ARTYKUŁ PROBLEMOWY NOWE ASPEKTY PROBLEMU REKULTYWACJI GLEB ZANIECZYSZCZONYCH METALAMI CIĘŻKIMI

Transkrypt

1 ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LVI NR 1/2 WARSZAWA 2005: ARTYKUŁ PROBLEMOWY ANNA KARCZEWSKA NOWE ASPEKTY PROBLEMU REKULTYWACJI GLEB ZANIECZYSZCZONYCH METALAMI CIĘŻKIMI NEW APPROACH TO REMEDIATION OF SOILS POLLUTED WITH HEAVY METALS Instytut Gleboznawstwa i Ochrony Środowiska Rolniczego, Akademia Rolnicza we Wrocławiu A bstract: Soil pollution with heavy metals remains in Poland o f local importance, though, several sites need soil reclamation. Liming and application o f clay and organic materials, commonly used for reclamation, reduce metals solubility but do not fulfill the requirements o f present Polish law which requires removal o f excessive pollutants from soil. Various methods o f soil cleaning are evaluated in the paper, including technical methods (extraction in situ and ex situ, electrochemical methods, zeolites application) and phytoextraction, with its most effective technique, induced hyperaccumulation, where chelating agents are used to enhance metal bioavailability. High EDTA extractability o f Cu and Pb from polluted soils supports the idea. Factors affecting the efficiency o f phytoextraction and several drawbacks are discussed. Słowa kluczowe: gleby, metale ciężkie, rekultywacja, prawo, fltoremediacja, fitoekstrakcja. K ey w ords: soils, heavy metals, reclamation, law, phytoremediation, phytoextraction. WSTĘP Problem znaczniejszego zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi, w tym Pb, Cu, Zn i Cd, ma wprawdzie w Polsce znaczenie lokalne, to jednak w sąsiedztwie niektórych zakładów przemysłowych, np. hutniczych i metalurgicznych, takich jak: huty miedzi w Legnicy i Głogowie, huty cynku i ołowiu na Górnym Śląsku, a także na obszarach ogródków działkowych wielu miast, gleby wykazują znaczne zawartości metali ciężkich, co było dotychczas przedmiotem licznych badań [Marchwińska, Kucharski 1990,

2 182 A. Karczewska Czarnowska 1995, Мосек i in. 1995, Chodak, Kawalko 1996, Szerszeń, Kabała 1996, Kabata-Pendias, Pendias 1999, Szerszeń i in., 1999, Gontarz, Dmowski 2000, Kabała, Chodak 2002, Karczewska 2002, Jagiełło i in. 2003]. Zagrożenie związane z obecnością metali ciężkich w glebie zależy nie tylko od ich całkowitej zawartości, ale przede wszystkim od udziału form łatwo rozpuszczalnych, dostępnych dla roślin, podatnych na ługowanie do wód i bioprzyswajalnych dla mikro- i mezoflory i fauny glebowej, więc oddziałujących bezpośrednio na równowagę biologiczną gleby. Należy zwrócić uwagę na fakt, że metale unieruchomione w fazie stałej gleby nie pozostają jednak całkowicie obojętne dla środowiska, gdyż drogą mechaniczną - w procesach erozji wodnej lub wietrznej mogą być przenoszone wraz z cząstkami stałymi gleby, powodując wtórne zanieczyszczenie wód lub roślin, w tym m.in. roślin wykorzystywanych na cele paszowe. Niekiedy zwraca się także uwagę na zagrożenie związane ze spożyciem produktów konsumpcyjnych zanieczyszczonych cząstkami gleby, np. przez dzieci. Metale mogą zostać wówczas uwolnione z fazy stałej gleby w przewodzie pokarmowym człowieka lub zwierzęcia, w warunkach silnie kwaśnego odczynu. Liczni autorzy podkreślają fakt, że gleby silnie zanieczyszczone, zawierające unieruchomione metale ciężkie, są rodzajem bomby z opóźnionym zapłonem, która może zadziałać w przyszłości wskutek radykalnej zmiany warunków środowiskowych. Praca ma charakter dyskusyjny i podejmuje bardzo ważny problem - kryteriów oceny zanieczyszczenia gleb i potrzeb ich rekultywacji w odniesieniu do ustawy Prawo ochrony środowiska oraz Rozporządzenia MS w/s standardów jakości gleb i jakości ziem. Problem wymaga dyskusji w środowisku gleboznawczym. Podczas Kongresu PTG w 2003 roku bardzo mocno podkreślano fakt, że Towarzystwo nie powinno pozostawać obojętne wobec wprowadzania przepisów prawnych, które dotyczą gleb, a w niedostatecznym stopniu uwzględniają wiedzę gleboznawczą. Strategie i metody rekultywacji Dostępne strategie rekultywacji gleb zanieczyszczonych metalami ciężkimi polegają albo na unieruchomieniu metali w glebie i zminimalizowaniu ich negatywnego oddziaływania na środowisko, albo przeciwnie - na uruchomieniu metali i ich skutecznym usunięciu z gleby, co schematycznie zilustrowano na rysunku 1. Obie strategie oparte są na zmianie rozpuszczalności metali ciężkich osiąganej w wyniku modyfikacji właściwości gleby decydujących o ruchliwości metali, a mianowicie: odczynu, pojemności sorpcyjnej, warunków redoks oraz zawartości w glebie związków kompleksujących, odpowiedzialnych za tworzenie rozpuszczalnych chelatów [McBride 1994, Kabata-Pendias, Pendias 1999, Karczewska 2002]. Zgdnie ze strategią 1, unieruchomienia, powszechnie stosowaną metodą rekultywacji, zalecanąm.in. przez IUNG, i radykalnie zmniejszającą negatywne oddziaływanie na środowisko metali ciężkich obecnych w glebie jest wapnowanie [Kabata-Pendias 1979, Kabata-Pendias i in ], a w przypadku gleb lekkich - dodatkowo wzbogacanie kompleksu sorpcyjnego przez wprowadzenie substancji organicznej, np. torfu, granulowanego węgla brunatnego lub resztek roślinnych [Kabata-Pendias 1979, Diatta, Grzebisz 1999], albo tzw. iłowanie gleby [Greinert 1995]. Zabiegi te, proste w realizacji i stosunkowo tanie, skutecznie ograniczają rozpuszczalność metali i ich bioprzyswajalność, czego dowodzą m.in.

3 Nowe aspekty rekultywacji gleb zanieczyszczonych metalami ciężkimi 183 RYSUNEK 1. Dwie strategie rekultywacji - schemat: a) unieruchamianie metali w glebie, b) uruchamianie metali i ich usuwanie z gleby FIGURE 1. Two strategies of soil remediation - a scheme: a) immobilization of metals in soil, b) mobilization of metals and their removal from soil pozytywne efekty odtwarzania okrywy roślinnej na obszarach stref ochronnych hut miedzi Legnica i Głogów, nawet przy znacznych całkowitych zawartościach Cu i Pb w glebie [Szerszeń i in. 1999]. Strategia 2 uruchomienia wymaga uwolnienia metali z fazy stałej gleby do roztworu i ich skutecznego usunięcia wraz z roztworem glebowym na zewnątrz układu. Zabiegiem służącym uruchomieniu metali może być radykalne zakwaszenie gleby lub wprowadzenie do niej silnych środków kompleksujących typu kwasu wersenowego EDTA, DTPA lub kwasu cytrynowego [Logan 1992]. Oczyszczanie realizuje się albo metodami przepłukiwania gleby in situ (na miejscu), wymagającymi zastosowania systemu nawadniania oraz systemu studni odpompowujących odcieki, albo metodami ekstrakcji exsitu,w zakładzie oczyszczania [Logan 1992]. W metodach in situ uruchomione metale można także, poza mechanicznym odpompowaniem roztworu, usuwać poza układ gleby wykorzystując metody elektrochemiczne [Virkutyte i in. 2002] lub np. brykietowane zeolity [Gworek 1993]. Wszystkie wymienione metody są jednak bardzo kosztowne i wszystkie opierają się na okresowym zwiększeniu ruchliwości metali, co może stanowić zagrożenie dla wód podziemnych oraz dla biocenozy glebowej. W ostatnich latach wiele uwagi poświęca się również metodom fitoekstrakcji, w których metale usuwane są z gleby w wyniku pobrania przez rośliny [Blaylock, Huang 2000, Mc Grath i in. 2001, Romkens i in. 2002]. Metody te zostaną bliżej przedstawione w dalszej części niniejszego opracowania. Zmiany w podejściu do rekultywacji w zapisach polskiego prawa Dwa najważniejsze akty prawne o mocy ustaw, precyzujące problematykę rekultywacji gleb zanieczyszczonych chemicznie to: Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych z dnia 3 lutego 1995 r. oraz ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. [Ustawa 2001]. Zgodnie z Ustawą o ochronie gruntów rolnych i

4 184 A. Karczewska leśnych...rekultywacja gruntów polega na nadaniu lub przywróceniu im wartości użytkowych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, poprawienie właściwości chemicznych i fizycznych, uregulowanie stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg [Ustawa 1995]. Zastosowanie zabiegów, skutecznie poprawiających właściwości fizyczne i chemiczne gruntów zdegradowanych i prowadzących do odtworzenia gleb, czyni zadość sformułowanym w ustawie założeniom rekultywacji. W tym świetle zabieg wapnowania gleb zanieczyszczonych metalami ciężkimi, zalecany przez IUNG [Kabata-Pendias i in. 1993] jako prosty i zwykle wystarczająco skuteczny zabieg rekultywacyjny, spełnia warunki rekultywacji w świetle ustawy. Jednak wprowadzona w 2001 r. ustawa Prawo ochrony środowiska, regulująca prawne zasady ochrony różnych elementów środowiska, w tym gleb, bardziej precyzyjnie formułuje wymagania dotyczące rekultywacji gleb zanieczyszczonych [Ustawa 2001]. Zgodnie z tą ustawą Rekultywacja zanieczyszczonej gleby lub ziemi polega na przywróceniu jej właściwości do stanu wymaganego standardami jakości. Standardy te określa natomiast osobny akt prawny - Rozporządzenie Ministra Środowiska w/s standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi z dnia 9 września 2002 r. [Rozporządzenie 2002]. Dopuszczalne zawartości metali ciężkich w glebach, określone jako standardy dla 3 różnych grup obszarów sozologicznych, choć kontrowersyjne, nie będą w tym miejscu poddawane dyskusji. Należy jednak podkreślić fakt, że te określone w Rozporządzeniu [2002] standardowe, tj. dopuszczalne, zawartości metali w warstwie powierzchniowej gleb (do 30 cm) nie uwzględniają właściwości gleby, takich jak: skład granulometryczny, zawartość próchnicy oraz odczyn, które - obok całkowitej zawartości metali w glebie - defacto decydują o rzeczywistym zagrożeniu ekologicznym [Kabata- Pendias i in. 1993]. Należy też nadmienić, że w Liście Holenderskiej, która była pierwowzorem standardów jakości gleby i ziemi, wartości interwencyjne odnoszą się do umownie przyjętej gleby standardowej, a dla innych gleb bierze się pod uwagę ich rzeczywiste właściwości, w tym zawartość frakcji ilastej i zawartość próchnicy. W świetle Prawa ochrony środowiska [Ustawa 2001] - rekultywacji poddane powinny być wszystkie gleby, w których zawartości zanieczyszczeń przekraczają wartości standardowe, niezależnie od właściwości gleby. Rekultywacja ma polegać na obniżeniu zawartości zanieczyszczeń do stanu wymaganego standardami. W praktyce oznacza to konieczność usunięcia z gleb nadmiernych ilości zanieczyszczeń, w tym metali ciężkich. Skuteczne unieruchomienie metali w glebie, np. za pomocą wapnowania, nie czyni bowiem zadość warunkom Prawa ochrony środowiska. DYSKUSJA Ocena wybranych metod technicznych oczyszczania gleb zanieczyszczonych metalami ciężkimi Dotychczas nie została jeszcze wypracowana wspólna polityka Unii Europejskiej w sprawie rekultywacji gleb, ale należy liczyć się z koniecznością oczyszczania gleb nadmiernie zanieczyszczonych metalami ciężkimi. Liczbę takich obiektów w Zachodniej

5 Nowe aspekty rekultywacji gleb zanieczyszczonych metalami ciężkimi 185 Europie szacuje się, wg European Topic Centre Soil, na około 1,4 miliona [McGrath i in. 2001]. Rozważając potencjalnie dostępne metody oczyszczania gleb należy w pierwszej kolejności postawić pytanie o możliwość uruchomienia metali ciężkich i ich przeprowadzenia do postaci rozpuszczonej. Problem ten nie będzie tu dyskutowany szczegółowo, jednak trzeba podkreślić, że metale ciężkie pochodzenia antropogenicznego (np. z pyłów metalurgicznych, popiołów i gazów ze spalania paliw stałych i ciekłych oraz z wielu innych źródeł) zazwyczaj wykazują w glebach większą potencjalną rozpuszczalność niż metale pochodzenia naturalnego, litogenicznego [Mc Bride 1994, Karczewska 2002]. W tabeli 1 przedstawiono potencjalną rozpuszczalność Cu i Pb w powierzchniowych poziomiach gleb stref ochronnych hut miedzi, oznaczaną za pomocą ekstrakcji roztworami 1 mol dm-3 HCl oraz 0,02 mol dm-3 EDTA-Na [Karczewska 2002]. W glebach lżejszych potencjalnie podatne na ekstrakcję formy Cu i Pb stanowią ponad 90% całkowitej zawartości tych pierwiastków, podczas gdy w glebach zwięźlejszych udział ten jest niższy, ale nawet dla gliny ciężkiej w przypadku Cu przekracza 70%. Oczywiście, skuteczność ekstrakcji zależy od licznych czynników, w tym od rodzaju i stężenia związku kompleksującego, czasu kontaktu i parametrów decydujących 0 równowadze reakcji sorpcja - desorpcja między fazą stałą i roztworem [Karczewska 2002], ale niewątpliwie potencjalna zdolność do mobilizacji stanowi w tych glebach czynnik otwierający perspektywy dla oczyszczania gleb z nadmiernych zawartości Cu 1Pb, przekraczających standardy jakości. Potencjalna zdolność uruchamiania metali nie rozstrzyga jednak jeszcze o pozytywnej ocenie poszczególnych metod oczyszczania. Spośród wymienionych wcześniej metod technicznych zarówno ekstrakcja metali z gleby w warunkach in situ czy ex situ, jak i metody elektrochemiczne, opierające się na okresowym zwiększeniu rozpuszczalności metali, muszą powodować daleko idące zmiany składu chemicznego i biologicznego gleby, a niekiedy prowadzić do całkowitego zniszczenia jej aktywności biologicznej. TABELA 1. Całkowite zawartości Cu i Pb w poziomach powierzchniowych gleb stref ochronnych hut miedzi Legnica i Głogów oraz procentowe udziały form Cu i Pb potencjalnie rozpuszczalnych, oznaczane w ekstrakcji roztworami: HC1 lmol dm3 oraz EDTA-Na 0,02 mol dm 3 TABLE 1. Total concentrations of Cu and Pb in surface layers of soils in the protection zones of copper smelters Legnica and Głogów, and percentage of Cu and Pb potentially soluble forms, as determined by extraction with HC1 lmol dm3 and EDTA-Na 0.02 mol dm3 Nr, lokalizacja No, site Procent części Percent of fraction [mm] С org [%] ph Cu Pb calk. total [mg-kg1] HC1 EDTA- Na całk. total [mg-kg1] <0,02 <0,002 % % HC1 EDTA- Na 1. Bogomiee 4 2 0,25 7, ,2 87, ,9 80,3 2. Głogów ,61 5, ,6 87, ,6 84,9 3. Legnica ,06 7, ,6 84, ,1 90,6 4. Legnica ,10 4, ,2 76, ,7 86,3 5. Rapocin ,35 6, ,2 73, ,6 62,7 6. Zabiele ,34 6, ,7 73, ,2 64,4

6 186 A. Karczewska Metody in situ mogą także stanowić zagrożenie dla wód podziemnych. W metodach ekstrakcj i ex situ pój awia się natomiast problem odzyskiwania części spławialnych, przez co metody te nadają się praktycznie tylko do oczyszczania gleb bardzo lekkich [Logan 1992]. Ogromne praktyczne znaczenie ma tu także aspekt ekonomiczny; wszystkie wymienione metody oczyszczania gleb są bowiem bardzo kosztowne [Logan 1992, Glass 2000], podobnie zresztą jak i metoda z zastosowaniem brykietowanych zeolitów [Gworek 1993], niewątpliwie najbezpieczniejsza ze względu na brak skutków ubocznych. W ostatniej dekadzie wiele uwagi poświęca się więc możliwości zastosowania do oczyszczania gleb tańszych metod fitoekstrakcji, polegających na usuwaniu metali z gleby w wyniku ich pobrania przez rośliny [Blaylock, Huang 2000, Glass 2000, Mc Grath i in. 2001]. Perspektywy zastosowania fitoremediacji do oczyszczania gleb zanieczyszczonych metalami ciężkimi Warunkami skutecznej fitoekstrakcji są: 1) tolerancja uprawianych roślin na wysokie stężenia metali ciężkich w glebie oraz 2) odpowiednio duży wynos metali wraz z biomasą części nadziemnych, która powinna być w odpowiednim momencie usunięta i przekazana do dalszego przetworzenia (np. w przystosowanych kotłach energetycznych czy spalarniach odpadów). Drugi warunek, tj. usuwanie dużych ilości metali wraz z biomasą roślin, można uzyskać albo stosując rośliny zdolne do pobierania bardzo wysokich ilości metali, zwłaszcza rośliny z grupy określanej jako hiperakumulatory [Brown i in. 1994, Brooks 1998, Blaylock, Huang 2000)], albo uprawiając rośliny o przeciętnych koncentracjach metali w częściach nadziemnych, ale pozwalające na uzyskanie bardzo dużej biomasy, np. niektóre szybko rosnące trawy, takie jak: miskantus (Miscanthus giganteus) albo trzcina (Phragmites communis) oraz rośliny włókniste, np. konopie siewne {Cannabis sativà) lub ślazowiec pensylwański {Sida hermaphrodita), czy niektóre gatunki drzew i krzewów, takie jak: wierzba wiciowa {Salix viminalis) lub topola {Populus spp.) [Blaylock, Huang 2000, Pulford, Watson 2003]. Wreszcie - optymalne efekty można uzyskać łącząc oba warunki: wysokiej koncentracji w biomasie i dużej biomasy. Rośliny z grupy hiperakumulatorów, w tym najczęściej badany gatunek hiperakumulujący Ni, Zn i Cd - Thlaspi caerulescens, a także inne: Cardaminopsis halleri czy gatunki z rodzaju Alyssum charakteryzują się niewielką biomasą i dlatego realne efekty fitoekstrakcji należy oceniać jako znikome. Można szacować, że uprawa Thlaspi caerulescens w przeciętnych warunkach agrotechnicznych (plon suchej masy: I t s. m.-ha-1, przy koncentracji cynku w częściach nadziemnych rzędu mg kg-1 s.m.) pozwoliłaby na usunięcie z gleby około 2 mg kg-1 Zn rocznie, choć McGrath [2001] na podstawie własnych doświadczeń polowych z tym gatunkiem oraz danych B.H. Robinsona i współautorów przytacza wartości odpowiadające pobraniu kg Zn z 1 ha, co odpowiada zmniejszeniu się koncentracji Zn w glebie o wartość mg kg-1 rocznie. Szacunkowe obliczenia ubytku metali ciężkich z gleb przy zastosowaniu roślin o dużej biomasie wskazują na znacznie niższą skuteczność oczyszczania gleb (odpowiadającą obniżeniu zawartości Cu lub Zn w glebie rzędu 1 mg kg-1 w skali roku) [Karczewska 2003]. Przy takiej

7 Nowe aspekty rekultywacji gleb zanieczyszczonych metalami ciężkimi 187 skuteczności fitoekstrakcji usunięcie nadmiernych 100 mg kg-1 tych metali wymagałoby czasu ponad 100 lat. Szanse na zwiększenie skuteczności fitoekstrakcji może w przyszłości przynieść inżynieria genetyczna [Stomp i in. 1994]. Wysoką skuteczność fitoremediacji zapewnia także metoda tzw. indukowanej hiperakumulacji {induced hyperaccumulation), polegająca na zwiększaniu pobrania metali ciężkich przez rośliny o znacznej biomasie, nie będące hiperakumulatorami, w wyniku wprowadzenia do gleby substancji kompleksujących, zwiększających rozpuszczalność metali. Pierwsze zakończone sukcesem doświadczenia w tej dziedzinie opublikowali Huang i Cunningham [1996], którzy wprowadzili do gleby EDTA w dawce 1-2 g kg-1 i uzyskali w biomasie kukurydzy (Zea mays) koncentrację Pb do mg kg-1 s.m., przy zawartości Pb w glebie wynoszącej ok mg kg'1. Doświadczenia nad indukowaną hiperakumulacjąróżnych metali prowadzone są intensywnie, a z największym powodzeniem wykorzystuje się w nich takie gatunki roślin, jak: kukurydza {Zea mays), słonecznik {Helianthus annus), gorczyca sarepska {Brassica juncea), rzepak {В. napus) i rzepik {B. rapa). Do uruchomienia metali stosuje się różne substancje kompleksujące, m.in. EDTA i DTPA, a ostatnio przede wszystkim substancje podlegające łatwo biodegradacji, takie jak np. kwas cytrynowy, aminokwasy (np. histydyna) i inne [Blaylock i in. 1997, Huang i in. 1998, McGrath i in. 2001]. Niezależnie od uzyskiwanych efektów oczyszczania gleb metodą indukowanej hiperakumulacji, należy zwrócić uwagę na uboczne konsekwencje stosowania środków chelatujących, polegające na przejściowym wzroście stężenia metali ciężkich w roztworze glebowym, co może prowadzić do toksycznego działania na biocenozę glebową oraz wymywania metali do wód gruntowych [Blaylock i in. 1997, McGrath i in. 2001, Romkens i in. 2002]. PODSUMOWANIE Obowiązująca w Polsce ustawa Prawo ochrony środowiska regulująca zasady ochrony poszczególnych elementów środowiska, w tym gleb, obliguje do oczyszczania gleb zawierających ponadnormatywne koncentracje metali ciężkich i do doprowadzenia ich do stanu odpowiadającego standardom, praktycznie bez względu na właściwości gleb decydujące o faktycznym zagrożeniu ekologicznym. Znaczna potencjalna rozpuszczalność metali w glebach zanieczyszczonych wskazuje, że uruchomienie metali i ich usunięcie z gleb byłoby możliwe, jednak spośród dostępnych metod oczyszczania te, które charakteryzują się wystarczająco wysoką skutecznością, obarczone są efektami ubocznymi w postaci wtórnego zagrożenia dla środowiska (np. dla wód podziemnych) i wymagająnadal szczegółowych prac badawczych i aplikacyjnych, a ponadto sąbardzo kosztowne. Należy ponownie postawić pytanie o rzeczywistą konieczność usuwania metali ciężkich z gleb ponadnormatywnie zanieczyszczonych, zwłaszcza z gleb zwięzłych, o silnych zdolnościach sorpcyjnych. Wydaje się bowiem, że w niektórych warunkach stabilizacja metali ciężkich w glebach, połączona z zabiegami zapobiegającymi erozji wodnej i wietrznej, byłaby rozwiązaniem racjonalnym, skutecznie zabezpieczającym pozostałe elementy środowiska, a jednocześnie znacznie tańszym od oczyszczania tych gleb.

8 188 A. Karczewska WNIOSKI 1. Należy zabiegać o zweryfikowanie obowiązujących standardów jakości gleby i standardów jakości ziemi, i uwzględnienie w nich czynników glebowych decydujących o mobilności metali ciężkich. 2. Stawiany przez polskie prawo wymóg usunięcia nadmiernych ilości metali ciężkich z gleb nieodpowiadających standardom jakości jest dyskusyjny, gdyż aktualnie dostępne techniki oczyszczania gleb pozostają albo mało skuteczne, albo bardzo ryzykowne dla środowiska. LITERATURA BLAYLOCK M.J, HUANG J.W. 2000: Phytoextraction o f metals. W: Phytoremediation of toxic metals: Using plants to clean up the environment. Raskin I, Ensley B.D. (eds.), John Wiley & Sons., New York.: BLAYLOCK M.J., SALT D.E., DUSHENKOV S., ZAKHAROVA O, GUSSMAN C., KAPULNIK Y., ENSLEY B.D, RASKIN I. 1997: Enhanced accumulation o f Pb in Indian mustard by soilapplied chelating agents. Environ. Sei. Technol. 31: BROOKS R.R,(red.) 1998: Plants that hyperaccumulate heavy metals. CAB Internat. London: ss BROWN S.L., CHANEY R.L., ANGLE J.S., BAKER A.J.M. 1994: Phytoremediation potential o f Thlaspi caerulescens and bladder campion for zinc- and cadmium-contaminated soil. J. Environ. Qua I. 23: CHODAK T., GAŁKA В., BOGACZ A., SZOPKA K. 2000: Wpływ powodzi 1997 roku na właściwości gleb ogródków działkowych w Legnicy. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 471, II: CHODAK T., KAWAŁKO D. 1996: Zawartość niektórych metali ciężkich w glebach i warzywach ogródków działkowych Wrocławia. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 434: CZARNOWSKA K. 1995: Gleby i rośliny w środowisku miejskim. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 418a: DIATTA J., GRZEBISZ W. 1999: Influence o f plant residues on zinc adsorption and desorption in an incubation experiment. W: 5th ICOBTE. Proceedings o f extended abstracts; Vol. II, ISTEB, Wien: GLASS D.J. 2000: Economic potential o f phytoremediation. W: Phytoremediation o f toxic metals: Using plants to clean up the environment. Raskin I, Ensley B.D. (eds.), John Wiley & Sons., New York: GREINERT A. 1995: Wpływ dodatku iłów do gleby piaskowej na plonowanie roślin oraz sorpcję i przyswajalność Pb, Cd i Zn. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 418b: GWOREK B. 1993: Wpływ zeolitów na zmniejszenie akumulacji metali ciężkich w roślinach uprawianych na glebach zanieczyszczonych. Rozpr. Nauk. i Monogr. SG GW : ss HUANG J.W, BLAYLOCK M.J, KAPULNIK Y, ENSLEY B.D. 1998: Phytoremediation o f uranium-contaminated soils: Role o f organie acids in triggering uranium hyperaccumulation in plants. Environ. Sei. Technol. 32: HUANG J.W, CUNNINGHAM S.D. 1996: Lead phytoextraction: Species variation in lead uptake and translocation. New Phytologist 134: JAGIEŁŁO A, BOŻYM M, WACŁAWEK W. 2003: Zawartość Cd, Cu, Pb, Zn i N -N 0 3 w anatomicznych częściach warzyw z ogrodów działkowych w Brzegu (woj. opolskie). Rocz. Glebozn. 54, 4: KABAŁA C, CHODAK T. 2002: Gleby. W: Środowisko Wrocławia. Dolnośląska Fundacja Ekorozwoju, Wrocław:

9 Nowe aspekty rekultywacji gleb zanieczyszczonych metalami ciężkimi 189 GONTARZ B, DMOWSKI Z. 2000: Zawartość metali ciężkich w glebie i warzywach z ogrodów działkowych koło Zakładów Hutniczych Hutmen we Wrocławiu. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 471,11: KABATA-PENDIAS A. 1979: Effect o f lime and peat on heavy metal uptake by plants from soils contaminated by an emission o f copper smelter. Rocz. Glebozn. 30, 3: KABATA-PENDIAS A., PENDIAS H. 1999: Biogeochemia pierwiastków śladowych. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa: ss KABATA-PENDIAS A., PIOTROWSKA M, WITEK T. 1993: Ocena jakości i możliwości rolniczego użytkowania gleb zanieczyszczonych metalami ciężkimi. W: Ocena stopnia zanieczyszczenia gleb i roślin metalami ciężkimi i siarką. Ramowe wytyczne dla rolnictwa. IUNG, Puławy. KARCZEWSKA A. 2002: Rozpuszczalność miedzi, ołowiu i cynku w glebach zanieczyszczonych w zależności od odczynu i kompleksowania związkami organicznymi. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 482: KARCZEWSKA A. 2003: Perspektywy zastosowania fitoremediacji do oczyszczania gleb zanieczyszczonych metalami ciężkimi. Ochr. Środ. i Zas. Natur. 25/26: LOGAN T. 1992: Reclamation o f chemically degraded silos. Advances in Soil Sei., Vol. 17, Springer Verlag, N. York. MARCHWIŃSKA E., KUCHARSKI R 1990: Stan i prognoza zanieczyszczenia metalami gleb uprawnych województwa katowickiego. Ochrona Środowiska 1: MC BRIDE M.B. 1994: Environmental chemistry o f soils. Oxford University Press, New York, NY MC GRATH S.P., ZHAO F.J., LOMBI E. 2001: Plant and rhizosphere processes involved in phytoremediation o f metal-contaminated soils. Plant and Soil 232: MOCEK A., OWCZARZAK W, TYKSIŃSKI W, KACZMAREK Z. 1995: Metale ciężkie w glebach ogródków działkowych w Polkowicach. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 418a: PULFORD I.D., WATSON C. 2003: Phytoremediation o f heavy metal-contaminated land by trees - a review. Environ. Internat. 29: ROMKENS P., BOUW MAN L., JAPENGA J., DRAAISMA C. 2002: Potential and drawbacks o f chelate-enhanced phytoremediation o f soils. Environ. Pollut. 116, 1: ROZPORZĄDZENIE 2002: Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi z dnia 9 września Dz.U. Nr 165, poz STOMP A.M., HAN K.H., WILBERT S., GORDON M.P., CUNNINGHAM S.D. 1994: Genetic strategies for enhancing phytoremediation. Ann N Y Academ y Sei. 721: 481. SZERSZEŃ L., CHODAK T., KABAŁA C. 1999: Monitoring zawartości pierwiastków śladowych w glebach przylegających do Hut Miedzi w Głogowie i Legnicy. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln ,2 : SZERSZEŃ L., KABAŁA C. 1996: Metale ciężkie w glebach ogrodów działkowych w Sosnowcu. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 434: USTAWA 1995: Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych z dnia 3 lutego 1995 r. Dz. U. Nr 16, poz. 78, z późniejszymi zmianami. USTAWA 2001 : Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dz. U. Nr 62, poz VIRKUTYTE L., SILLANPAA M., LATOSTENMAA P 2002: Electrokinetic soil remediation - critical overview. Sei. Total Environ. 289: D r hab. Anna K arczew ska Instytut G leboznaw stw a i O chrony Środow iska R olniczego AR Wrocław, ul. G runwaldzka 53 Praca wpłynęła do redakcji we wrześniu 2003 r.

10