i strukturalne w rolnictwie pozostawały zmienione w niewielkim wymiarze. Rosły jednak wymagania związków zawodowych oraz umacniały się oczekiwania rolników. Trudno więc było osiągać poprawę dochodów w warunkach umacniania się równowagi na rynku rolnym na realnie niższym poziomie cen rolnych. W przeciwieństwie do pierwszego tu wyróżnionego okresu następowała już pewna orientacja na rozwiązania w interwencji przyjęte w krajach UE. W 1996 roku znowelizowano ustawę o utworzeniu Agencji Rynku Rolnego. Celem tego było: zwiększenie kontroli i nadzoru nad wykonywaniem zadań Agencji w zakresie realizacji polityki interwencyjnej państwa w stosunku do wsi i rolnictwa, określenie miejsca i wzajemnych relacji między Agencją a innymi podmiotami działającymi na rynku rolnym, 22

23 ARR w systemie regulacji polskiego rynku rolnego zwiększenie skuteczności działań interwencyjnych Agencji. Nowo wprowadzone rozwiązania dążyły do osiągnięcia wyznaczonych celów poprzez: 1. Opracowywanie rocznych programów działań interwencyjnych określających: wykaz produktów rolnych, półproduktów i artykułów żywnościowych, będących przedmiotem oddziaływania Agencji, prognozę poziomu cen, według których Agencja będzie prowadzić działalność interwencyjną i gospodarkę rezerwami państwowymi, środki niezbędne na działania interwencyjne. 2. Zwiększenie swobody w podejmowaniu decyzji przez Prezesa Agencji. 3. Nałożenie na ARR obowiązku przedstawiania propozycji regulacji handlu zagranicznego w zakresie artykułów będących przedmiotem działalności interwencyjnej Agencji. 4. Wprowadzenie obowiązku prowadzenia gospodarki finansowej na zasadach określonych dla osób prawnych z uwzględnieniem specyfiki działalności interwencyjnej i gospodarki państwowymi rezerwami żywności. 5. Ograniczenie przejmowania przez Agencję tylko magazynów zbożowych nieobciążonych zobowiązaniami wobec Skarbu Państwa z tytułu kredytów inwestycyjnych poręczonych przez Ministra Finansów. 6. Zobowiązanie Agencji do podejmowania inicjatyw w kreowaniu nowych podmiotów na rynku, takich jak giełdy, targowiska itp. W listopadzie 1996 roku został nadany nowy statut Agencji Rynku Rolnego. Określił on procedury działań interwencyjnych, w tym czasokresy i warunki dokonywania interwencyjnych zakupów i sprzedaży. Interwencyjne zakupy prowadzone były w następujących okresach: od 15 lipca do 30 października pszenicy i żyta, od 1 maja do 30 października masła, od 1 czerwca do 30 września odtłuszczonego mleka w proszku, pozostałych produktów i ich przetworów w okresach występowania nadwyżek podaży. Przyjęto przy tym zasadę, że warunkiem podjęcia interwencyjnych zakupów był spadek przeciętnych cen rynkowych produktów objętych interwencją w ciągu kolejnych dwóch tygodni do poziomu 90% ceny interwencyjnego zakupu. Natomiast interwencyjna sprzedaż zapasów operacyjnych mogła być prowadzona tylko w razie wzrostu przeciętnej ceny rynkowej danego produktu lub przetworu w stosunku do ceny interwencyjnego zakupu o co najmniej 10%. Statut określił także, że zadania interwencyjne mogą być realizowane wyłącznie 23

24 ARR w systemie regulacji polskiego rynku rolnego za pośrednictwem podmiotów gospodarczych wybranych w drodze przetargów i spełniających określone wymogi. Wprowadzone zmiany sprecyzowały warunki zakupów i sprzedaży produktów przez ARR oraz czasokresy ich dokonywania, czym zobiektywizowały ocenę sytuacji rynkowej i rozpoczynania działalności interwencyjnej. Przyczyniły się tym samym do zmniejszenia ryzyka podmiotów rynkowych, które mogły przewidywać kiedy, w jakiej sytuacji i na jakich rynkach należy się liczyć z działalnością Agencji i jej wpływem na podaż (przy sprzedaży) lub popyt rynkowy (przy zakupach). Rozwiązania przyjęte w Statucie spełniały swoje zadania w warunkach ciągłego wzrostu cen produktów rolnych. Odwrócenie tendencji cenowych (zwłaszcza na rynku zbóż) w końcu 1996 roku ograniczyło możliwość działania ARR, uniemożliwiając praktycznie sprzedaż zapasów oraz powodując lawinowy wzrost kosztów prowadzenia działań interwencyjnych. Było to jedną z przyczyn kolejnej nowelizacji statutu ARR. ARR w latach dostosowywanie do wymogów Unii Europejskiej W tym okresie następuje wyraźne określenie kierunku rozwiązań w działaniach interwencyjnych oraz w polityce rolnej. Makroekonomiczne uwarunkowania działalności Agencji poprawiały się. Umacniała się równowaga rynkowa na wyższym poziomie popytu wewnętrznego i eksportu. Zwiększyła się konkurencyjność krajowych producentów produktów żywnościowych. Przemysł rolno-spożywczy przeszedł bowiem gruntowną modernizację i restrukturalizację. Umocniła się coraz większa grupa gospodarstw towarowych powiązanych z rynkiem o konkurencyjnej efektywności. Poprawiły się standardy jakościowe produktów. Ugruntowane zostały zwyczaje rynkowe. Przyjęły się też, wprawdzie stopniowo, standardy negocjacyjne z organizacjami rolniczymi. Najważniejsze jednak było to, że Agencja kumulowała sumę doświadczeń i wiedzy dotyczących stosowania instrumentów interwencyjnych i regulacyjnych o rynku, informacji o samej interwencji itp. Otworzyły się szerokie możliwości korzystania z doświadczeń i wiedzy organizacji interwencyjnych Unii Europejskiej. Z drugiej strony powstawały napięcia związane z procesem przygotowawczym, w tym negocjacyjnym, związanym z dostosowaniem się do Wspólnej Polityki Rolnej. W 1998 roku przygotowano projekt nowelizacji Statutu Agencji. W zakresie procedury działalności interwencyjnej rozszerzono dotychczasowy zakres stosowanych środków o instrumenty szeroko stosowane przez inne kraje, np.: 24

25 ARR w systemie regulacji polskiego rynku rolnego udzielanie dopłat do przechowywania produktów objętych działaniami interwencyjnymi, udzielanie subwencji eksportowych do wybranych produktów objętych działaniami interwencyjnymi. Wprowadzono także instrumenty pozwalające rozwiązywać bieżące problemy w kraju, np. udzielanie dopłat do cen skupu zbóż. W Statucie wprowadzono także zmiany dotyczące warunków sprzedaży zapasów. Dotychczasowe warunki rozpoczynania sprzedaży zapasów określone były wzrostem i utrzymywaniem się cen rynkowych przez co najmniej 2 tygodnie na poziomie nie niższym niż 10% w stosunku do cen interwencyjnych. W warunkach względnie ustabilizowanego rynku, przy obniżaniu się inflacji zapis taki uniemożliwiał sprzedaż produktów z zapasów Agencji i efektywne oddziaływanie na określoną sytuację na rynku. W Statucie zapisano, że możliwe będzie rozpoczynanie sprzedaży i niedopuszczenie do zbyt gwałtownego wzrostu cen w krótszym okresie. W ramach dostosowań do wymogów UE, w kolejnych latach ARR rozszerzała instrumentarium interwencyjne, wprowadzając nowe mechanizmy lub korygując dotychczasowe. W 1999 roku zmieniono terminy zakupów interwencyjnych pszenicy i żyta od listopada do grudnia, co oznaczało, że w okresie najwyższej sezonowej podaży ARR nie konkurowała z podmiotami skupującymi. Od 21 kwietnia 2001 roku na Prezesie ARR spoczywa obowiązek wydawania pozwoleń na przywóz towarów rolno-spożywczych w ramach kontyngentów taryfowych i automatycznej rejestracji obrotu, co było ważnym elementem monitoringu obrotów handlowych z zagranicą i większym powiązaniu interwencji wewnętrznej z zewnętrzną. W 2001 roku, w tzw. ustawach sektorowych określono działania interwencyjne, które może podejmować Agencja (np. na rynku mleka, skrobi ziemniaczanej, tytoniu, cukru, suszu paszowego, owoców i warzyw). W ustawach tych wprowadzono możliwość realizacji wielu mechanizmów interwencyjnych na tych rynkach zbieżnych z rozwiązaniami UE. W 2002 roku, w wyniku zmian ustawy o utworzeniu ARR, wprowadzono możliwość przekazywania zapasów na potrzeby jednostek pomocy społecznej. W 2003 roku zmieniono strukturę ARR, dostosowując ją do wymogów agencji płatniczej (struktura organizacyjno-funkcjonalna, zwiększenie do 16 liczby oddziałów terenowych). Sprecyzowano także zadania, jakie będzie realizować Centrala oraz oddziały terenowe. 19 kwietnia 2004 roku Agencja Rynku Rolnego uzyskała akredytację i status agencji płatniczej. 25

26 ARR w systemie regulacji polskiego rynku rolnego Działalność ARR od 1 maja 2004 roku Agencja Rynku Rolnego rozporządzeniem Ministra Finansów z 19 kwietnia 2004 roku uzyskała pełną i bezwarunkową akredytację. Obejmuje ona realizację następujących zadań w ramach Wspólnej Polityki Rolnej: 1. Prowadzenie interwencji mającej na celu stabilizacje rynków rolnych. 2. Administrowanie obrotem towarowym z zagranicą, w tym w szczególności w zakresie przyznawania refundacji przy wywozie do państw trzecich. 3. Administrowanie kwotowaniem produkcji. W ramach zadań agencji płatniczej ARR administruje mechanizmami interwencyjnymi, które są skierowane do podmiotów przechowalniczych i produkcyjnych, chłodni, przedsiębiorstw handlowych oraz producentów rolnych. Obejmują one zarówno mechanizmy interwencji wewnętrznej, ochrony zewnętrznej, jak i administracyjne. Można je podzielić na kilka grup: mechanizmy handlu zagranicznego, interwencyjne zakupy i sprzedaż, instrumenty administracyjne, dopłaty do prywatnego przechowywania, przetwórstwa i spożycia, inne. Szczegółowy zakres mechanizmów, za które odpowiada Agencja Rynku Rolnego, określił Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Są to: 1. Handel zagraniczny na rynkach: mleka i jego przetworów (pozwolenia na wywóz/przywóz, refundacje wywozowe) zbóż (pozwolenia na wywóz/przywóz, refundacje wywozowe, opłaty wywozowe) wołowiny i cielęciny (pozwolenia na wywóz/przywóz, refundacje wywozowe) baraniny i koziny (pozwolenia na wywóz) wieprzowiny (pozwolenia na wywóz/przywóz, refundacje wywozowe) ryżu (pozwolenia na przywóz/wywóz, refundacje wywozowe, opłaty wywozowe) drobiu i jaj (pozwolenia na przywóz/wywóz, refundacje wywozowe) cukru (pozwolenia na przywóz/wywóz, refundacje wywozowe, opłaty wywozowe) olejów i tłuszczów (pozwolenia na przywóz/wywóz, refundacje wywozowe, opłaty wywozowe) 26

27 ARR w systemie regulacji polskiego rynku rolnego świeżych owoców i warzyw (pozwolenia na przywóz/wywóz, refundacje wywozowe) bananów (pozwolenia wywozowe) przetworzonych owoców i warzyw (pozwolenia na przywóz/wywóz, refundacje wywozowe) wina (pozwolenia na przywóz/wywóz, refundacje wywozowe) lnu i konopi (pozwolenia na przywóz) alkoholu etylowego pochodzenia rolniczego produktów przetworzonych z grupy non-aneks I oraz handel zagraniczny zasady horyzontalne. 2. Interwencyjny zakup i sprzedaż: masła odtłuszczonego mleka w proszku zbóż cukru wołowiny. 3. Instrumenty administracyjne kwotowanie produkcji: mleka surowca tytoniowego administrowanie rozdysponowaniem owoców i warzyw nieprzeznaczonych do sprzedaży opłaty produkcyjne na rynku cukru. 4. Dopłaty do: prywatnego przechowywania: masła odtłuszczonego mleka w proszku serów wołowiny i cielęciny baraniny i mięsa koziego wieprzowiny wina stołowego i moszczy gronowych przetwórstwa masła, masła skoncentrowanego i śmietanki spożycia mleka i przetworów mlecznych w placówkach oświatowych masła skoncentrowanego stosowanego w bezpośredniej konsumpcji odtłuszczonego mleka w proszku przeznaczonego do produkcji pasz odtłuszczonego mleka przeznaczonego do produkcji kazeiny i kazeinianów 27

28 ARR w systemie regulacji polskiego rynku rolnego zakupu masła przez instytucje i organizacje o charakterze niedochodowym skrobi wykorzystywanej na cele niespożywcze produkcji skrobi ziemniaczanej w ramach kwot cukru wykorzystywanego w przemyśle chemicznym wykorzystania zagęszczonego moszczu gronowego produkcji suszu paszowego przetwórstwa słomy lnianej i konopnej uprawianej na włókno wykorzystania oliwy z oliwek w przetwórstwie oraz dla hodowców jedwabników. 5. Inne: wsparcie produkcji i zbytu miodu wsparcie działań promocyjnych i informacyjnych na rynkach wybranych produktów rolnych dostarczanie nadwyżek żywnościowych najuboższej ludności UE realizacja płatności uzupełniających dla producentów surowca tytoniowego, skrobi ziemniaczanej kontrola wykorzystania surowców uprawianych na gruntach odłogowanych z przeznaczeniem do wytwarzania produktów nieżywnościowych wydawanie zezwoleń na wykorzystanie kazeiny i kazeinianów do produkcji serów administrowanie środkami Funduszu Promocji Mleczarstwa. Realizacja mechanizmów WPR funkcje Agencji Rynku Rolnego Agencja pełni trzy podstawowe funkcje: 1. Wdrażającą jest odpowiedzialna za prawidłową implementację prawodawstwa wspólnotowego dotyczącego administrowania mechanizmami Wspólnej Polityki Rolnej na rynku rolnym. 2. Płatniczą jest zobowiązana do realizacji płatności, prowadzenia rachunków księgowych oraz kontroli nadzoru wydatkowanych środków finansowych zgodnie z wymogami Sekcji Gwarancji Funduszu EFOGR. 3. Informacyjną przekazuje za pośrednictwem jednostki koordynującej informacje między Komisją Europejską a uczestnikami mechanizmów WPR. 28