Proces Boloski: dokd zmierza europejskie szkolnictwo wysze?

Transkrypt

1

2 Andrzej Kraniewski Proces Boloski: dokd zmierza europejskie szkolnictwo wysze? 1. Wprowadzenie Proces Boloski jest ogólnoeuropejskim przedsiwziciem, zapocztkowanym podpisaniem w 1999 r. przez ministrów odpowiedzialnych za szkolnictwo wysze w 29 krajach europejskich dokumentu zwanego Deklaracj Bolosk. Istot tego procesu s zmiany w systemach szkolnictwa wyszego w Europie, a ostatecznym celem jest utworzenie do 2010 r. w wyniku uzgodnienia pewnych ogólnych zasad organizacji kształcenia Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyszego 1 (European Higher Education Area). Celem niniejszego opracowania jest omówienie Procesu Boloskiego. Podstawowa cz prezentacji dotyczy zjawisk i trendów obserwowanych z perspektywy europejskiej. Omówiono zasadnicze wtki Procesu Boloskiego, pominito natomiast niektóre istotne działania równoległe, majce cisły zwizek z Procesem, takie jak zainicjowane i finansowane przez Komisj Europejsk programy wymiany akademickiej. Ze wzgldu na to, e zmiany zachodzce w europejskim szkolnictwie wyszym s postrzegane coraz czciej jako element szerszego procesu, obejmujcego w szczególnoci tworzenie Europejskiej Przestrzeni Badawczej (European Research Area) i zmierzajcego do realizacji wizji Europy Wiedzy (Europe of Knowledge), przedstawiono take ten szerszy kontekst Procesu Boloskiego. Intencj autora nie jest prezentacja subiektywnych ocen i pogldów, lecz przedstawienie faktów i ocen zachodzcych zjawisk i procesów dokonanych przez ekspertów midzynarodowych. Ocena niektórych aspektów wdraania Procesu Boloskiego w naszym kraju sprowadza si głównie do przedstawienia w ułatwiajcej interpretacj formie danych pochodzcych z rónych ródeł. Znajdujce si w kocowej czci opracowania sugestie konkretnych działa, jakie mogłyby by podjte przez polskie uczelnie w zwizku ze zmianami zachodzcymi w Europie, naley zatem traktowa wyłcznie jako propozycje, które mog si sta przedmiotem szerszej dyskusji wród społecznoci akademickiej. Pewne fragmenty opracowania oparte s na rezultatach prac studialnych wykonanych przez autora w latach na Politechnice Warszawskiej w ramach realizacji grantu rektorskiego Proces tworzenia Europejskiego Obszaru Akademickiego i jego wpływ na działalno akademickich uczelni technicznych, a zwłaszcza PW (rezultaty tych prac zostały podsumowane m.in. w opracowaniach [1,2]). Wykorzystane zostały take dowiadczenia zwizane z pełnion przez autora od 1999 r. funkcj Sekretarza Generalnego Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich (KRASP). W treci opracowania pojawiaj si te głównie dla celów ilustracji omawianych zjawisk - przykłady zwizane z dowiadczeniami wynikajcymi z uczestniczenia od ponad 10 lat w konferencjach, sympozjach, warsztatach 1 W polskojzycznej literaturze uywa si równie okrelenia Europejska Przestrze Szkolnictwa Wyszego. 2

3 naukowych i innych spotkaniach midzynarodowych dotyczcych problematyki kształcenia inynierów. Opracowanie jest zaktualizowan i uzupełnion wersj raportu o takim samym tytule, wydanego przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu pod koniec 2004 r. 2. Charakter i przebieg Procesu Boloskiego 2.1. Charakter i cele Procesu Boloskiego Cho zmiany w szkolnictwie wyszym bdce wynikiem Procesu Boloskiego zachodz przede wszystkim na uczelniach, sama inicjatywa utworzenia Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyszego ma w znacznej mierze charakter polityczny. Inicjatywa ta, inspirowana przez Komisj Europejsk i popierana przez rodowiska akademickie, stanowi prób wypracowania wspólnej europejskiej reakcji na problemy wystpujce w wikszoci krajów, tak aby: - stworzy warunki do mobilnoci obywateli, - dostosowa system kształcenia do potrzeb rynku pracy, a zwłaszcza doprowadzi do poprawy zatrudnialnoci, - podnie atrakcyjno i poprawi pozycj konkurencyjn systemu szkolnictwa wyszego w Europie, tak aby odpowiadała ona wkładowi tego obszaru geograficznego w rozwój cywilizacji. Naley podkreli, e celem Procesu Boloskiego - midzyrzdowego procesu realizowanego w cisłej współpracy ze rodowiskiem akademickim - nie jest standaryzacja systemów szkolnictwa wyszego w poszczególnych krajach, lecz raczej ich harmonizacja, czy te konwergencja, tzn. wypracowanie zasad współdziałania, z uwzgldnieniem zrónicowania i autonomii poszczególnych pastw i uczelni. Dotychczasowe dowiadczenia pokazuj, ze dla wielu krajów Proces Boloski stał si inspiracj do rozpoczcia niezbdnych, a z rónych powodów odwlekanych reform w systemie szkolnictwa wyszego, a zarazem recept na ich przeprowadzenie Podstawowe dokumenty Z formalnego punktu widzenia najistotniejszymi dokumentami okrelajcymi charakter Procesu Boloskiego s deklaracje i komunikaty sygnowane przez ministrów odpowiedzialnych za szkolnictwo wysze w krajach europejskich (rys. 1). Pierwszym dokumentem tego typu, poprzedzajcym Deklaracj Bolosk, była Deklaracja Sorboska z 25 maja 1998 r. [3], pod któr podpisy złoyli ministrowie czterech krajów: Francji, Niemiec, W. Brytanii i Włoch. Zawarta w Deklaracji Sorboskiej idea harmonizacji struktury systemów szkolnictwa wyszego w celu zwikszenia mobilnoci i poprawy zatrudnialnoci została nastpnie rozwinita w Deklaracji Boloskiej [4], podpisanej 19 czerwca 1999 r. przez ministrów 29 krajów (w tym Polski), w Komunikacie Praskim z 19 maja 2001 r. [5], w Komunikacie Berliskim z 19 wrzenia 2003 r. [6], a ostatnio w Komunikacie z Bergen z 20 maja 2005 r. [7]. 3

4 Liczba pastw zaangaowanych w Proces Boloski systematycznie wzrasta; w wyniku decyzji podjtych w Bergen w tworzeniu Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyszego uczestniczy obecnie formalnie 45 krajów Deklaracja Sorboska Francja, Niemcy, Wielka Brytania, Włochy 1999 Deklaracja Boloska 29 pastw, w tym Polska 2001 Komunikat Praski 33 pastwa Proces Boloski 2003 Komunikat Berliski 40 pastw 2005 Komunikat z Bergen 45 pastw 2007 konferencja ministrów w Londynie 2010 Rys. 1. Proces Boloski najwaniejsze wydarzenia W Deklaracji Boloskiej oprócz czci ideologicznej zawarte s nastpujce postulaty okrelajce sposoby realizacji celów przywiecajcych idei tworzenia Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyszego: - wprowadzenie systemu łatwo czytelnych i porównywalnych stopni (dyplomów), - wprowadzenie studiów dwustopniowych, - wprowadzenie punktowego systemu rozliczania osigni studentów (ECTS), - wspieranie mobilnoci studentów i pracowników, - współdziałanie w zakresie zapewniania jakoci kształcenia, - propagowanie spraw europejskich w kształceniu (europejski wymiar kształcenia). Potwierdzajc znaczenie celów i zada sformułowanych w Deklaracji Boloskiej, w Komunikacie Praskim ministrowie uzupełnili list postulowanych działa o nastpujce elementy: - rozwój kształcenia ustawicznego, - współdziałanie uczelni i studentów w realizacji Procesu Boloskiego, - propagowanie atrakcyjnoci Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyszego poza Europ. W Komunikacie Berliskim poza ocen przebiegu realizacji postulatów sformułowanych w Deklaracji Boloskiej i Komunikacie Praskim ministrowie wskazali nowy wany aspekt 4

5 Procesu Boloskiego - zwizek kształcenia i bada naukowych oraz znaczenie bada jako integralnej czci szkolnictwa wyszego. W tym kontekcie za istotne zadania uznali m.in.: - rozszerzenie dwustopniowej struktury studiów (zdefiniowanej w Deklaracji Boloskiej) o studia III stopnia - studia doktoranckie, - rozwój kształcenia interdyscyplinarnego. Ministrowie ustalili take priorytetowe kierunki działa na lata , zaliczajc do nich: zapewnianie jakoci kształcenia, wprowadzanie studiów dwustopniowych oraz usprawnienie mechanizmów uznawalnoci dyplomów i okresów studiów realizowanych poza macierzyst uczelni. W Komunikacie z Bergen ponownie dokonano oceny przebiegu Procesu Boloskiego w Europejskim Obszarze Szkolnictwa Wyszego, a take w poszczególnych krajach - zwłaszcza z punktu widzenia ww. priorytetów. Jako zagadnienia stanowice szczególne wyzwania i priorytetowe kierunki działa na lata uznano: - zacienianie zwizków kształcenia i bada naukowych, m.in. przez wzrost roli kształcenia naukowców (w tym rozwój studiów doktoranckich) oraz lepsze wykorzystanie moliwoci tkwicych we współpracy uczelni z innymi instytucjami prowadzcymi badania naukowe, - zwikszenie dostpnoci studiów dla kandydatów ze wszystkich grup społecznych, bez wzgldu na ich moliwoci finansowe, - usuwanie przeszkód ograniczajcych mobilno studentów i pracowników, m.in. przez stworzenie mechanizmów przenoszenia przyznanych kredytów, grantów itp. oraz ułatwienia w przyznawaniu wiz i pozwole na prac, - zwikszenie atrakcyjnoci Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyszego poza Europ, zwłaszcza przez tworzenie warunków sprzyjajcych zwikszaniu wymiany akademickiej. Na kolejnej konferencji ministrów (Londyn, maj 2007 r.) przedstawione bd raporty dotyczce ww. zagadnie. Konferencja ta dokona take oceny przebiegu Procesu Boloskiego z punktu widzenia nastpujcych kryteriów: - implementacja zasad i standardów zapewniania jakoci, - implementacja ramowej struktury formalnych kwalifikacji dyplomów (wicej na ten temat w p. 3.4), - wydawanie i uznawanie dyplomów ukoczenia studiów prowadzonych wspólnie przez uczelnie z rónych krajów, w tym studiów doktoranckich, - tworzenie systemu umoliwiajcego realizacj elastycznych cieek kształcenia na poziomie wyszym, obejmujcego procedury uznawania wczeniej zdobytej wiedzy i umiejtnoci. Wymienione wyej postulaty sformułowane w Deklaracji Boloskiej, Komunikacie Praskim i Komunikacie Berliskim tworz 10 podstawowych zada obszarów działania (action lines). Obszary te nie s rozłczne. Ponadto sformułowane zostały postulaty łczce, obejmujce swym zasigiem kilka podstawowych zada. S to m.in. [8]: - kształtowanie społecznego wymiaru szkolnictwa wyszego - postulat zwizany w istocie ze wszystkimi 10 podstawowymi zadaniami, - rozwój studiów doktoranckich, - utworzenie ramowej struktury formalnych kwalifikacji, - usuwanie przeszkód w zakresie uznawalnoci wykształcenia, - usuwanie przeszkód ograniczajcych mobilno studentów i pracowników (jest to jeden z podstawowych postulatów Deklaracji Boloskiej; ma on jednak cisły zwizek take z innymi podstawowymi zadaniami). 5

6 Zwizek ww. postulatów z zadaniami podstawowymi, sformułowanymi w dokumentach ministrów, zilustrowano na rys. 2. społeczny wymiar szkolnictwa wyszego studia doktoranckie ramowa struktura formalnych kwalifikacji uznawalno wykształcenia mobilno studentów i pracowników postulaty podstawowe łatwo czytelne i porównywalne stopnie studia dwustopniowe ECTS mobilno studentów i pracowników systemy zapewniania jakoci kształcenia europejski wymiar kształcenia kształcenie ustawiczne uczelnie i studenci działania poza Europ zwizek EHEA i ERA postulaty łczce Rys. 2. Proces Boloski obszary działania (postulaty, zadania) Podpisy składane pod dokumentami wyznaczajcymi kierunki ewolucji Procesu Boloskiego maj charakter dobrowolnego zobowizania ministra do realizacji we własnym kraju postulatów zawartych w treci tych dokumentów. Inicjatywy i działania zbiene z tymi postulatami podejmowane s przede wszystkim przez uczelnie, natomiast rol ministra jest wspomaganie ich przez: - inicjowanie i dokonywanie zmian legislacyjnych, - wprowadzanie mechanizmów stymulujcych aktywn postaw rodowiska akademickiego, - kampani informacyjno-promocyjn. Nie istnieje adne ciało ponadnarodowe, które mogłoby rozliczy ministra ze sposobu realizacji przyjtych zobowiza. Konsekwencj zaniechania działa jest zatem wyłcznie negatywny obraz kraju w opinii europejskiej oraz gorsza pozycja konkurencyjna szkół wyszych, a przede wszystkim ich studentów i absolwentów w jednoczcej si Europie Koordynacja i realizacja Procesu Boloskiego Sposób koordynacji i realizacji Procesu Boloskiego zilustrowano na rys. 3. 6

7 poziom Europy Komisja Europejska Rada Europy UNESCO CEPES ESIB Konferencja Ministrów Grupa Kontynuacji (Bologna Follow-up Group) Rada (Board) + Sekretariat EURASHE EUA ENQA EI UNICE Ministerstwo poziom kraju koordynator Procesu Boloskiego ( Bologna contact person) Krajowa Grupa Kontynuacji (National Follow-up Group) Konferencja Rektorów Promotorzy Boloscy inne gremia krajowe inne gremia midzynarodowe uczelnie Rys. 3. Podmioty zaangaowane w realizacj Procesu Boloskiego Najwaniejszymi wydarzeniami wpływajcymi na przebieg Procesu Boloskiego, zwizanymi z publikacj dokumentów o charakterze politycznym, s konferencje ministrów odpowiedzialnych za szkolnictwo wysze w krajach europejskich. Najblisze takie spotkanie - po Paryu (1998), Bolonii (1999), Pradze (2001), Berlinie (2003), Bergen (2005) - planowane jest w maju 2007 r. w Londynie. Wezm w nim udział przedstawiciele 45 krajów uczestniczcych obecnie formalnie w tworzeniu Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyszego. W okresie midzy konferencjami ministrów Proces Boloski jest koordynowany przez Grup Kontynuacji 2 (Bologna Follow-up Group) oraz Rad (Board), obsługiwan przez Sekretariat. W skład Grupy Kontynuacji, której zadaniem jest planowanie działa wynikajcych z ustale przyjtych przez ministrów, wchodz przedstawiciele 45 krajów uczestniczcych w Procesie Boloskim oraz przedstawiciele Komisji Europejskiej. Działania podejmowane przez Grup Kontynuacji powinny by konsultowane z nastpujcymi organizacjami: - Rad Europy, a cilej jej komisj zajmujc si sprawami szkolnictwa wyszego i nauki - Steering Committee for Higher Education and Research (CD-ESR), - European University Association (EUA) organizacj reprezentujc uczelnie akademickie (majce prawo nadawania stopnia doktora), - European Association of Institutions in Higher Education (EURASHE) - organizacj reprezentujc szkoły wysze nie majce statusu uczelni akademickich, - National Unions of Students in Europe (ESIB) - porozumieniem organizacji studenckich działajcych w poszczególnych krajach europejskich, - UNESCO European Centre for Higher Education (UNESCO/CEPES) instytucj prowadzca badania naukowe w dziedzinie szkolnictwa wyszego, 2 W polskojzycznej literaturze uywa si równie okrelenia Grupa Wdroeniowa. 7

8 - European Association for Quality Assurance in Higher Education (ENQA) - stowarzyszeniem skupiajcym działajce w poszczególnych krajach europejskich agencje zajmujce si zapewnianiem jakoci kształcenia (m.in. komisje akredytacyjne), - Education International Pan-European Structure (EI) - organizacj reprezentujc pracowników zatrudnionych w sektorze edukacji i szkolnictwa wyszego, - Union of Industrial and Employers Confederations of Europe (UNICE) organizacj reprezentujc pracodawców. Trzy ostatnie organizacje zostały dołczone do grona konsultantów Procesu Boloskiego w 2005 r., w wyniku decyzji ministrów zgromadzonych w Bergen. Z punktu widzenia uczelni, a zwłaszcza uczelni zaangaowanych w badania naukowe, szczególn rol w Procesie Boloskim odgrywa European University Association (EUA). EUA zostało utworzone 31 marca 2001 r. w wyniku połczenia dwóch poprzednio istniejcych organizacji reprezentujcych rodowisko uczelni akademickich: Association of European Universities (CRE) oraz Confederation of European Union Rectors'Conferences (CEURC). W EUA s dwa rodzaje członkostwa: członkami indywidualnymi s uczelnie akademickie, tzn. uczelnie majce prawo do nadawania stopnia doktora, członkami zbiorowymi krajowe konferencje rektorów uczelni akademickich. Organem EUA podejmujcym wikszo decyzji jest Council ciało, w skład którego wchodz przewodniczcy krajowych konferencji rektorów. W swoim pierwszym dokumencie programowym EUA uznało za swój podstawowy cel - obok umacniania znaczenia uczelni i działania na rzecz ich rozwoju - wspomaganie procesu tworzenia Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyszego oraz Europejskiej Przestrzeni Badawczej [9]. Nie oznacza to oczywicie, e wpływ na decyzje dotyczce przebiegu Procesu Boloskiego podejmowane przez ministrów i Grup Kontynuacji ma jedynie EUA i pozostałe ww. organizacje. Istotne s take opinie innych midzynarodowych organizacji, stowarzysze oraz sieci tematycznych działajcych w obszarze szkolnictwa wyszego, takich jak EAIE, ACA, ERIC/NARIC, a take organizacji, stowarzysze oraz sieci tematycznych zwizanych z poszczególnymi dziedzinami kształcenia (przykładowo, w przypadku kształcenia w obszarze nauk technicznych opinie na temat Procesu Boloskiego przedstawiały europejskie stowarzyszenia zrzeszajce uczelnie techniczne i osoby zainteresowane problematyk kształcenia inynierów - FEANI, SEFI i CESAER). Najbardziej znaczce opinie s najczciej formułowane podczas spotka rodowiskowych odbywajcych si przed konferencjami ministrów. Przed ostatni konferencj ministrów w Bergen, w Glasgow odbyła si zorganizowana przez EUA konwencja uczelni europejskich, której wynikiem było przesłanie (Glasgow Declaration) - Strong Universities for a Strong Europe [10], skierowane do ministrów obradujcych w Bergen. Przesłanie do ministrów przygotowała take Komisja Europejska [11], porozumienie organizacji studenckich ESIB [12] i inne organizacje. Mocno zabrzmiał take głos rodowiska uczelni technicznych, przekazany w formie wspólnego komunikatu CESAER (Conference of European Schools for Advanced Engineering Education and Research) i SEFI (Société Européenne pour la Formation des Ingénieurs - European Society for Engineering Education) [13]. Wynikiem ustale przyjtych przez ministrów na kolejnych spotkaniach s konkretne działania. Na poziomie europejskim, z inicjatywy i przy finansowym wsparciu Komisji Europejskiej realizowane s liczne programy współpracy midzynarodowej oraz projekty pilotujce. Wane z punktu widzenia promocji Procesu Boloskiego i rozpowszechniania informacji o jego przebiegu midzynarodowe seminaria organizowane pod patronatem 8

9 Bologna Follow-Up Group, dotyczce konkretnych aspektów Procesu, czsto zwizane tematycznie z realizowanymi projektami pilotujcymi. Spotkania dyskusyjne i inne działania koordynujce organizowane s take na poziomie regionów; szczególnie aktywnie współpracuj ze sob kraje skandynawskie, a take kraje niemieckojzyczne. W kadym z pastw uczestniczcych w Procesie Boloskim koordynacja przebiegu Procesu spoczywa w rkach właciwego ministra. Jego zadaniem jest m.in. inicjowanie odpowiednich zmian legislacyjnych, prowadzenie kampanii informacyjno-promocyjnej oraz wprowadzanie mechanizmów stymulujcych aktywn postaw rodowiska akademickiego wobec idei tworzenia Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyszego. Wan rol, szczególnie w kontaktach zagranicznych, spełnia te podległy ministrowi krajowy koordynator Procesu Boloskiego (Bologna contact person), uczestniczcy m.in. w posiedzeniach Bologna Follow-Up Group. W niektórych krajach, m.in. w Austrii, Danii, Irlandii, Hiszpanii i Szwecji, istniej formalne lub nieformalne krajowe grupy kontynuacji (national follow-up group) - odpowiedniki Grupy Kontynuacji działajcej na forum europejskim. W skład takich grup - oprócz odgrywajcych główn rol reprezentantów ministerstwa - wchodz zwykle przedstawiciele konferencji rektorów, organizacji studenckich i krajowego orodka odpowiedzialnego za uznawalno wykształcenia [14]. Z inicjatywy i przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej w kadym z krajów uczestniczcych w Procesie Boloskim powołany został zespół promotorów Procesu (Bologna Promoters). Zadaniem takiego zespołu jest przede wszystkim przekazywanie wiedzy o Procesie Boloskim i jego poszczególnych aspektach oraz udzielanie konsultacji w tym zakresie członkom społecznoci akademickiej. Najwaniejsze - obok zmian w sferze legislacyjnej - działania decydujce o przebiegu Procesu Boloskiego w danym kraju zachodz na poziomie szkół wyszych. Tam włanie z inicjatywy władz uczelni realizowane s zmiany strukturalne, organizacyjne i programowe zgodne z ide Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyszego. Właciwa koordynacja przebiegu Procesu Boloskiego na rónych poziomach musi by oparta na rzetelnej informacji o jego aktualnym stanie. ródłem takiej informacji s opracowania zarówno o charakterze kompleksowym, jak i dotyczce poszczególnych aspektów Procesu. Wród tych opracowa szczególn pozycj zajmuj m.in. ze wzgldu na sposób zbierania danych raporty Trends in Learning Structures in Higher Education, opracowywane pod auspicjami EUA. Przygotowany w 2003 r. na konferencj ministrów w Berlinie raport Trends III [15] został opracowany m.in. na podstawie ponad 800 odpowiedzi z 33 krajów na ankiet przeprowadzon przez EUA, adresowan do ministerstw, krajowych konferencji rektorów, organizacji studentów, krajowych organizacji pracodawców oraz uczelni biorcych udział w programie Socrates. Raport Trends IV [16], przygotowany na konferencj ministrów w Bergen, został opracowany m.in. na podstawie informacji zebranych podczas kilkudniowych wizyt ekspertów EUA w 62 uczelniach z 29 krajów (w Polsce wizytowane były Uniwersytet Jagielloski i Politechnika Wrocławska). Obszerne i kompleksowe opracowania przygotowuje take Grupa Kontynuacji Procesu Boloskiego lub powołane przez ni specjalne zespoły na konferencj w Bergen przygotowane zostały dwa tego typu raporty [8, 17]. 9

10 Podstawowym ródłem informacji o dotychczasowym przebiegu Procesu Boloskiego, zawierajcym podstawowe dokumenty oraz wiele innych materiałów, w tym ww. raporty, jest witryna internetowa utrzymywana do czerwca 2005 r. przez gospodarzy konferencji ministrów w Bergen. Poczwszy od lipca 2005 r., informacje o wydarzeniach zwizanych z Procesem Boloskim s zamieszczane na witrynie internetowej utrzymywanej przez gospodarzy konferencji ministrów, która odbdzie si w 2007 r. w Londynie. 3. Realizacja postulatów Deklaracji Boloskiej i kolejnych dokumentów podpisanych przez ministrów W tym punkcie zostanie omówiony przebieg realizacji wikszoci postulatów zawartych w Deklaracji Boloskiej i komunikatach kolejnych spotka ministrów. Zagadnienia zwizane z postulatami łczcymi (rys. 2) bd omawiane w ramach zasadniczych zada Procesu Boloskiego (wyjtkiem s studia doktoranckie, wyodrbnione jako oddzielny punkt). Przedstawiona zostanie ogólna sytuacja i tendencje obserwowane w Europie. Nie bd natomiast analizowane i porównywane zjawiska i procesy zachodzce w poszczególnych krajach, cho jest oczywiste, e pomidzy rónymi krajami wystpuj znaczne rónice w stopniu wdroenia postulatów Procesu Boloskiego; rónice takie wystpuj zreszt take pomidzy rónymi uczelniami w tym samym kraju. Kolejno omawiania poszczególnych postulatów nie jest zgodna z kolejnoci ich wystpowania w Deklaracji Boloskiej i innych dokumentach wynika ona głównie z denia do jak najlepszego powizania logicznego poszczególnych fragmentów tekstu Wprowadzanie studiów dwustopniowych Wprowadzanie studiów dwustopniowych w uczelniach europejskich przebiega do szybko. W 2003 r. oceniano, e 53% uczelni wprowadziło lub włanie wprowadza ten system, a kolejne 36% uczelni zamierza to zrobi w najbliszej przyszłoci [15]. W okresie ostatnich dwóch lat, w wielu krajach transformacja struktury studiów została wymuszona ustawowo. W wikszoci (55%) sporód krajów uczestniczcych w Procesie Boloskim system dwustopniowy został ju wprowadzony na szerok skal [17]. Wystpujcy w Deklaracji Boloskiej postulat wprowadzenia studiów dwustopniowych (undergraduate cycle + graduate cycle) był pocztkowo utosamiany z modelem studiów 3+2 (studia I stopnia 3 lata, studia II stopnia 2 lata). Jednak w wielu uczelniach istniejce lub nowo wprowadzane studia I stopnia nie s studiami 3-letnimi, a studia II stopnia studiami 2-letnimi. W niektórych krajach istnieje rozrónienie dyplomów odpowiadajcych ukoczeniu studiów I stopnia: absolwenci 3-letnich studiów otrzymuj dyplom typu bachelor 3, za absolwenci studiów 4-letnich dyplom typu advanced bachelor [14]. Mimo istniejcych rónic w czasie trwania studiów I stopnia mona jednak zaobserwowa ogóln tendencj do minimalizacji tego czasu (Deklaracja Boloska ustala minimalny czas trwania studiów I stopnia jako 3 lata). Przykładowo, w Niemczech 84% wszystkich studentów podejmujcych studia I stopnia w uczelniach uniwersyteckich realizuje program 3-letni, natomiast w uczelniach nieuniwersyteckich (Fachhochschulen) 48% studentów realizuje 3 Terminy bachelor i master (pisane mał liter) uywane s jako niezalene od kraju, ogólne nazwy stopni (dyplomów) odpowiadajcych ukoczeniu studiów I i II stopnia. 10

11 program 3-letni, a 30% studentów - program 3.5-letni [14]. Znacznie wiksz zbieno mona zaobserwowa w odniesieniu do łcznego czasu trwania studiów I i II stopnia niemal powszechnie czas ten wynosi 5 lat. Jakkolwiek studia dwustopniowe jako system tradycyjny bd efekt procesu Boloskiego staj si dominujcym modelem kształcenia w krajach europejskich, niektóre uczelnie deklaruj wol pozostawienia zintegrowanych studiów prowadzcych bezporednio do uzyskania dyplomu odpowiadajcego ukoczeniu studiów II stopnia. Czsto wie si to ze specyfik kierunku studiów (studia medyczne, studia prawnicze). Sytuacja w tym zakresie uległa jednak ostatnio istotnym zmianom w wielu krajach liczba kierunków, na których zdecydowano si pozostawi studia zintegrowane, została znacznie ograniczona [16]. Niezalenie od ustale dotyczcych nominalnego czasu trwania studiów, rónicowanie form kształcenia w celu dostosowania ich do potrzeb potencjalnych studentów (obok studiów stacjonarnych - studia dla osób pracujcych, studia na odległo ) spowodowało, e coraz czciej zamiast wyraa długo cyklu studiów w latach, uywa si do tego celu punktów ECTS, traktujc pełny rok studiów prowadzonych w systemie stacjonarnym jako odpowiednik 60 punktów. Model studiów dwustopniowych jest wic obecnie do powszechnie rozumiany w sposób nastpujcy: - uzyskanie dyplomu bachelor (ukoczenie studiów I stopnia) wymaga zdobycia punktów ECTS, - uzyskanie dyplomu master (ukoczenie studiów II stopnia) wymaga zdobycia 300 punktów ECTS, liczc od pocztku studiów I stopnia, z czego co najmniej 60 punktów ECTS musi by uzyskane na poziomie zaawansowanym (graduate level) w obszarze specjalnoci uwidocznionym na dyplomie. Przyjmuje si zatem, e cieka kształcenia prowadzca do uzyskania dyplomu master moe mie w szczególnoci nastpujc posta (symbole B i M oznaczaj liczb punktów ECTS uzyskiwan na studiach prowadzcych do dyplomu bachelor i master) [15]: B M, B M, z czego M moe by uzyskane w wyniku uznania osigni z ostatniego roku studiów I stopnia, M, co oznacza zintegrowany program studiów I i II stopnia, prowadzcy bezporednio do dyplomu master. Decyzj konferencji ministrów w Berlinie w 2003 r. tak rozumiany model studiów dwustopniowych został rozszerzony o studia doktoranckie, które traktowane s jako studia III stopnia (rys. 4); temat studiów doktoranckich jest szerzej omówiony w p

12 poziom studiów [punkty ECTS] studia III stopnia master bachelor studia I stopnia studia II stopnia studia jednolite Rys. 4. Struktura studiów trzystopniowych Wraz z upowszechnieniem si modelu studiów dwustopniowych mona zaobserwowa zjawisko znacznego zrónicowania charakteru studiów I i II stopnia. Dyplomom studiów I i II stopnia mog odpowiada kwalifikacje o charakterze zawodowym bd akademickim. Mona przy tym zauway zwizek midzy akademickoci uczelni lub programu studiów a stopniem ogólnoci kwalifikacji absolwenta studiów I stopnia. O ile absolwent studiów I stopnia o profilu zawodowym posiada na ogół przede wszystkim wiedz i umiejtnoci specjalistyczne, o tyle absolwent studiów I stopnia o profilu akademickim dysponuje wiedz i umiejtnociami o charakterze bardziej ogólnym, w tym niezwizanymi bezporednio z kierunkiem studiów (transverable skills, personal skills, soft skills, core skills), takimi jak umiejtno samodzielnego studiowania, komunikatywno, umiejtno kierowania projektem i pracy w zespole. Studia tego typu s bowiem coraz powszechniej traktowane jako przygotowanie do studiów II stopnia na dowolnym kierunku, w szczególnoci niezwizanym z kierunkiem studiów I stopnia. Rónicowanie charakteru studiów nie oznacza, e w krajach z binarnym systemem kształcenia (rozdzielonym sektorem kształcenia uniwersyteckiego i zawodowego) uczelnie akademickie prowadz wyłcznie studia o charakterze akademickim, a uczelnie nieakademickie (zawodowe) studia o charakterze zawodowym w niektórych krajach mona zaobserwowa daleko idce przenikanie si obu sektorów ze wzgldu na charakter oferowanych studiów. W Komunikacie Berliskim [6] sformułowano postulat, aby - niezalenie od zrónicowania charakteru studiów I stopnia, a take studiów II stopnia: - absolwent studiów I stopnia miał moliwo kontynuowania kształcenia na studiach II stopnia, przy czym zwłaszcza w przypadku studiów I stopnia o profilu akademickim powinno to oznacza moliwo kontynuowania kształcenia w rónych dziedzinach, - absolwent studiów II stopnia miał moliwo kontynuowania kształcenia na studiach III stopnia. 12

13 Warto podkreli, e obowizujca w niektórych krajach zasada ograniczajca prawo do podejmowania studiów II stopnia (uprawnieni s jedynie absolwenci studiów I stopnia na tym samym lub zblionym kierunku) jest niezgodna z takim rozumieniem systemu studiów wielostopniowych. W kontekcie dyskusji nad wielostopniow struktur studiów pojawia si problem studiów o nominalnym czasie trwania krótszym ni trzy lata. W niektórych krajach tego typu formy kształcenia s elementem systemu szkolnictwa wyszego. Wkomponowanie ich w Proces Boloski pozostaje jak dotychczas zadaniem, dla którego nie przedstawiono satysfakcjonujcej koncepcji rozwizania Wprowadzanie punktowego systemu rozliczania osigni studentów (ECTS) System transferu i rozliczania osigni studenta oparty na standardzie ECTS stosowany jest obecnie w wikszoci uczelni europejskich [15, 16]. Nie wszdzie jednak przyporzdkowanie punktów poszczególnym przedmiotom odbywa si zgodnie z załoeniami ECTS, tzn. w oparciu o rzeteln ocen nakładu pracy studenta zwizanego z zaliczeniem danego przedmiotu, dokonywan z udziałem samych studentów. W wielu przypadkach liczba punktów przypisanych poszczególnym przedmiotom ustalana jest w sposób mechaniczny, w proporcji do liczby godzin zaj na uczelni. Formalnym potwierdzeniem stosowania w uczelni systemu ECTS jest ECTS Label certyfikat przyznawany poczwszy od 2004 r. przez Komisj Europejsk na okres 3 lat uczelniom, w których wszystkie programy studiów I i II stopnia rozliczane s w punktach ECTS [18]. Musi by to udokumentowane w ogólnie dostpnych w formie drukowanej lub elektronicznej (w internecie), przyjaznych dla uytkownika materiałach informacyjnych i katalogach prowadzonych zaj, opracowanych w jzyku rodzimym i angielskim. Musz take istniej odpowiednie procedury i przykładowe dokumenty wiadczce o prawidłowym stosowaniu systemu ECTS w wymianie midzynarodowej wzajemnym uznawaniu zalicze zdobytych przez studentów w uczelniach partnerskich. Koncepcja wykorzystania systemu ECTS siga jednake znacznie dalej chodzi o takie rozszerzenie ECTS, aby stał si on narzdziem akumulacji osigni studenta, tzn. aby moliwe było uwzgldnienie dorobku osignitego w rónych okresach ycia, w rónych krajach, w rónych uczelniach i innych instytucjach oferujcych usługi edukacyjne, take w systemie kształcenia na odległo. Prowadzone s ju projekty pilotujce zwizane z opracowywaniem modelowych rozwiza w zakresie tak rozumianego ECTS. Rozwaana była m.in. moliwo wprowadzenia rónego typów punktów ECTS, a take zwizania punktów ECTS z efektami kształcenia [19,20]. Trwaj take prace nad wykorzystaniem ECTS w kształceniu ustawicznym [19,21]. Uczelnia posiadajca certyfikat ECTS Label moe si ubiega w o grant Komisji Europejskiej na działania w tym zakresie (ECTS Credit Accumulation Grant) [18]. Jeszcze dalej id propozycje zmierzajce do uwzgldniania w procesie akumulacji take efektów uzyskanych w procesie niesformalizowanego samokształcenia, zwizanego najczciej z wykonywan prac zawodow. Inicjatywa ta rodzi oczywicie wiele wtpliwoci i problemów zwizanych z procedurami przyznawania punktów (trudna do rozstrzygnicia jest zwłaszcza kwestia, czy przyznawa punkty w zalenoci od wkładu pracy czy te w zalenoci od poziomu osignitych kwalifikacji). 13

14 3.3. Wspieranie mobilnoci studentów i pracowników Mobilno pozioma i pionowa Mobilno studentów jest jedn z charakterystycznych cech kształtujcego si Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyszego. Sprzyjaj jej specjalne programy finansowane bezporednio lub porednio przez Komisj Europejsk. Przykładowo, w ramach programu Socrates- Erasmus studenci maj moliwo zrealizowania czci programu studiów w trakcie trwajcego zazwyczaj kilka miesicy pobytu w uczelni zagranicznej. Obecnie ok. 5% absolwentów uczelni z krajów europejskich uczestniczcych w tym programie ma dowiadczenie midzynarodowe zwizane ze studiami odbywanymi przynajmniej czciowo - za granic. Podczas uroczystoci zwizanej z przekroczeniem bariery miliona studentów korzystajcych z programu Socrates-Erasmus, która miała miejsce w Brukseli w padzierniku 2002 r., ogłoszono Socrates-Erasmus Student Charter kart praw i obowizków studenta korzystajcego z tego programu [21]. Realizacja czci programu studiów I lub II stopnia w innej uczelni, zwłaszcza za granic, okrelana jest jako mobilno pozioma (horizontal mobility) [15]. Opcj coraz czciej rozpatrywan podczas projektowania indywidualnej cieki kształcenia staje si inna forma mobilnoci - mobilno pionowa (vertical mobility) [15], oznaczajca zmian uczelni (wyjazd za granic) po ukoczeniu studiów I stopnia, czsto połczon ze zmian kierunku studiów (rys. 5). Mobilno pionowa pozwala na zrónicowanie kwalifikacji absolwentów i lepsze dopasowanie wykształcenia do potrzeb rynku pracy. Mobilno pionowa moe sta si preferowanym rozwizaniem take w wyniku tego, e wprowadzenie studiów dwustopniowych powoduje pewne utrudnienia w mobilnoci poziomej (jest ona łatwiejsza do zrealizowania w ramach 10-semestralnego cyklu kształcenia ni w ramach 6-7 semestrów na studiach I stopnia, czy 3-4 semestrów na studiach II stopnia) [16]. mobilno pozioma mobilno pionowa studia II stopnia studia II stopnia studia I stopnia studia I stopnia moliwa zmiana kierunku studiów uczelnia A uczelnia B (za granic) uczelnia A uczelnia B (za granic) Rys. 5. Mobilno studentów Wspólne programy studiów 14

15 Najbardziej rozwinita forma mobilnoci (poziomej) jest zwizana z programami studiów prowadzonymi wspólnie przez uczelnie z rónych krajów, okrelanymi potocznie jako wspólne programy studiów (joint degrees, joint degree programmes). Program tego typu realizowany jest na podstawie wieloletniej umowy dwóch lub wikszej liczby uczelni, a jego cechami s: - wspólnie opracowane plany studiów i programy nauczania, - porównywalne okresy studiowania w uczelniach partnerskich (kady student realizuje znaczn cz programu studiów za granic), - wspólnie prowadzone prace dyplomowe i egzaminy dyplomowe, - wymiana wykładowców midzy uczelniami partnerskimi, - wspólny dyplom. Sporód powyszych cech najmniej unormowana jest kwestia wspólnego dyplomu. Dokument spełniajcy funkcje dyplomu, sygnowany przez wszystkie uczelnie partnerskie byłby najlepszym rozwizaniem, jednake regulacje prawne w wielu krajach (wzory dyplomów) uniemoliwiaj takie rozwizanie (cho istniej take regulacje umoliwiajce wydawanie wspólnego dyplomu, np. przez uczelnie niemieckie i francuskie). W przypadku programu realizowanego wspólnie przez dwie uczelnie stosuje si niekiedy praktyk wydawania kademu absolwentowi dwóch dyplomów. Czciej stosowanym rozwizaniem jest jednak wydawanie dyplomu przez jedn z uczelni oraz dodatkowego dokumentu (certyfikatu), podpisanego przez przedstawicieli pozostałych (lub wszystkich) uczelni partnerskich uczestniczcych w realizacji programu. Inne problemy natury legislacyjnej zwizane z programami studiów prowadzonymi wspólnie przez uczelnie z rónych krajów, wynikajce najczciej z odmiennych regulacji prawnych w poszczególnych krajach, dotycz m.in. nastpujcych kwestii: - uznawalno uzyskanych kwalifikacji formalnych (dyplomów), - nazewnictwo programów (w niektórych krajach, tak jak w Polsce, okrelona jest lista kierunków studiów), - status studenta, który nie zawsze moe by jednoczenie studentem kilku uczelni, - wymaganie obrony pracy dyplomowej w instytucji wydajcej dyplom, - regulacje dotyczce jzyka wykładowego w uczelniach publicznych. Ponadto, istotna jest kwestia kosztów realizacji wspólnych programów studiów. Chodzi o dodatkowe rodki finansowe niezbdne na przygotowanie studiów (a zwłaszcza zwizane z tym spotkania midzynarodowe), pokrycie zwikszonych kosztów prowadzenia zaj i administrowania, lecz take o finansowanie pobytu studentów w uczelniach partnerskich (co stanowi problem, zwłaszcza w przypadku niezrównowaenia liczby studentów wyjedajcych i przyjedajcych). Trudnym do rozwizania problemem jest take zapewnienie taniego zakwaterowania studentom przyjedajcym na stosunkowo krótki okres czasu. W celu przynajmniej czciowej likwidacji barier hamujcych rozwój programów studiów prowadzonych wspólnie przez uczelnie z rónych krajów na konferencji w Berlinie ministrowie podjli zobowizanie wprowadzenia do 2005 r. odpowiednich regulacji prawnych dotyczcych mechanizmów tworzenia, uznawalnoci i akredytacji tego rodzaju studiów. W wielu krajach postulat ten nie został jednak zrealizowany. Programy studiów realizowane wspólnie przez uczelnie z rónych krajów s czsto efektem inicjatywy małych zespołów lub nawet indywidualnych wykładowców, współpracujcych od dawna z orodkami zagranicznymi. Programy tego typu s prowadzone przede wszystkim na 15

16 kierunkach ekonomicznych i technicznych, przy czym znacznie czciej na studiach II stopnia, ni na studiach I stopnia [22]. Zapewnienie moliwoci studiowania w dwóch lub wikszej liczbie krajów wydaje si do trudne do realizacji w ramach systemów szkolnictwa wyszego stanowicych konkurencj dla szkolnictwa europejskiego w szczególnoci w Stanach Zjednoczonych, Japonii, czy Australii. Programy studiów prowadzone wspólnie przez uczelnie z rónych krajów maj wic szans sta si znakiem firmowym europejskiego szkolnictwa wyszego. Z tego powodu s ukochanym dzieckiem Komisji Europejskiej. W tych warunkach kraje oraz uczelnie, które nie wspieraj take finansowo tego rozwoju trac sposobno wypracowania sobie korzystnej pozycji w Europejskim Obszarze Szkolnictwa Wyszego [15]. Znaczenie wspólnych programów studiów podkrela m.in. fakt zorganizowania przez European University Association w padzierniku 2003 r. specjalnej konferencji powiconej tej tematyce. EUA koordynowała take projekt pilotujcy, dotyczcy programów studiów II stopnia prowadzonych wspólnie przez uczelnie z rónych krajów. Uczestniczyło w nim ponad 100 uczelni. Wyniki tego realizowanego w latach projektu zostały zebrane w raporcie [23]. W 2004 r. na mocy decyzji Parlamentu Europejskiego został uruchomiony program Erasmus Mundus. Głównym celem tego programu jest wspieranie europejskich studiów magisterskich (Erasmus Mundus Master Courses). Studia takie powinny by wspólnie opracowane i prowadzone przez konsorcjum składajce si z co najmniej trzech uczelni z rónych (rónojzycznych) krajów Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Program studiów powinien by realizowany przez kadego ze studentów w co najmniej dwóch uczelniach wchodzcych w skład konsorcjum, a studia powinny by zakoczone uzyskaniem wspólnego, podwójnego lub wielokrotnego dyplomu. Naley podkreli, e ze rodków programu Erasmus Mundus wspierane s tylko studia magisterskie w rozumieniu Procesu Boloskiego, tzn. studia II stopnia (kandydaci musz posiada dyplom ukoczenia studiów I stopnia); studenci jednolitych studiów magisterskich nie mog korzysta z dobrodziejstw programu. Pozostałe zadania (akcje) programu Erasmus Mundus dotycz: - stypendiów dla studentów i wykładowców z krajów trzecich (krajów spoza obszaru UE, EEA i EFTA), uczestniczcych w studiach prowadzonych przez konsorcja uczelni europejskich, - projektów partnerskich midzy uczelniami z krajów trzecich i konsorcjami uczelni europejskich, - promowania europejskiego szkolnictwa wyszego. Dowiadczenia uczelni zwizane z realizacj wspólnych programów studiów wskazuj tak jak mona było oczekiwa e główne problemy s zwizane z finansowaniem tego typu przedsiwzi. Znaczna kosztochłonno przygotowania i prowadzenia studiów oraz zwizane z tym koszty studiowania (eksperymentalne programy studiów prowadzone w ramach projektu EUA były odpłatne [23]) gro tym, e studia te bd dostpne wyłcznie dla studentów z zamonych warstw społecznych zwłaszcza w krajach o niszym poziomie PKB (ewentualne dofinansowanie w ramach programu Socrates-Erasmus wystarcza na pokrycie zaledwie czci kosztów ponoszonych przez studenta). Innym trudnym do rozwizania problemem w przypadku prowadzenia programu studiów przez kilka uczelni z rónych krajów jest wdroenie odpowiednich mechanizmów zapewniania jakoci. 16

17 Problem wspólnego dyplomu i zwizanych z tym regulacji prawnych wydaje si by wbrew pozorom - mniej krytyczny. Okazuje si bowiem, e certyfikaty wydawane absolwentom studiów prowadzonych wspólnie z uczelniami zagranicznymi cho nie s dokumentami uznawanymi formalnie w myl obowizujcego prawa - s de facto uznawane przez pracodawców [23]. Wg bada przeprowadzonych na zlecenie DAAD przez Fachhochschule Kiel absolwenci uczelni niemieckich, którzy ukoczyli program studiów prowadzony wspólnie z uczelni zagraniczn, zarabiaj ok. 30% wicej ni ich koledzy, którzy ukoczyli normalne studia [24]. Kształcenie ponad granicami Z zagadnieniem mobilnoci zwizane jest kształcenie ponad granicami. Termin kształcenie ponad granicami (transnational education, borderless education, cross-border education) odnosi si do usług edukacyjnych, najczciej na poziomie wyszym, znamiennych tym, e odbiorca tych usług znajduje si w innym kraju ni instytucja oferujca usługi i wydajca dyplomy i certyfikaty [25,26]. Oferowane usługi edukacyjne (programy studiów) mog by czci systemu studiów w kraju, w którym znajduje si instytucja oferujca te usługi, lub nie mieci si w adnym z krajowych systemów szkolnictwa wyszego (rys. 6). instytucja nadzorujca kształcenie (wydajca dyplom) kraj B s student kraj A uczelnia UB filia s franchising wspólny program studiów s uczelnia UA s s instytucja edukacyjna IE orodek kształcenia s s Rys. 6. Róne formy kształcenia ponad granicami W przypadku korzystania przez studenta znajdujcego si w kraju A z usług uczelni UB, bdcej elementem systemu szkolnictwa wyszego w kraju B, kształcenie ponad granicami przybiera najczciej nastpujce formy: - studia prowadzone w znajdujcej si w kraju A filii zagranicznej uczelni UB, - przekazanie uprawnie (franchising): uczelnia UB przekazuje uprawnienia do oferowania usług (prowadzenia studiów) uczelni UA działajcej w kraju A, firmujc swoim autorytetem i dokumentami (czsto dyplomami) działania uczelni UA, - program studiów prowadzony wspólnie przez uczelnie UA i UB znajdujce si w krajach A i B, 17

18 - studia lub inne usługi edukacyjne wiadczone w systemie kształcenia na odległo przez uczelni UB. Moliwe jest take korzystanie przez studenta znajdujcego si w kraju A z usług instytucji edukacyjnej IE niezwizanej z systemem edukacji adnego kraju uczelni midzynarodowej, uczelni działajcej jako przedsibiorstwo (for-profit university), centrum szkoleniowego wielkiej firmy midzynarodowej (corporate university), firmy oferujcej usługi edukacyjne jako cz działalnoci gospodarczej obok np. usług telekomunikacyjnych. Kształcenie ponad granicami przybiera wówczas najczciej nastpujce formy: - studia koordynowane przez znajdujcy si w kraju A orodek kształcenia (punkt konsultacyjny) instytucji IE, - studia lub inne usługi edukacyjne wiadczone w systemie kształcenia na odległo przez instytucj IE. Kształcenie ponad granicami, bdce jednym ze sposobów realizacji idei internacjonalizacji kształcenia, przyczynia si do zwikszenia moliwoci kształtowania indywidualnych cieek studiowania, stymulujc przy tym rozwój nowych technik kształcenia. Z punktu widzenia Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyszego rozwój rónych form kształcenia ponad granicami stwarza szans eksportu usług edukacyjnych poza Europ, lecz jednoczenie tworzy konkurencj ze strony instytucji pozaeuropejskich oferujcych usługi edukacyjne. Oprócz tak rozumianej konkurencji zewntrznej wystpuje zjawisko konkurencji wewntrznej pomidzy oferentami usług edukacyjnych (przede wszystkim uczelniami) znajdujcymi si w rónych krajach wewntrz Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyszego. Zjawisko kształcenia ponad granicami jest złoone i nadal jeszcze słabo rozpoznane. Nie s w szczególnoci jasne motywacje kandydatów podejmujcych róne formy studiów tego rodzaju. Brak te dowiadcze zwizanych z akceptowaniem wykształcenia uzyskanego t drog, zarówno w kraju zamieszkania studenta, jak te poza granicami, w szczególnoci w kraju, w którym funkcjonuje uczelnia wydajca dokumenty ukoczenia studiów. Problem jest istotny, zwłaszcza wobec pojawiania si instytucji oferujcych za odpowiedni opłat dyplomy studiów wyszych wydawane bez koniecznoci odbycia jakichkolwiek studiów (tzw. degree mills). Niezbdne s wic regulacje midzynarodowe dotyczce kształcenia ponad granicami. Propozycje takich regulacji zawiera dokument Code of Good Practice in the Provision of Transnational Education, opracowany przez UNESCO i Rad Europy [27]. Na ewolucj kształcenia ponad granicami istotny wpływ bd miały wyniki ustale przyjtych w ramach negocjacji GATS (General Agreement on Trade in Services), prowadzonych przez pastwa członkowskie wiatowej Organizacji Handlu (WTO) [28,29]. Usługi edukacyjne (w tym szkolnictwo wysze) zostały włczone jako jeden z 12 obszarów do rokowa GATS, co oznacza w istocie potraktowanie ich jako elementu wiatowego rynku towarów i usług. Trudno jest przewidzie konsekwencje ustale dokonanych w ramach GATS, zwłaszcza e: - zobowizania s podejmowane w wyniku negocjacji prowadzonych przez podmioty nie zwizane ze szkolnictwem, - w wikszoci stanowisk negocjacyjnych postulujcych usuwanie barier w przepływie usług edukacyjnych nie jest uwzgldniana jako kształcenia. Zachodzi uzasadniona obawa, e w wyniku ustale dokonanych w ramach GATS minister odpowiedzialny za edukacj moe czciowo utraci kontrol nad systemem szkolnictwa we własnym kraju. W zwizku z tym jeszcze w 2001 r. cztery organizacje reprezentujce 18

19 uczelnie w Europie, USA i Kanadzie - Association of Universities and Colleges of Canada (AUCC), American Council on Education (ACE), European University Association (EUA) oraz Council for Higher Education Accreditation (CHEA) - przyjły wspóln deklaracj, w której wskazuj na moliwe zagroenia i apeluj do podmiotów prowadzcych rokowania o uwzgldnienie stanowiska rodowiska akademickiego [30]. Rozwój rónych form kształcenia ponad granicami, a zwłaszcza zwizana z tym konkurencja zarówno zewntrzna jak i wewntrzna - wymusza działania dostosowawcze ze strony uczelni, a take ze strony zainteresowanych pastw. Projekt eksportu niemieckiego szkolnictwa wyszego o budecie ok. 0.5 mld euro jest koordynowany przez konferencj rektorów - Hochschulrektorenkonferenz (HRK) oraz agencj zajmujc si wymian midzynarodow - Deutscher Akademischer Austausch Dienst (DAAD). W Wielkiej Brytanii realizowany jest program promocji znaku firmowego EducationUK, którego celem jest przycignicie ok. 25% wszystkich osób kształccych si za granic (w skali globalnej) na uczelnie brytyjskie [14]. We Francji promocj usług edukacyjnych zajmuje si specjalna agencja marketingowa EduFrance. Usuwanie przeszkód ograniczajcych mobilno studentów i pracowników Najwiksz przeszkod w zwikszaniu mobilnoci studentów stanowi bariera finansowa dodatkowe koszty studiowania i pobytu za granic nie w pełni pokrywane nawet w przypadku przyznania stypendium na t barier wskazuje 80% ankietowanych studentów [15]. Kolejne przeszkody wskazywane przez studentów to problemy z uznawalnoci osigni oraz bariera jzykowa. Wystpuj te problemy zwizane z powszechnym zjawiskiem podejmowania przez studentów pracy zarobkowej (w Holandii pracuje 77% studentów [15]) i obaw jej utraty w przypadku wyjazdu za granic. Dla zwikszenia mobilnoci studentów i pracowników istotne byłyby m.in. nastpujce działania: - poprawa jakoci obsługi studentów w przyjmujcych uczelniach (informowanie, doradztwo, warunki zakwaterowania), - stworzenie mechanizmów wspierania finansowego wyjazdów, szczególnie studentów pozostajcych w trudnych warunkach ekonomicznych, - stworzenie mechanizmów przenoszenia za granic przyznanych kredytów, grantów itp., - ułatwienia w zakresie przyznawania wiz i pozwole na prac. Barier ograniczajc mobilno studentów moe by take niedostateczna elastyczno wymaga zwizanych z programem studiów w macierzystej uczelni, utrudniajca uznawanie punktów ECTS zdobytych za granic Wprowadzenie systemu łatwo czytelnych i porównywalnych stopni (dyplomów) Suplement do dyplomu Podstawowym mechanizmem prowadzcym do poprawy czytelnoci stopni (dyplomów) jest suplement do dyplomu (Diploma Supplement) [31]. Suplement do dyplomu zawiera informacje niezbdne do okrelenia poziomu i charakteru wykształcenia uzyskanego przez absolwenta studiów wyszych: - charakterystyk zrealizowanego programu studiów, - rejestr indywidualnych osigni studenta, 19

20 - ogóln charakterystyk systemu szkolnictwa wyszego w kraju, w którym prowadzone s studia. Suplement do dyplomu jest dokumentem wydawanym w jzyku kraju, w którym prowadzone s studia, oraz w jednym lub wikszej liczbie jzyków midzynarodowych. Został on pomylany m.in. jako narzdzie oceny absolwentów przez pracodawców na globalnym rynku pracy, ale jego wykorzystanie w tej roli jest raczej ograniczone [15]. W latach w niektórych krajach suplement do dyplomu był wydawany automatycznie (obowizywały odpowiednie regulacje ustawowe), w innych na danie studenta, czsto za dodatkow opłat. Na konferencji w Berlinie ministrowie podjli zobowizanie, e od 2005 r. we wszystkich krajach uczestniczcych w Procesie Boloskim suplement do dyplomu bdzie nieodpłatnie wydawany kademu absolwentowi studiów wyszych. W niektórych krajach postulat ten został wdroony jeszcze przed 2005 r., dua grupa krajów przewiduje zakoczenie procesu wdraania w 2005 r. W kilku krajach wystpuj przejciowe trudnoci w realizacji przyjtych zobowiza. Jednym z istotnych problemów zwizanych z suplementem do dyplomu, dotyczcym całego Europejskiego Obszaru szkolnictwa Wyszego, jest dostosowanie jego formatu do opisu programów studiów realizowanych w wicej ni jednym kraju, koczcych si wspólnym dyplomem (joint degree programmes). Poczwszy od 2004 r. Komisja Europejska przyznaje na okres 3 lat uczelniom wydajcym nieodpłatnie suplement do dyplomu wszystkim swoim absolwentom specjalny certyfikat - DS Label [18]. Suplement do dyplomu jest jednym z elementów promowanego przez Komisje Europejsk i zatwierdzonego przez Parlament Europejski systemu EUROPASS. EUROPASS jest pakietem osobistych dokumentów, zawierajcym wszechstronny opis zdobytych w róny sposób kwalifikacji, pomylanym jako narzdzie, którym posługiwa si bd obywatele krajów europejskich przy poszukiwaniu pracy, czy te moliwoci dalszego kształcenia si w obszarze Europy [32]. Definiowanie kwalifikacji (dyplomów) Zwikszenie czytelnoci i porównywalnoci stopni (dyplomów) nastpuje nie tylko w wyniku wprowadzenia suplementu do dyplomu, lecz równie wskutek definiowania dyplomu nie przez opis wejcia (spojrzenie z punktu widzenia wykładowcy czego bdziemy uczyli), lecz przez opis wyjcia (spojrzenie z punktu widzenia studenta co absolwent bdzie umiał). Inaczej mówic, chodzi o to, aby dyplom odpowiadał nie tyle okrelonym standardom nauczania, ile okrelonym standardom kwalifikacji absolwenta. Dlatego jednym z najpilniejszych zada w Procesie Boloskim jest zdefiniowanie ramowej struktury kwalifikacji (qualification framework) w poszczególnych krajach. Kwalifikacje s w tym kontekcie rozumiane najczciej jako kwalifikacje formalne, tzn. tytuły, stopnie i odpowiadajce im dyplomy lub inne wiadectwa, wydawane po zakoczeniu pewnego etapu kształcenia, powiadczajce osignicie okrelonych efektów. Kady z elementów ramowej struktury kwalifikacji (kady typ dyplomu lub innego dokumentu potwierdzajcego uzyskanie odpowiednich kwalifikacji) powinien by scharakteryzowany przez [33,34]: 20