Opis wystawy głównej Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku

Transkrypt

1 Załącznik nr 9 Opis wystawy głównej Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku Wystawa główna Muzeum II Wojny Światowej będzie zajmowała powierzchnię niemal 7 tysięcy m 2, co uczyni ją jedną z największych wystaw prezentowanych przez muzea historyczne na świecie. Ekspozycja Muzeum będzie się składać z trzech zasadniczych bloków narracyjnych. Pierwszy z nich, zatytułowany Droga do wojny, poświęcony jest szeroko pojmowanej genezie konfliktu. Kładzie on przede wszystkim nacisk na ukazanie sił dążących do obalenia ładu wersalskiego a więc nazizmu, faszyzmu włoskiego, komunizmu i imperializmu japońskiego jako czynników brutalizujących politykę i świadomość, torujących w ten sposób drogę do II wojny światowej, a następnie prowadzących ją w sposób przemyślany i zbrodniczy, z pogwałceniem prawa międzynarodowego i całkowitą pogardą dla człowieka (w tym również dla własnych obywateli). Obok informacji o ekspansji reżimów totalitarnych, a zwłaszcza o kolejnych tryumfach Hitlera, osiągniętych dzięki bierności demokracji zachodnich, już w tym miejscu wyraźnie zasygnalizowany zostanie eliminacyjny charakter nazizmu i komunizmu, ich skłonność do odrzucenia wszelkich ograniczeń w stosunku do grup uznawanych za wrogie czy niepożądane, dążenie do unicestwienia rzeczywistych i wyimaginowanych wrogów. Tutaj zostanie także ukazane, że w swym dążeniu do destrukcji ładu wersalskiego reżimy totalitarne współpracowały ze sobą i to nie tylko, gdy były sobie ideowo bliskie, jak faszyzm i nazizm, ale również, gdy deklarowały wzajemną wrogość. Obok wiadomości o interwencji włosko-niemieckiej podczas wojny domowej w Hiszpanii, zawarciu paktów stalowego, a następnie berlińskiego, nie może tu zatem zabraknąć informacji o układzie Ribbentrop-Mołotow i jego następstwach. Pojawienie się w tej części ekspozycji wiadomości o współdziałaniu nazizmu i komunizmu nie oznacza, że będzie ona stawiać znak równości pomiędzy tymi reżimami. Tym bardziej unikać chcemy wchodzenia w spór, który z systemów był bardziej zbrodniczy i dlaczego. Zamierzamy też zadbać o to, aby nieuchronne moralne potępienie zbrodni komunizmu tak jak i, rzecz jasna, nazizmu nie było jednoznaczne z antyrosyjskością czy antyniemieckością ekspozycji. W dalszej części wystawy ukazany bowiem zostanie zarówno decydujący wkład Związku Radzieckiego w pokonanie III Rzeszy, jak i wojenne cierpienia obywateli ZSRR, m.in. hekatomba mieszkańców Leningradu, których około milion

2 zmarło z głodu w trakcie blokady oraz straszliwy los radzieckich jeńców wojennych, których ponad 3 mln straciło życie w niemieckiej niewoli. Pierwszy blok ekspozycji kończy się obszerną prezentacją niemieckiej agresji na Polskę we wrześniu 1939 r., stanowiącą co nie zawsze bywa pamiętane wyraźną prefigurację zjawisk, które nadały II wojnie światowej tak zbrodnicze piętno. W tej części zostaną więc przede wszystkim pokazane zbrodnie popełniane przez Niemców na etnicznie polskiej i żydowskiej ludności cywilnej, mordy na jeńcach wojennych, ostrzeliwanie na drogach kolumn bezbronnych uchodźców oraz brutalne bombardowania miast, w tym zwłaszcza Warszawy, podczas gdy czysto militarne aspekty kampanii wrześniowej potraktowane zostaną jako tło prezentacji. Jest to zgodne z ogólną koncepcją Muzeum, która przewiduje, iż historia wojskowości nie może zdominować narracji o innych aspektach II wojny światowej. Zgodnie z tą zasadą również w dalszych częściach ekspozycji prezentacja wiadomości na temat poszczególnych kampanii i bitew została ograniczona i skupiona w dwóch fragmentach, stanowiących rodzaj faktograficznego wprowadzenia do pozostałych działów. W sekcji dotyczącej polskiej wojny obronnej nie zabraknie oczywiście wiadomości o agresji radzieckiej 17 września 1939 r. i będącym jej konsekwencją rozbiorze Polski. Narracja o Wrześniu 1939 r. wyznacza punkt przejścia do kolejnego bloku Groza wojny. Zakładamy, że jego dominującym wątkiem (podobnie zresztą, jak całej wystawy) będą losy zwykłych ludzi. Ukazanie wojny przez pryzmat losów żołnierzy, jeńców, więźniów obozów, robotników przymusowych, a także kobiet, dzieci i mężczyzn-cywilów będzie stanowić najbardziej uniwersalny i zrozumiały dla wszystkich zwiedzających przekaz niezależnie od ich narodowości. Taka perspektywa niesie też ze sobą głęboko pacyfistyczne przesłanie, zgodne z ideą Muzeum. Ze względu na złożoność i obszerność tej problematyki konieczne będzie niewątpliwie wyróżnienie w jej ramach kilku wątków szczegółowych. Najważniejszy z nich zostanie poświęcony zbrodniczemu charakterowi wojny i okupacji, przez co rozumiemy świadome dążenie państw totalitarnych do unicestwienia całych państw i podbitych narodów. Ekspozycja dokumentuje fakt, iż jak już zostało wspomniane poczynając od 1 września 1939 r., armia niemiecka z założenia prowadziła działania wymierzone w ludność cywilną ostrzeliwując na drogach kolumny uciekinierów, dokonując terrorystycznych nalotów na miasta (m.in. Wieluń i Warszawę, a następnie Rotterdam, Londyn, Coventry, Belgrad i wiele innych), a także mordując Żydów, przypadkowych cywilów i jeńców wojennych. W tej części wystawy ukazane zostaną również zbrodnie radzieckie, m.in. zamordowanie polskich oficerów i policjantów w 1940 roku. Dopiero w kontekście zbrodniczych sposobów prowadzenia wojny przez III Rzeszą właściwego sensu i proporcji nabiorą alianckie naloty strefowe na Niemcy oraz Japonię, które także zostaną uwzględnione w ekspozycji. Ważną częścią narracji o zbrodniczym charakterze wojny będzie oczywiście Holokaust. Kompleksowe ukazanie tego tematu, nawet wyłącznie w odniesieniu do ziem polskich, przekracza

3 możliwości naszej placówki. Nie ma też, jak uznaliśmy, takiej potrzeby, biorąc pod uwagę istniejące już placówki muzealne upamiętniające Zagładę w Polsce (m.in. Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Państwowe Muzeum na Majdanku wraz z jego oddziałem w Bełżcu, a w niedalekiej przyszłości również powstające w Warszawie Muzeum Historii Żydów Polskich). Zwiedzający nie mogą jednak odnosić wrażenia, że temat ten został w Muzeum zmarginalizowany. Wraz z naszymi belgijskimi partnerami postanowiliśmy zatem rozwiązać ten dylemat poprzez zastosowanie, na stosunkowo ograniczonej powierzchni, scenografii pozwalającej oddać wyjątkowość ludobójstwa dokonanego na Żydach. Rolę tę będzie pełnić instalacja artystyczna, składająca się z kilku ustawionych równolegle do siebie ogromnych szklanych ścian, na których zostaną zamieszczone fotografie ofiar Zagłady. Ma ona uświadamiać zwiedzającym ogrom zbrodni Holokaustu, a zarazem przypominać, że składały się nań miliony jednostkowych cierpień i tragedii ofiar. Zagłada Żydów sąsiaduje na naszej ekspozycji z ludobójstwem dokonanym na Romach, poprzedza zaś ją narracja o akcji T4 zabijaniu psychicznie chorych i niepełnosprawnych, którą III Rzesza rozpoczęła na masową skalę w chwili rozpoczęcia wojny oraz opowieść o obozach koncentracyjnych, które pokazujemy jako miejsce, gdzie system zbrodni został doprowadzony do ostatecznych, nieznanych wcześniej granic. Narracja o zbrodniczym charakterze wojny i okupacji uwzględnia także inne przypadki ludobójstwa, terroru i mordów popełnianych na ludności cywilnej, w tym m.in. japońską masakrę Nankinu w 1937 r., masowe egzekucje Polaków na ziemiach wcielonych do Rzeszy i w Generalnym Gubernatorstwie, włączając w to wymordowanie przez niemieckie oddziały w dniach 5 7 sierpnia 1944 r. kilkudziesięciu tysięcy cywilnych mieszkańców Warszawy, a także pacyfikacje pomniejszych miejscowości, których Niemcy dokonywali w całej niemal Europie (m.in. polski Michniów, czeskie Lidice i Ležáky, francuskie Oradour sur Glane, włoskie Marzabotto). Wątek poświęcony ludobójstwu obejmuje także krwawe konflikty etniczne, których sprawcami nie byli Niemcy, np. eksterminację przez Ukraińców ok. 100 tys. Polaków na Wołyniu i w Galicji Wschodniej, a także czystki etniczne na Bałkanach. Wydarzenia te zostaną pokazane jako wynik anomii, obserwowanego wcześniejszej ludobójstwa (eksterminację Polaków poprzedziła na Wołyniu zagłada Żydów) i zachwiania norm społecznych. Jako element bestialskiej polityki reżimów totalitarnych przedstawione zostały także praca niewolnicza, do jakiej zmuszano podbite narody, oraz przymusowe deportacje ludności. Oba te zjawiska interpretujemy jako elementy inżynierii społecznej, prowadzonej przez III Rzeszę i ZSRR. Przemieszczenia ludności staramy się pokazać w całej ich skali i złożoności, nie pomijając zapominanych często w tym kontekście ruchów wielkich mas ludności, jakimi były np. wypędzanie ludności żydowskiej do gett czy wywózki na roboty do Rzeszy. Wystawa powinna uświadamiać zwiedzającym, że III Rzesza i ZSRR wysiedlały ludzi od samego początku wojny i przez cały okres jej trwania. Przykładem tego były marsze śmierci więźniów obozów koncentracyjnych, organizowane przez Niemców nawet w momencie najtragiczniejszych ucieczek ich własnej ludności cywilnej przed

4 Armią Czerwoną (np. w Palmnikach koło Pilawy 31 stycznia 1945 r., dzień po zatopieniu Wilhelma Gustloffa, wymordowano ok. 3 tys. więźniów przepędzonych tam ze wschodniopruskich filii obozu koncentracyjnego Stutthof). Dopiero na tym tle, w dalszej części ekspozycji poświęconej końcowej fazie wojny, pokazane zostaną ucieczki niemieckiej ludności cywilnej przed nadciągającą Armią Czerwoną oraz wysiedlenia Niemców z państw Europy Środkowej. Narracja o losach ludzi podczas II wojny światowej będzie ukazywać również ówczesne życie codzienne zarówno żołnierzy, jak i cywilów. Podstawowe muzealia, jakie zobaczymy w tej części wystawy to przedmioty powszedniego użytku, dokumentujące problemy, z jakimi musieli zmierzyć się ówcześni ludzie w wymiarze materialnym, społecznym czy nawet psychologicznym. Przykładami takich artefaktów mogą być kartki na żywność i odzież, produkowane podczas wojny substytuty dóbr deficytowych, tzw. ersatze, ubrania, zabawki dziecięce. Zapoznanie się z nimi uświadomi zwiedzającym odmienność sytuacji na różnych frontach oraz w różnych częściach okupowanej i walczącej Europy, ale także ukaże im podobieństwa ludzkich przeżyć. Kolejna bardzo istotna część wystawy poświęcona została ruchowi oporu w Polsce i w innych okupowanych krajach, który ukazano na tle zarysowanego wcześniej szerokiego spektrum wyborów dokonywanych przez społeczności i jednostki od poparcia dla zbrodniczych reżimów i ich polityki, poprzez różne formy kolaboracji, obojętność aż po bierny i czynny opór. Punktem wyjścia tej narracji jest fenomen Polskiego Państwa Podziemnego, z jego strukturami cywilnymi i wojskowymi od momentu narodzin pierwszych organizacji konspiracyjnych, aż po akcję Burza i Powstanie Warszawskie. Każdemu z aspektów funkcjonowania Polski Podziemnej towarzyszą prezentacje analogicznych lub zbliżonych form oporu w innych krajach wybrane akcje sabotażowe i dywersyjne (zniszczenie fabryki ciężkiej wody w Norwegii, zamach na Reinharda Heydricha w Protektoracie Czech i Moraw), działania partyzanckie w Jugosławii i ZSRR, antyniemieckie powstania (w Paryżu i na Słowacji w 1944 r. oraz w Pradze w maju 1945 r.), ale też np. towarzyskie bojkotowanie Niemców, malowanie symboli patriotycznych, pomoc prześladowanym Żydom. Szerokie zaprezentowanie niezbrojnych form spełnia postulat formułowany przez współczesną historiografię europejską i wydaje się nam niezbędnym warunkiem uczciwego porównania sytuacji różnych państw pod okupacją niemiecką. W tej części ekspozycji, z zachowaniem odpowiednich proporcji, uwzględniony został również niemiecki ruch oporu. Dalszą część bloku Groza wojny poświęcono walce o informację (m.in. złamaniu kodów Enigmy ), totalnej mobilizacji gospodarczej i społecznej państw biorących udział w wojnie, a także rozgrywce dyplomatycznej i politycznej, prowadzonej między państwami zachodnimi a ZSRR. Została ona ukazana poprzez pryzmat jej konsekwencji dla Polski i innych państw Europy Środkowej i Wschodniej, które w imię określonych korzyści strategicznych zostały przez zachodnich przywódców uznane za strefę wpływów Stalina, tracąc tym samym na długie dekady możliwość samostanowienia, demokratycznego rozwoju i gospodarczej prosperity. Ten fragment wystawy stanowi zwornik z częściami dokumentującymi moment zakończenia wojny (upadek III Rzeszy i jej bezwarunkowa

5 kapitulacja, wyzwolenie Europy i jednoczesne podporządkowanie jej dużej części ZSRR, zrzucenie bomb atomowych na Japonię) oraz z narracją o latach powojennych, zatytułowaną Długi cień wojny. Respektując zasadniczą cezurę 1945 r., Muzeum ukazuje również w skondensowanej formie najistotniejsze skutki konfliktu: gigantyczne straty ludzkie i materialne, zmiany granic w Europie Środkowej i Wschodniej, podział kontynentu i sowietyzację obszarów na wschód od Łaby, a także powojenne przemieszczenia ludności: wysiedlenia Niemców, powroty różnych kategorii Displaced Persons, repatriację Polaków z Kresów, powstanie diaspory polskiej na Zachodzie, wyjazdy osób pochodzenia żydowskiego do Palestyny. W części tej zostały uwzględnione także rozliczenia z wojenną przeszłością, poczynając od procesów niemieckich i japońskich zbrodniarzy wojennych, a skończywszy na różnych formach retrybucji, jakie stosowano w Europie po zakończeniu okupacji wobec kolaborantów i osób podejrzewanych o sprzyjanie wrogowi. Ekspozycję zamyka ekran, na którym ukazywane są równolegle najważniejsze wydarzenia po obu stronach Żelaznej Kurtyny. Prezentacja ta kończy się upadkiem komunizmu w Europie Środkowej i przyjęciem jej państw do Unii Europejskiej. Prof. Paweł Machcewicz, dr hab. Piotr M. Majewski