Powrót reż. Andriej Zwiagincew

Transkrypt

1 Niniejsze materiały dydaktyczne otrzymują nauczyciele biorący udział w projekcie Filmoteka Szkolna. Nowe Horyzonty Edukacji Filmowej. Prawa do niniejszych materiałów posiada Narodowy Instytut Audiowizualny. Powrót reż. Andriej Zwiagincew MATERIAŁY DYDAKTYCZNE DLA NAUCZYCIELI SPIS TREŚCI 1. Informacje o filmie. (str. 2) 2. Scenariusz lekcji języka polskiego. (str. 5) Temat: Z ojcem w nieznane rodzina w filmie Powrót Andrieja Zwiagincewa.

2 INFORMACJE O FILMIE NOTA O FILMIE Tytuł: Powrót (Vozvrashcheniye); Reżyseria: Andriej Zwiagincew; Scenariusz: Władimir Moisejenko, Aleksander Nowototski; Zdjęcia: Michaił Kriczman; Muzyka: Andriej Dergaczew; Montaż: Władimir Mogileński; Dźwięk: Andriej Kchudjakow; Scenografia: Anna Bartuly; Kostiumy: Galja Ponomarewa; Obsada: Władimir Garin (Andriej), Iwan Dobronrawow (Iwan), Konstantin Lawronenko (ojciec), Natalia Wdowina(matka), Galina Petrowa (babka); Producent: Dmitry Leśniewski; Kierownik produkcji: Elena Kowalewa; Film wyprodukowany przez REN FILM Rosja 2003, czas trwania: 105 minuty, kolor Dolby Digital 1:1,85 NOTA O REŻYSERZE Andriej Zwiagincew, ur. w 1965 r. w Nowosybirsku. Po ukończeniu szkoły teatralnej grywał głównie niewielkie role w tamtejszym teatrze młodego widza. Pod koniec lat 80. przyjechał do Moskwy. Po ukończeniu wydziału aktorskiego w słynnej Rosyjskiej Akademii Sztuki Teatralnej (GITIS) początkowo pozostawał bez pracy. Dorywczo pracował jako stróż. Na początku lat 90. napisał monodram na podstawie Wspomnień z domu umarłych Fiodora Dostojewskiego. Kilka razy wystawiał go w GITIS. Następnie długo pracował nad inscenizacją sztuki na podstawie opowiadań Julio Cortázara. Spektakl był wystawiany w Domu Aktora na Arbacie. Andriej Zwiagincew wystąpił w kilku epizodach mało znaczących filmach kryminalnych. W 2000 roku nakręcił kilka odcinków serialu Czarny pokój, które cieszyły się sporym zainteresowaniem. FILMOGRAFIA Powrót (Vozvrashchenie), 2003 Wygnanie (Izgnanie), 2007 Elena, 2011 O FILMIE Powrót był dla 38-letniego Andrieja Zwiagincewa debiutem. O możliwość prezentacji tego obrazu walczyły najważniejsze festiwale filmowe. Film zakwalifikowany do konkursu w Locarno został z niego w ostatniej chwili wycofany. Stało się tak po usilnych staraniach dyrektora festiwalu w Wenecji, przekonanego, że ma do czynienia z arcydziełem. Już pierwsza projekcja Powrotu zakończyła się owacją na stojąco. W niezależnym obrazie nieznanego dotychczas rosyjskiego filmowca zaczęto upatrywać głównego kandydata do Złotego Lwa. Tak jak niespodzianką było pojawienie się tego filmu w konkursie, tak, mimo konkurencji najnowszych dzieł Takeshi Kitano czy Marco Bellochio, niespodzianką nie było jego zwycięstwo. 2

3 Film opowiada historię dwóch nastoletnich chłopców, których ojciec niespodziewanie powraca do domu po 12 latach nieobecności. Już następnego dnia zabiera synów w daleką podróż na opuszczoną wyspę. Z każdym kolejnym dniem cel wspólnego wyjazdu wydaje się braciom coraz bardziej zagadkowy, a czas spędzony z nagle odzyskanym ojcem staje się dla nich sprawdzianem dojrzałości i męskości. Będą się tu ścierać miłość i nienawiść, ambicje i charaktery, potrzeba autorytetu z potrzebą wolności. Ta prosta historia została ubrana w formę, która zachwyciła recenzentów. Pisano o magii i poetyckości tego filmu, hitchcockowskim suspensie i głębokiej religijnej symbolice. Liczne były porównania do twórczości innego rosyjskiego reżysera, Andrieja Tarkowskiego. Wynikały one nie tylko z klimatu i stylu Powrotu, przypominającego dzieła autora Andrieja Rublowa, ale również ze względu na festiwalowe laury. W 1962 roku za swój debiutancki film Dzieciństwo Iwana Tarkowski także otrzymał Złotego Lwa. Po licznych sukcesach na międzynarodowej arenie film Zwiagincewa uhonorowano również w ojczystym kraju. WYWIAD Z ANDRIEJEM ZWIAGINCEWEM Jak wyjaśni Pan olbrzymi sukces Powrotu w festiwalowym obiegu? Trudno mi powiedzieć, dlaczego film zdobył taką popularność wśród jurorów różnych festiwali filmowych, jednakże bez względu na przyczynę tego zjawiska, jego wagę trudno przecenić. Coś takiego może się zdarzyć, jak sądzę, tylko raz w życiu. W tej chwili cieszę się szczęściem, które spadło na mnie zupełnie nieoczekiwanie. Kiedy kręciliśmy film, miałem jedynie nadzieję, że zostanie zakwalifikowany do konkursu na jakimś dużym festiwalu. Czasami mówiłem aktorom i ekipie: pracujmy naprawdę ciężko, a pewnego dnia zawojujemy Cannes. A więc sukces na festiwalach był zamierzony? Nie. Często zarzucano nam wzorowanie się na estetyce popularnej na Zachodzie, jednak film jest odbiciem gustu mojego i producenta, a nie próbą usatysfakcjonowania komisji festiwalowych. Mam więc nadzieję, że ci, którzy wybierają filmy konkursowe, zrozumieli go i dostrzegli głębsze znaczenia, wybiegające poza schemat osobistego dramatu relacji ojciec-syn. Jakie głębsze znaczenia dostrzega Pan w swoim filmie? Przysiągłem, że nie będę mówić o tym, jak postrzegam swój film. Chcę zostawić z nim widza sam na sam. Chciałbym, by widzowie sami zdecydowali, co im nie odpowiada w filmie, czego nie rozumieją, czemu się im podoba. Komentarz reżysera może im tylko w tym przeszkodzić. Po pokazie filmu, wielu krytyków orzekło, że Powrót przenika atmosfera dzieł Tarkowskiego. Co Pan o tym sądzi? Dla rosyjskiego reżysera niemożliwym jest odcięcie się od wpływów Tarkowskiego. Jest on bowiem chyba największym indywidualistą naszego kina. Pochlebia mi więc, że krytycy zauważają podobieństwa, być może chodzi o przedstawienie upływu czasu w filmie. Nie próbowałem jednak ani imitować Tarkowskiego, ani go cytować. 3

4 W Powrocie pojawia się wiele wątków biblijnych, jednocześnie nie można powiedzieć, że opowiada on o religijności. Dlaczego? O rzeczach świętych, najważniejszych nie powinno się mówić głośno, bo gdy zaczynamy o nich trąbić, wszystko, co święte i magiczne natychmiast się ulatnia. O tym, co najważniejsze się nie mówi, to się wskazuje i takie było moje zamierzenie w tym filmie. Czy myśli Pan, że powrót marnotrawnego ojca do rodziny miał jakieś znaczenie? Czy pomógł bohaterom? Żadne spotkanie nie jest pozbawione znaczenia. Jeśli nie jest potrzebne, to się w ogóle nie wydarzy. To nie jest zwykła historia, w której coś może zdarzyć się przez przypadek. Tutaj wszystko ma znaczenie, jest z góry określone. Czy to spotkanie w jakiś sposób pomogło bohaterom? Jeśli spojrzymy na to z perspektywy duchowej, każdy z bohaterów tak samo na nim zyskuje. Można przywołać tu Wschodnie tradycje: spotkanie jest tak samo ważne dla ucznia, jak dla nauczyciela. Jednak jeśli mam być szczery, wolałbym już o tym nie mówić. Pytania te wymagają wymijających odpowiedzi lub głębszej analizy filmu, której, jak wyjaśniałem, chciałbym uniknąć. GŁOSY PRASY: Widownia potrafiła docenić największe odkrycie weneckiego festiwalu dziesięciominutową owacją przyjęto na pokazie dla publiczności rosyjski debiut Powrót Andrieja Zwiagincewa. Jest to jeden z filmów przykuwających od pierwszej sceny, świadomych celu ukrytego gdzieś w głębi, poza filmem. Powrót ma dyscyplinę Prostej historii Lyncha, hitchcockowski suspens. Tadeusz Sobolewski, Gazeta Wyborcza Z filmowego punktu widzenia, wysoka wartość Powrotu jest niezaprzeczalna. Napięcie rośnie z ujęcia na ujęcie i osiąga punkt szczytowy w scenach, w których prócz kołysania traw na wietrze i szmeru drzew nic się nie dzieje. Także rozwiązania muzyczne i wizualne zachwycają, a używam tych staromodnych określeń zamiast soundtracku i suspensu, bo mamy tu do czynienia z prawdziwą sztuką. Film Zwiagincewa chwilami ogląda się jak thriller, częściej jak amerykańskie kino hiperrealistyczne w duchu wczesnego Scorsese i Van Santa, gdzie zupełnie realistyczny obraz przekształca się, nagle i bez wysiłku ze strony reżysera, w mit lub przypowieść. Andriej Płachow, Kommiersant Zwiagincew potrafi opowiadać o spiętrzonych uczuciach, o ambicjach, o ranach duszy, o podstawowych wartościach, które uleciały gdzieś w chaosie świata, a które tworzą człowieka. Ta wzruszająca historia mogłaby się zdarzyć w każdym miejscu i w każdym czasie, bo sięga do archetypów. Wielkie brawa dla Rosjan i ich pięknego, magicznego obrazu. Byli największym odkryciem tego festiwalu i bardzo zasłużenie dostali najwyższe trofeum. Barbara Hollender, Rzeczpospolita Jeśli jednak wartość Wenecji mierzyć wielkością nowych odkryć, nie było tak źle. Największe objawienie pochodzi z Rosji i nazywa się Andriej Zwiagincew. 38-letni debiutant z Moskwy zachwycił Powrotem jak przed laty zachwycali jego rodacy Nikita Michałkow czy Andriej Tarkowski. Wyszedłem z kina na kolanach. Zapamiętajcie nazwisko Zwiagincew, bo będzie o nim głośno" - zachwycał się dziennikarz włoskiej Cinemy". Amerykanie od razu nazwali Powrót rosyjską Prostą historią. (...). Jest w tej historii sporo z dostojewszczyzny, ale i z przewrotności Gogola. Dużo poezji, ale też proza życia. Słowem rosyjska dusza w całej krasie. Justyna Kobus, Wprost 4

5 SCENARIUSZ LEKCJI JĘZYKA POLSKIEGO Opracowała: Ewa Micyk, nauczycielka języka polskiego w IX L.O. w Warszawie Temat: Z ojcem w nieznane rodzina w filmie Powrót A. Zwiagincewa. CELE LEKCJI Po lekcji uczeń powinien: znać problematykę filmu Powrót; dostrzegać i odczytywać aluzje biblijne, zawarte w omawianym tekście kultury; charakteryzować przestrzeń, w jakiej rozgrywa się akcja filmu; nazywać relacje rodzinne łączące bohaterów filmu; dostrzegać potrzebę hierarchii, porządku i obecności w rodzinie. METODY I FORMY PRACY samodzielne korzystanie z zasobów Internetu, burza mózgów, praca w grupach, dyskusja, wykład. ŚRODKI DYDAKTYCZNE Film Powrót, reż. Andriej Zwiagincew, Rosja POJĘCIA KLUCZOWE CZAS cytat biblijny, patriarchat, przypowieść, rodzina, symbol. 1-2 lekcje PRZEBIEG LEKCJI 1. Lekcję rozpoczynamy od krótkiej pogadanki na temat wrażeń wyniesionych z projekcji filmu A. Zwiagincewa (5 ). Pytamy uczniów: czy podobał im się film (pilnujemy, by uzasadniali swoje odpowiedzi!), co (jakie sceny, elementy filmu) zwróciło ich uwagę, czy jakieś sceny, wydarzenia, utkwiły im w pamięci, 5

6 czy film był łatwy w odbiorze, czy też znalazły się w nim sceny, wydarzenia, postawy, których nie zrozumieli? 2. Zwracamy uwagę uczniów na kompozycję filmu (2 ): rama kompozycyjna film rozpoczyna kadr pokazujący starą łódź pod wodą, a akcja filmu kończy się zatonięciem łodzi z ojcem chłopców; wydarzenia w filmie pokazane chronologicznie od niedzieli do soboty wprowadzony bardzo wyraźny podział na kolejne dni tygodnia (7 dni); czas podróży ojców z chłopcami 4 dni (od wtorku do piątku). 3. Charakteryzujemy rodzinę przed pojawieniem się ojca (ok. 5 ): dwóch braci Andriej i Iwan. Poznajemy ich w momencie próby stoją na wysokiej wieży przed skokiem do wody. Młodszy wyraźnie potrzebuje wsparcia ze strony starszego brata, jednak Andriej bojąc się opinii i śmiechu kolegów, zostawia brata samego. Sytuacja powtarza się dnia następnego Andriej po raz kolejny nie bierze strony brata, co wywołuje bunt w Iwanie sytuacja kończy się bójką i wyścigiem braci do domu (widzimy rywalizację braci); matka to ona odnajduje Iwana po kilku godzinach spędzonych przez chłopca w strachu na wieży. Okrywa go, przytula, daje poczucie bezpieczeństwa. Gdy Iwan, płacząc, mówi, iż nie może zejść z wieży, bo go nazwą tchórzem, zapewnia syna, że to będzie tylko ich sekret. Widzimy silną więź łączącą tych dwoje. 4. Co zmienia w życiu rodziny powrót ojca? (ok. 7 ) powrót ojca jest wyraźnym zaskoczeniem dla wszystkich. Jest też okryty tajemnicą do końca nie wiemy, ani skąd powrócił, ani dlaczego właśnie teraz. Nie było go 12 lat. Iwan, by upewnić się, czy to rzeczywiście ojciec, odszukuje starą fotografię (przechowywaną niczym świętość między kartami Biblii); pozornie w domu panuje spokój: nikt nie czyni wyrzutów, nie zadaje pytań. Jednak w obrazie dominuje cisza, a w niej widz odnajduje pytania, które częściowo wyraża Iwan; ojciec po powrocie zajmuje w sposób naturalny miejsce głowy rodziny: przy stole siedzi naprzeciwko żony i matki, po prawej stronie ma starszego, a po lewej młodszego syna. Omawiając tę scenę, warto zwrócić uwagę na kilka rzeczy: - hierarchię, jaka się zarysowuje ojciec nalewa wino kobietom, dopiero te nalewają chłopcom, pierworodny syn zasiada po prawicy ojca; - wyraźny patriarchalizm to ojciec rozdziela jedzenie, decyduje, komu nalać wina; - chłopcy znajdują się pomiędzy światem kobiet i mężczyzn jako dzieci przynależą do tego pierwszego, jest to jednak zapowiedź stopniowego uniezależniania się od niego i wchodzenia w świat męski (wyprawa z ojcem będzie przyspieszonym procesem dojrzewania dla braci); - silną więź łączącą Iwana z matką informacja o wycieczce, na którą ma chłopców zabrać ojciec musi zostać potwierdzona przez matkę; - postawy chłopców wobec ojca Iwan jest nieufny, Andriej natomiast zapatrzony w ojca; - podobieństwo sceny do Ostatniej Wieczerzy łamanie chleba, spożywanie wina (cytaty biblijne). 5. Podróż z ojcem (w zależności od klasy możemy wprowadzić pojęcia inicjacji i podróży inicjacyjnej, w czasie której zapoczątkowana zostaje przemiana bohaterów Andrieja z młodzieńca w mężczyznę głowę rodziny, Iwana z chłopca przywiązanego do mamy w młodzieńca i jesteśmy świadkami dojrzewania chłopców) (ok. 15 ). na plan pierwszy wysuwają się relacje w obrębie trójkąta ojciec synowie (możemy podzielić klasę na grupy lub polecić im rozpatrywanie poszczególnych relacji w parach): 6

7 Ojciec wymagający, surowy, bezwzględny względem starszego syna, który jest jego następcą; nie waha się wymierzyć kary cielesnej, gdy syn okaże nieposłuszeństwo; uczy go myślenia i odpowiedzialności (poszukiwanie restauracji, kontrola czasu podczas wędkowania); Ojciec wymagający, surowy, ale nie tak samo, jak w stosunku do Andrieja; na przemian próbuje zyskać przychylność syna, wykazuje troskę o niego i hartuje go, uczy odpowiedzialności za swoje czyny i słowa (nie chcesz, nie jedz, ale musisz wytrzymać do następnego posiłku; zostawia zbuntowanego Iwana na moście, gdy ten chce łowić ryby); w pozornie nieruchomym obliczu ojca dostrzegamy czułość i miłość do młodszego syna. Naraża życie, by ocalić Iwana; Andriej opowiada się po stronie ojca, pytania i wątpliwości Iwana szybko zbywa, nie rozumie postawy brata, cieszy się z powrotu ojca. Andriej zapatrzony w ojca, polega na nim (to ojciec ma złapać złodziei portfela, Andriej nawet nie podejmuje próby jest miękki i uległy), całkowicie mu ufa, nie zadaje pytań, nie buntuje się, gdy ojciec karze go za spóźnienie na wyspie; Iwan buntownik, podchodzi podejrzliwie do wszystkiego, co robi ojciec; dostępnymi sobie metodami prowadzi z ojcem walkę (chcąc podkreślić swoją niezależność) odmawia jedzenia, wyrzuca ojcu, że nie łowią ryb, a przecież pojechali właśnie na ryby, wyrzuca kubek ojca, podkrada nóż, czy wreszcie wbiega na wieżę i grozi skoczeniem z niej; Iwan zarzuca bratu zbytnie zaufanie i uległość wobec ojca, występuje w obronie brata, gdy ojciec go karci, jednocześnie widzimy zazdrość o stosunek ojca do Andrieja. Widzimy zatem nieustanne napięcie między tymi trzema bohaterami, stosunek ojca do synów często budzi nasze wątpliwości, ale zakończenie pokazuje zasadność takiego postępowania (wewnętrzna przemiana chłopców). W relacji obu braci dostrzegamy zarówno elementy miłości braterskiej, jak i rywalizacji, a momentami wręcz nienawiści. 6. Chłopcy po wyjeździe z ojcem. (ok. 5 ) Andriej zdecydowany, pewny siebie; po śmierci ojca nie płacze, nie załamuje się, czego byśmy się po nim spodziewali na początku filmu, ale podejmuje działanie, wykazuje się inicjatywą, pomysłowością i zaradnością. Jest teraz głową rodziny. Iwan przerażony, posłuszny bratu, nie ma w nim dawnego buntownika. Dostrzega nieodpowiedzialność swojego postępowania. Do głosu dochodzą dotychczas tłumione uczucia wobec ojca. To już nie jest chłopiec, który schronienia szukał w matczynych ramionach. Do domu powrócą całkiem odmienieni. Ojciec nauczył ich, jak walczyć o swoje (scena z chuliganami), jak radzić sobie w trudnych sytuacjach (wydobywanie samochodu z błota, rozpalanie ognia, rozbijanie namiotu, budowanie łodzi). 7. Powrót jako uniwersalna metafora/przypowieść. (ok.10 ) niedookreśloność miejsca wydarzeń prowincja w Rosji, ale tak naprawdę historia ta mogłaby wydarzyć się gdziekolwiek; zagubienie człowieka w świecie i poszukiwanie (potrzeba) oparcia; liczne nawiązania biblijne (Powrót jako film religijny) bieg chłopców do domu przypominający bieg uczniów do Grobu Pańskiego; 7

8 imiona chłopców Andrzej i Jan; ojciec śpiący po powrocie a Chrystus na obrazie Andrea Mantegni; zdjęcie ojca przechowywane między stronicami Pisma Świętego; rodzinny posiłek niczym Ostatnia Wieczerza; wyspa odosobniona, utrzymana w tonacji błękitno-zielonej raj; surowy, wymagający, karzący za nieposłuszeństwo ojciec niczym starotestamentowy Bóg; symbolika biblijna chleb, wino, ryby; 7 dni tygodnia (biblijny rytm opowieści) siedmiodniowy proces stwarzania świata (tu proces stwarzania nowej osobowości). Możliwość różnorodnych interpretacji filmu: film psychologiczny (relacje międzyludzkie, dojrzewanie, przemiana); film o inicjacji: (obrzęd inicjacji: 1) oddzielenie bohatera od jego środowiska, 2) poddawanie bohatera licznym próbom, 3) powrót bohatera do dawnego środowiska, ale z inną świadomością i na inną pozycję); film religijny/metafizyczny; film polityczny (pytania o przeszłość ojca, tajemnicza skrzynka). PRACA DOMOWA Odwołując się do filmu Zwiagincewa, napisz pracę na temat: Rola autorytetu w życiu młodych ludzi. 8