Załącznik nr 14. Ogólne przesłanie Muzeum II Wojny Światowej Prof. dr hab. Paweł Machcewicz, dr hab. Piotr M. Majewski

Transkrypt

1 Załącznik nr 14 Ogólne przesłanie Muzeum II Wojny Światowej Prof. dr hab. Paweł Machcewicz, dr hab. Piotr M. Majewski Zakładamy, że ogólne przesłanie Muzeum II Wojny Światowej będzie miało charakter głęboko pacyfistyczny a jednocześnie podkreślało konieczność nieustannej obrony wartości, jaką jest wolność. Zamierzamy bowiem nie tylko pokazywać II wojnę światową jako bezprecedensowe zło, przynoszące ludziom niewyobrażalne cierpienia, ale także wyjaśniać, że zbrodnie, których na masowa skalę dopuszczały się podczas wojny Niemcy i inne państwa totalitarne, były z jednej strony logicznym efektem ich ideologii, z drugiej zaś skutkiem przyzwolenia ze strony własnych społeczeństw i zlekceważenia zagrożenia przez społeczność międzynarodową. Poprzez ukazanie różnych form oporu wobec totalitaryzmów chcielibyśmy ukazać, że nawet w sytuacjach ekstremalnych człowiek może bronić wyznawanych przez siebie wartości. Główne osie narracji Zwiedzanie wystawy głównej będzie się odbywać szlakiem kilku ścieżek tematycznych, mogących częściowo nakładać się na siebie lub się ze sobą krzyżować. Zwiedzający będą mieli możliwość wyboru interesującej ich ścieżki już przy wejściu do muzeum, jak również przejścia z jednej ścieżki na drugą w trakcie oglądania ekspozycji. Pojęcia ścieżka nie należy przy tym rozumieć wyłącznie dosłownie, tj. jako wyznaczonej w terenie trasy zwiedzania. Równie dobrze może ona przyjąć formę cyklicznie powtarzających się elementów ekspozycji, instalacji multimedialnych lub innych rozwiązań wystawienniczych. Przewiduje się wytyczenie następujących ścieżek: 1. Wielka polityka i regularne działania zbrojne Ścieżka ta stanowić będzie zasadniczą oś chronologiczną wystawy głównej, prowadząc zwiedzającego od działu poświęconego genezie wojny, aż do części ekspozycji omawiającej jej skutki. Będzie ona pełniła kluczową rolę w przyczynowo-skutkowym porządkowaniu narracji na temat wojny, zwłaszcza w warstwie poświęconej przebiegowi operacji militarnych. Jednocześnie oś chronologiczna powinna rozprowadzać zwiedzających do pól tematycznych, poświęconych poszczególnym aspektom II wojny światowej. 2. Losy ludzi Zgodnie z ogólną koncepcją Muzeum II Wojny Światowej, narracja wystawy głównej powinna mieć charakter możliwie spersonalizowany, tj. przedstawiać przebieg i charakter konfliktu poprzez pryzmat indywidualnych losów konkretnych jednostek i to nie tylko powszechnie znanych postaci, ale również zwykłych ludzi: cywilów i żołnierzy, mężczyzn, kobiet i dzieci należących do różnych narodowości i mieszkających w różnych częściach Europy (świata). Oś ta powinna dawać zwiedzającym możliwość śledzenia losów wybranych jednostek w kolejnych etapach wojny, a tym samym utożsamienia się z nimi i wczucia się w ich położenie. 1

2 3. Gdańsk i Pomorze Ze względu na lokalizację Muzeum II Wojny Światowej przewiduje się wyeksponowanie w nim problematyki gdańskiej i pomorskiej. Tam gdzie to tylko możliwe, powinna ona stanowić egzemplifikację zjawisk i wydarzeń mających miejsce podczas wojny na terenie całej Polski oraz Europy. W szczególności wystawa główna musi akcentować, że II wojna światowa zaczęła się właśnie w Gdańsku oraz, że miasto stało się jedną z przyczyn jej wybuchu. Główne pola tematyczne Pod pojęciem pól tematycznych rozumie się fragmenty wystawy głównej poświęcone poszczególnym aspektom II wojny światowej, podobnie, jak zostały one przedstawione w Zarysie koncepcji programowej Muzeum II Wojny Światowej, stanowiącym załącznik do warunków konkursu. Pod względem faktograficznym pola te do pewnego stopnia nakładają się na siebie, co stanowi nieuchronną konsekwencję wielowymiarowości przedstawianych wydarzeń. Aby uniknąć niepotrzebnych powtórzeń, należy zatem tak powiązać ze sobą poszczególne pola tematyczne, aby zazębiały się one między sobą w miejscach nakładania się na siebie narracji. Wymóg ten rzutować musi oczywiście na układ przestrzenny wystawy głównej. Każde z pól tematycznych posiada jasno zdefiniowane przesłanie, korespondujące z ogólnymi założeniami ideowymi Muzeum. Ze względu na obszerność omawianej tematyki niezbędne wydaje się wyodrębnienie w każdym z pól tematycznych głównych wątków narracji, porządkujących ją i eksponujących najważniejsze zjawiska oraz fakty. 1. Wojna jako konsekwencja ideologii i polityki państw totalitarnych Wojna była zasadniczym celem hitlerowskich Niemiec Główne wątki narracji ekspansywna natura nazizmu, faszyzmu i komunizmu ideologia eksterminacji rzeczywistych i domniemanych przeciwników współpraca reżimów totalitarnych w destrukcji ładu wersalskiego Najważniejsze zjawiska i wydarzenia Totalitarny charakter nazizmu i komunizmu Antysemityzm eliminacyjny oraz akcja T (eutanazja osób niepełnosprawnych) w Niemczech i później na podbitych przez nie obszarach, m.in. na Pomorzu, gdzie w 1939 r. zamordowano w Piaśnicy ok psychicznie chorych przeważnie narodowości niemieckiej; represje nazistowskie wobec rzeczywistych i potencjalnych przeciwników politycznych po 1933 r.; Wielki Głód lat trzydziestych i czystki stalinowskie w ZSRR; Agresja włoska na Abisynię w 1935 r. i Albanię w 1938 r., kolejne tryumfy Hitlera (remilitaryzacja Nadrenii w 1936 r., Anschluss Austrii 12 marca 1938 r. układ monachijski 1938 r., zajęcie Czechosłowacji 15 marca 1939 r.); Aneksja Mandżurii w 1931 r. i agresja japońska na Chiny w 1937 r. 2

3 Interwencja włosko-niemiecka podczas wojny domowej w Hiszpanii i zaangażowanie ZSRR po stronie Republiki; kształtowanie się bloku państw Osi: zawarcie przez Niemcy i Włochy paktu stalowego 22 maja 1939 r. a następnie również z udziałem Japonii paktu berlińskiego 27 września 1940 r.; pakt Ribbentrop-Mołotow 23 sierpnia 1939 r. i jego następstwa: napaść Niemiec na Polskę 1 września i ZSRR 17 września 1939 r., rozbiór Polski między Niemcy i ZSRR oraz podział stref wpływów w Europie Wschodniej (okupacja państw bałtyckich i Besarabii przez ZSRR) 2. Nowy charakter wojny Państwa totalitarne, w tym przede wszystkim Niemcy, świadomie i od samego wybuchu wojny prowadziły działania zbrojne w sposób zbrodniczy, dążąc do eksterminacji swych przeciwników. Główne wątki narracji Wojna na wyniszczenie - zniszczenie całych narodów i państw jako cel nazistowskich Niemiec Ludność cywilna bezpośrednim celem ataków (oblężenia miast, naloty terrorystyczne) Masowy charakter zbrodni wojennych Najważniejsze zjawiska i wydarzenia świadomie prowadzone działania zbrojne przeciw ludności cywilnej: ostrzeliwanie na drogach kolumn cywilów przez niemieckie samoloty, niemieckie bombardowanie Wielunia, Warszawy i Frampola w 1939 r., Rotterdamu i Coventry w 1940 r., Belgradu w 1941 r., Stalingradu w 1942 r. jako pierwsze przypadki nalotów dywanowych, alianckie naloty strefowe na Niemcy oraz Japonię (z bombą A włącznie); tragiczne losy ludności cywilnej podczas działań wojennych: Londyn podczas bombardowań niemieckich; oblężenie Leningradu przez wojska niemieckie ; Warszawa podczas powstania w 1944 r.; mordowanie jeńców i inne zbrodnie wojenne: egzekucje jeńców dokonywane przez wojska niemieckie począwszy od wojny z Polską (m.in. pod Ciepielowem i Zakroczymiem), mordy na Żydach, dekret Hitlera z 6 czerwca 1941 r. nakazujących zabijanie radzieckich komisarzy i wygłodzenie radzieckich jeńców w niemieckiej niewoli, egzekucje powstańców warszawskich, wymordowanie 5 tysięcy jeńców włoskich na Kefalonii w Grecji 21 września 1943 r., masakra jeńców amerykańskich w Malmedy 17 grudnia 1944 r., mordowanie uciekinierów z obozów jenieckich (np. ze Stalagu Luft III w Żaganiu); radzieckie zbrodnie wojenne: zamordowanie przez NKWD polskich oficerów i policjantów w Katyniu, Charkowie i Miednoje, mordy NKWD w więzieniach w czerwcu 1941 r. (m.in. we Lwowie), Nemmersdorf w Prusach Wschodnich i inne zbrodnie Armii Czerwonej; zbrodnie japońskie: tragiczne losy alianckich jeńców wojennych w niewoli japońskiej, tzw. marsz śmierci na półwyspie Bataan; przypadki masowych mordów popełnianych na ludności cywilnej: japońska masakra Nankinu w grudniu 1937 r., podczas której zamordowano ok. 200 tys. cywilów i 100 tys. chińskich jeńców wojennych; wymordowanie przez niemieckie oddziały w dniach 3

4 5-7 sierpnia 1944 r. kilkudziesięciu tysięcy cywilnych mieszkańców Warszawy, pacyfikacja Michniowa lipca 1943 r. oraz Borowa 2 lutego 1944 r., masakra Lidic i Leżaków w Czechach 10 i 24 czerwca 1942 r. oraz Oradour-sur-Glane we Francji 10 czerwca 1944 r., pacyfikacje wiosek w Jugosławii, na Słowacji (w trakcie powstania) i we Włoszech (po ich kapitulacji) np. Marzabotto na przełomie września i października 1943 r. 3. Okupacja jako kontynuacja wojny Polityka okupacyjna państw totalitarnych na podbitych terenach była kontynuacją wojny ideologicznej, z czego wynikał zarówno jej zbrodniczy charakter jak i zjawisko kolaboracji Różne oblicza polityki okupacyjnej Życie codzienne krajów okupowanych podobieństwa i różnice Różnorodność postaw wobec okupanta od kolaboracji do walki zbrojnej Terror i polityka : różne warianty niemieckiej polityki okupacyjnej na przykładzie państw wschodniej i zachodniej Europy (Polska, Protektorat Czech i Moraw, Grecja, Jugosławia, podbite obszary ZSRR, Francja, Belgia, Holandia, Dania i Norwegia, później także Włochy i Węgry) różnice wynikające z rasowych założeń nazizmu i bieżących potrzeb III Rzeszy; Niemiecka Lista Narodowościowa jako jeden z instrumentów polityki okupacyjnej; Różne odcienie kolaboracji politycznej i ideologicznej w krajach podbitych przez Rzeszę bądź uznających jej hegemonię: Vidkun Quisling w Norwegii, Francja Vichy, czeskie władze Protektoratu Czech i Moraw (zwł. Emanuel Moravec i jego Kuratorium ds. Wychowania Młodzieży), ustasze Ante Pavelića, Strzałokrzyżowcy na Węgrzech, Żelazna Gwardia w Rumunii; Ochotnicze nieniemieckie oddziały SS: Legion Flamandzki, byli żołnierze radzieccy, ochotnicy z państw bałtyckich, Jugosławii itd.; Warunki życia pod okupacją podobieństwa i różnice sytuacji wybranych krajów okupowanych przez Rzeszę i ZSRR (w tym Polski): represje ze strony okupanta, pauperyzacja, głód, strach, gwałtowna degradacja społeczna, zniszczenie systemu oświaty, nowe obowiązki kobiet, traumatyczne doświadczenia dzieci, czarny rynek i inne negatywne zjawiska towarzyszące wojnie; 4

5 4. Zbrodniczy charakter okupacji Ludobójstwo, terror, praca niewolnicza oraz przymusowe przemieszczenia ogromnych mas ludności stanowiły niezbywalny element polityki okupacyjnej Niemiec a także, choć w mniejszym stopniu, ZSRR i Japonii Terror jako metoda sprawowania władzy Eksterminacja całych warstw społecznych i narodów jako cel okupacji Holokaust i inne przypadki ludobójstwa Maszyneria śmierci obozy zagłady i obozy koncentracyjne, działalność Einsatzgruppen itp. Bezwzględność eksploatacji - praca niewolnicza, rabunek Poligon inżynierii społecznej przymusowe migracje ludności niemieckie i radzieckie represje wobec ludności na terenach podbitych: działania Einsatzgruppen rozstrzeliwujących przedstawicieli polskich elit według wcześniej przygotowanych list (m.in. w Piaśnicy na Pomorzu); aresztowanie polskich profesorów w Krakowie w 1939 r., Akcja AB, utworzenie obozów koncentracyjnych w Stutthof i w Auschwitz, niemieckie deportacje Polaków z ziem wcielonych do Rzeszy i wywózki przeprowadzane przez ZSRR w latach na ziemiach wschodnich Polski i w krajach bałtyckich masowe egzekucje ludności cywilnej przez Niemców w okupowanych krajach w celu zastraszenia podbitych społeczeństw, począwszy od rozstrzelania 108 Polaków w Wawrze w grudniu 1939 r. Niemieckie obozy koncentracyjne i obozy zagłady jako instrument ludobójczych planów Zagłada Żydów europejskich i ludobójstwo na Romach Czystki etniczne na Bałkanach i na Wołyniu (1943 r.) Generalplan Ost i jego ludobójcze cele względem Polaków i innych narodów słowiańskich, początki ich realizacji (na przykładzie Zamojszczyzny) praca niewolnicza ok. 12 mln robotników przymusowych, jeńców i więźniów obozów koncentracyjnych w hitlerowskich Niemczech, GUŁag w ZSRR ok. 10 mln więźniów masowe zmuszanie do prostytucji kobiet chińskich i koreańskich przez armię japońską wypędzenia Polaków z Pomorza i Wielkopolski w 1939 r. i później, wypędzenie ludności Warszawy po wybuchu i upadku powstania masowe przemieszczenia ludności żydowskiej do gett, wywózki na roboty do Rzeszy deportacje narodów w ZSRR: wywózki obywateli II Rzeczpospolitej oraz krajów bałtyckich w latach a także Niemców nadwołżańskich, Tatarów krymskich, Inguszów, Karaczajów, Kałmuków po 1941 r. 5

6 5. Fenomen ruchu oporu Okupacja budziła sprzeciw ludności państw okupowanych, który przyjmował szereg form, od oporu cywilnego po walkę zbrojną. Zorganizowany ruch oporu, jego struktury cywilne i wojskowe Opór cywilny i jego formy Akcje zbrojne (dywersja, partyzantka, powstania) Działalność wywiadowcza na rzecz państw alianckich Ruch oporu na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką i sowiecką fenomen Polskiego Państwa Podziemnego Partyzantka antyniemiecka w różnych państwach europejskich (Polska, ZSRR, Jugosławia, Grecja, Francja, Włochy) Partyzantka antyradziecka w krajach bałtyckich i na wschodnich terenach Polski Wybrane akcje dywersyjne i sabotażowe, np. zamach na Reinharda Heydricha w Pradze 27 maja 1942 r., zamach na Kutscherę w Warszawie 2 lutego 1944 r., akcja pod Arsenałem (odbicie więźniów z rąk gestapo przez polski ruch oporu w Warszawie) 26 marca 1943 r., zniszczenie przez norweskich cichociemnych fabryki ciężkiej wody w Vemork w Norwegii 28 lutego 1943 r. Wkład ruchu oporu w walkę wywiadowczą przeciw III Rzeszy; Cywilne formy oporu przeciw okupantowi: szkolnictwo i sądownictwo podziemne w Polsce, strajk tramwajowy w Pradze, akcje nieposłuszeństwa obywatelskiego w Norwegii i Danii Różne formy pomocy prześladowanym Żydom: działalność Rady Pomocy Żydom przy Delegacie Rządu RP na Kraj ( Żegota ) w Polsce, ukrywanie żydowskich uciekinierów z gett w Polsce i innych krajach, inne przypadki pomocy (np. Oskar Schindler, Wilm Hosenfeld) Powstania zbrojne przeciw okupantowi: getto warszawskie 1943, Warszawa 1944, Paryż 1944, Słowacja 1944, Praga 1945 Antyhitlerowski ruch oporu w Rzeszy: Biała Róża i Kreisauer Kreis, zamach na Hitlera 20 lipca 1944 r. 6. Polityka i dyplomacja Demokracje zachodnie z konieczności lub z własnego wyboru prowadziły grę polityczną z państwami totalitarnymi, poświęcając na ich rzecz kraje Europy Środkowej i Wschodniej. 6

7 Od brytyjskiego i francuskiego appeasementu wobec Hitlera w latach trzydziestych do ustępstw przywódców Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych wobec Stalina na konferencjach w Teheranie, Jałcie i Poczdamie Fenomen rządów na uchodźstwie Europa Środkowa i Wschodnia jako przedmiot rozgrywek mocarstw Kolejne etapy drogi Niemiec ku wojnie: przejęcie władzy przez Hitlera w 1933 r., zrzucenie ograniczeń traktatowych, remilitaryzacja Nadrenii, Anschluss Austrii, konferencja monachijska i rozbiór Czechosłowacji, ostateczna likwidacja państwowości czecho-słowackiej i utworzenie przez Hitlera Protektoratu Czech i Moraw, niemieckie żądania wobec Polski, pakt Ribbentrop-Mołotow. Niepotrzebni sojusznicy? - Polska i inne kraje Europy Środkowo-Wschodniej w polityce Francji i Wielkiej Brytanii: appeasement, brytyjskie gwarancje dla Polski i układ polsko-brytyjski z 25 sierpnia 1939 r., przełomowe znaczenie wypowiedzenia wojny Niemcom przez Francję i Wielką Brytanię 3 września 1939 r., udział Polaków w obronie Norwegii i Francji w 1940 r., upadek Francji, Belgii i Holandii, udział Polaków i obywateli innych państw okupowanych przez Niemcy w bitwie o Anglię, niemiecka agresja na Jugosławię i Grecję. Anabaza polskich władz, żołnierzy i uchodźców po klęsce wrześniowej, rząd na uchodźstwie w Angers i Londynie, polski Londyn, emigracyjne władze innych państw okupowanych przez Niemcy Niemiecka napaść na ZSRR i przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny w 1941 r. zasadnicza zmiana układu sił i zwrot w polityce Zachodu względem Europy Środkowo-Wschodniej Polska w polityce ZSRR po 1941 r.: układ Sikorski-Majski 30 lipca 1941 r., zerwanie przez ZSRR stosunków z polskim rządem na uchodźstwie w następstwie ujawnienia zbrodni katyńskiej 25 kwietnia 1943 r., utworzenie pod egidą radziecką Związku Patriotów Polskich jako alternatywy dla władz RP w Londynie, powstanie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego w 1944 r. i przejęcie władzy w wyzwolonym kraju przez komunistów Sprawa powojennego ładu w Europie na konferencjach alianckich w Teheranie, Jałcie i Poczdamie: kwestia Niemiec, Europa Środkowo-Wschodnia radziecką strefą wpływów. 7. Regularne działania zbrojne Niniejsze pole tematyczne nie musi posiadać szczególnego przesłania. Jego rolą jest zapewnienie odpowiedniego tła faktograficznego dla pozostałych działów (pól tematycznych). Zmiany sytuacji militarnej w kolejnych latach wojny 7

8 Polacy na frontach II wojny światowej Wynalazki i innowacje, które wpłynęły na przebieg wojny (radar, bomba atomowa, rozszyfrowanie kodu Enigmy itp.) Najważniejsze fakty Polska wojna obronna we wrześniu 1939 r. Podbój przez Niemcy Danii, Norwegii, Francji, Belgii, Holandii i Luksemburga w 1940 r. Bitwa o Anglię i niemieckie naloty na Londyn w latach Bitwa o Atlantyk Podbój przez Niemcy Bałkanów w 1941 r., wojna w Afryce Północnej Niemiecki atak na ZSRR 22 czerwca 1941 r. i późniejsze działania na froncie wschodnim aż do 1945 r. Japoński atak na Pearl Harbour i przebieg wojny na Pacyfiku Kolejne operacje alianckie w Europie Południowej i Zachodniej: lądowanie na Sycylii 9 lipca 1943 r., lądowanie w Normandii 6 czerwca 1944 r., działania na froncie włoskim i zachodnim. 8. Konsekwencje wojny II wojna światowa była w istocie rewolucją, która całkowicie przeobraziła Europę Bilans konfliktu (liczba ofiar, straty materialne) Podstawy nowego ładu (migracje ludności, zmiany granic, bloki polityczne) Europa Środkowa i Wschodnia: wyzwolenie czy zniewolenie? Rozliczenia z wojenną przeszłością Straty ludzkie i materialne poszczególnych państw, ich konsekwencje społeczne i polityczne Powojenne zmiany granic, w tym zwłaszcza przesunięcie Polski na zachód, utrata przez Niemcy obszarów na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej, radziecka aneksja państw bałtyckich Masowe przemieszczenia ludności jako instrument kształtowania nowego ładu w Europie Środkowej: ucieczki niemieckiej ludności cywilnej przed nadciągającą Armią Czerwoną oraz wysiedlenia Niemców z Polski, Czechosłowacji, Węgier i Jugosławii w 1945 r. i później; tzw. repatriacja Polaków z ZSRR Odmienne skutki zakończenia wojny w Europie Zachodniej i Środkowowschodniej - żelazna kurtyna i zimnowojenny podział kontynentu - rozwój demokracji i dobrobytu w krajach zachodnich początki integracji europejskiej, ścisłe podporządkowanie państw Europy Środkowo-Wschodniej ZSRR i jego skutki polityczne i gospodarcze 8

9 Powojenne rozliczenia: spontaniczne represje wobec osób podejrzanych o kolaborację z wrogiem, orzeczenia Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze oraz trybunału w Tokio, procesy retrybucyjne w poszczególnych krajach, sąd nad zbrodniarzami hitlerowskimi w Polsce. 9