Nr Informacja. Wysokość minimum socjalnego oraz minimum egzystencji w Polsce. Grudzień Małgorzata Dziubińska-Michalewicz

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Wysokość minimum socjalnego oraz minimum egzystencji w Polsce Grudzień 2005 Małgorzata Dziubińska-Michalewicz Informacja Nr 1183 W niniejszej informacji przedstawione zostały dane o wysokości minimum socjalnego oraz minimum egzystencji, które są zróżnicowane w zależności od liczebności i typu gospodarstwa domowego. Na podstawie minimum egzystencji pokazany został zasięg ubóstwa w naszym kraju w latach r.

2 BSiE 1 1. Minimum socjalne i zasady jego wyliczania Minimum socjalne jest kategorią obecną w polskim piśmiennictwie i badaniach empirycznych od ponad 25 lat. Na podstawie uchwały Rady Ministrów nr 165 z 1981 r. minimium socjalne jest systematycznie liczone i publikowane przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie. Jak dotychczas stanowi kategorię, która pełni przede wszystkim funkcję poznawczą. Minimum socjalne jest normatywnym wzorem (modelem) zaspokajania podstawowych potrzeb bytowo-konsumpcyjnych na niskim poziomie. Stąd też wyznacza górną granicę obszaru ubóstwa. Standard minimum socjalnego obejmuje nie tylko potrzeby elementarne (do których ogranicza się standard minimum egzystencji), ale i ich pochodne oraz pewne potrzeby tzw. wyższego rzędu. Potrzeby te wprawdzie zaspokajane są na względnie niskim poziomie, ale takim, który umożliwia utrzymywanie więzi społecznych (podejmowanie nauki oraz zatrudnienia, uczestnictwo w kulturze, rekreacji itp.). Można je podzielić na trzy grupy: egzystencjalno-bytowe, oświatowo-kulturalne oraz rekreacyjno-wypoczynkowe. Koszyk minimum socjalnego obejmuje zatem następujące grupy wydatków na towary i usługi: 1) wyżywienie (odpowiada ono polskim normom żywieniowym na poziomie tzw. zalecanego poziomu spożycia, bezpiecznego dla dzieci i osób dorosłych do 60 roku życia przy umiarkowanej aktywności fizycznej, a dla osób powyżej 60 roku życia przy małej aktywności fizycznej, produkty mało przetworzone, nabywane po niskich cenach); 2) odzież i obuwie (zasoby dostosowane do warunków klimatycznych i różnej aktywności życiowej poszczególnych członków gospodarstw domowych; zasoby odnawiane po długim okresie użytkowania; zakupy odnawialne w najtańszych asortymentach); 3) mieszkanie: eksploatacja i wyposażenie (samodzielne mieszkanie komunalne wyposażone w podstawowe urządzenia techniczne, o powierzchni użytkowej dostosowanej do liczebności gospodarstwa: 1-osobowych 25 m kw., 2-osobowych 30 m kw., 3-osobowych 38 m kw., 4-osobowych 45 m kw., 5-osobowych 55 m kw.; opłaty eksploatacyjne obliczane we-

3 2 BSiE dług obowiązujących stawek podstawowych; zasoby mebli, bielizny pościelowej, naczyń itp. długo użytkowanych sprzętów; zakupy odnawialne w najtańszych asortymentach); 4) higiena i ochrona zdrowia (korzystanie tylko z nieodpłatnych świadczeń służby zdrowia, sporadyczne zakupy leków, zakup podstawowych środków higieny osobistej, kosmetyki (tylko krem do twarzy i rąk), usługi fryzjerskie 2-3 razy w roku); 5) transport i łączność (korzystanie z transportu publicznego, dojazdy do pracy i z pracy oraz okolicznościowe środkami komunikacji miejskiej, przejazd koleją na wypoczynek letni do 200 km, zakup kilku żetonów do automatów telefonicznych oraz znaczków pocztowych); 6) wychowanie (opłata za pobyt w przedszkolu); 7) kształcenie (wydatki związane z realizacją obowiązku kształcenia, tj. używane podręczniki szkolne, zeszyty i przybory szkolne); 8) kultura (zasoby: telewizor czarno-biały, radioodbiornik, podręczna biblioteka,, wydatki na odnawianie zasobów oraz korzystanie z mediów i kultury w stopniu zapewniającym minimalny kontakt z otoczeniem, gry i zabawki dla dzieci); 9) wypoczynek (wypoczynek letni na wsi typu wczasy "pod gruszą" 30-dniowy dla dzieci i dniowy dla osób dorosłych). 2. Minimum egzystencji i zasady jego wyliczania Minimum egzystencji Instytut wylicza na podstawie normatywnego wzorca potrzeb, których poziom zaspokojenia wyznacza koszyk i usług najtańszych z dostępnych na rynku. Uwzględnia się jedynie te potrzeby, których zaspokojenie nie może być odłożone w czasie, zatem koszyk obejmuje tylko dobra bieżącej konsumpcji (wydatków), a mianowicie: żywność (na poziomie, który nie dopuszcza do degradacji biologicznej powodowanej ilościowymi i jakościowymi niedoborami diety), leki i środki higieny osobistej, drobne naprawy posiadanej odzieży i obuwia oraz niezbędne uzupełnienie bielizny i obuwia, utrzymanie i eksploatację mieszkania, niewielki zasób wyposażenia w bieliznę pościelową i sprzęt, głównie do gotowania i jedzenia, książki i artykuły szkolne związane z realizacją obowiązku szkolnego (tylko w rodzinach z dziećmi w wieku 7-16 lat). Przeważającą część wydatków stanowi żywność. Koszyk żywnościowy zweryfikowany został przez zespół autorski Instytutu Żywności i Żywienia. Natomiast drugą największą z kolei grupę wydatków, jaką stanowią wydatki na utrzymanie mieszkania, określono według normatywu powierzchni użytkowej i mieszkalnej, który uznany został przez Instytut Gospodarki Mieszkaniowej za granicę ubóstwa mieszkaniowego. Koszty koszyka egzystencji określane są przy zastosowaniu średnich cen rynkowych dla całego kraju, pochodzących z notowań Głównego Urzędu Statystycznego w miesiącu dokonywania obliczeń.

4 BSiE 3 3. Wysokość minimum socjalnego i minimum egzystencji Wysokość minimum socjalnego w poszczególnych kategoriach gospodarstw domowych przedstawia poniższe zestawienia. Tablica 1. Wysokość minimum socjalnego w gospodarstwach pracowniczych i emeryckich (przeciętnie w 2004 r.) w zł Gospodarstwa pracownicze Gospodarstwa emeryckie Wyszczególnienie 1-osobowe M+K/2* 2-osobowe M+K 3-osobowe M+K+DM 3-osobowe M+K+DS 4-osobowe M+K+DM +DS 1- osobowe M+K/2 2- osobowe M+K Żywność 186,3 372,6 514,6 578,6 720,6 163,1 326,2 Mieszkanie eksploatacja wyposażenie 320,8 269,7 51,2 448,8 388,6 60,2 597,6 525,8 71,8 597,6 525,8 71,8 732,0 652,2 79,7 320,8 269,7 51,2 448,8 388,6 60,2 Oświata i wychowanie 0,0 0,0 86,7 42,4 129,1 0,0 0,0 Kultura 59,8 65,9 94,2 93,6 121,9 59,8 65,9 Odzież i obuwie 49,4 98,9 133,7 149,0 183,9 40,5 81,0 Leki 6,0 11,9 17,5 17,4 23,0 10,5 21,1 Higiena 28,2 55,3 69,3 77,6 106,9 26,8 52,6 Sport i wypoczynek 26,5 35,6 70,9 70,9 85,4 26,5 35,6 Transport 81,9 163,1 187,5 203,8 268,8 53,0 105,4 Pozostałe wydatki 60,7 87,6 106,3 109,9 114,4 56,1 79,6 Razem 819, , , , ,6 757, ,0 Na 1 osobę 819,5 669,8 626,1 646,9 604,2 757,1 608,0 * wydatki na poziomie średniej arytmetycznej dla gospodarstwa mężczyzny i kobiet. M mężczyzna w wieku lat, w przypadku gospodarstw emeryckich w wieku powyżej 60 lat. K kobieta w wieku lat, w przypadku gospodarstw emeryckich w wieku powyżej 60 lat. DM dziecko młodsze w wieku 4-6 lat. DS dziecko starsze w wieku lat. Źródło: P. Kurowski, Minimum socjalne w 2004 r. dane średnioroczne, Polityka Społeczna nr 2/2005 r. Zgodnie z efektem skali, wartość koszyka minimum socjalnego per capita była najwyższa w przypadku osób samotnych zarówno w gospodarstwach pracowniczych, jak i emeryckich. W przypadku małżeństwa mającego na utrzymaniu dwójkę dzieci, a więc najbardziej typowego w naszym kraju modelu gospodarstwa domowego, wartość minimum na osobę wynosi 604,20 zł. Począwszy od 1998 r. wzrasta odsetek gospodarstw domowych, w których wydatki kształtują się poniżej minimum socjalnego. I tak, w 1998 r. było to 50% gospodarstw, w 1992 r. 52,2%, 54% w 2000 r., 57% w 2001 r., 58% w 2002 r. oraz 59% w 2003 r. W koszyku minimum egzystencji, w przeciwieństwie do kategorii minimum socjalnego, znajdują się jedynie wydatki pozwalające na tzw. przeżycie. Potrzeby takie jak: wypoczynek, transport, łączność czy udział w kulturze nie wchodzą zatem w skład tego koszyka.

5 4 BSiE Tablica 2. Wysokość minimum egzystencji w gospodarstwach pracowniczych oraz emeryckich (przeciętnie w 2004 r.) w zł Gospodarstwa pracownicze Gospodarstwa emeryckie Wyszczególnienie 1 osob. 2-osob. 3-osob. 1-osob. 2-osob. M+K/2 * M+K M+K+DM M+K/2 M+K Żywność 133,2 266,5 376,0 125,7 251,5 Mieszkanie eksploatacja wyposażenie 200,3 200,3 6,6 284,4 276,9 7,5 400,4 206,8 200,3 6,6 284,4 276,9 7,5 Oświata i wychowanie 0,0 4,2 391,3 0,0 0,0 Naprawy 2,9 29,0 9,2 2,9 4,2 Odzież i obuwie 14,5 6,8 45,9 14,5 29,0 Leki 3,4 20,6 9,4 8,8 17,6 Higiena 10,3 20,6 27,8 9,0 17,9 Razem na osobę 371,2 371,2 611,5 305,8 864,0 288,0 367,7 367,7 604,6 302,3 Źródło: P. Kurowski, Minimum egzystencji w 2004 r. dane średnioroczne, Polityka Społeczna nr 2/2005 r. Największe znaczenie w strukturze koszyka mają potrzeby żywnościowe i mieszkaniowe. Z wyjątkiem gospodarstw 1-osobowych (w których więcej przeznacza się na wydatki mieszkaniowe), we wszystkich pozostałych gospodarstwach w minimum socjalnym dominującą pozycję stanowią wydatki na żywność. Znaczenie potrzeb żywnościowych rośnie wraz z liczba osób w gospodarstwie domowym. Należy zwrócić uwagę, że minimum socjalne we wszystkich typach gospodarstw jest z reguły dwukrotnie wyższe od minimum egzystencji. 4. Minimum egzystencji w badaniach GUS GUS, przy badaniu zasięgu ubóstwa, posługuje się kategorią minimum egzystencji, przyjmując taką samą jego definicję, jak Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. Według tych badań, odsetek osób żyjących poniżej minimum egzystencji w poszczególnych latach wynosił: 1994 r. 6,4%, 1996 r. 4,3%, 1997 r. 5,4%, 1998 r. 5,6%, 1999 r. 6,9%, 2000 r. 8,1%, 2001 r. 9,5%, 2002 r. 11,1%, 2003 r. 11,7%, 2004 r. 12%. Niekorzystnym zjawiskiem społecznym jest ponadto systematyczny wzrost odsetka osób zagrożonych skrajnym ubóstwem, za granicę którego przyjmuje się poziom minimum egzystencji. Wyniki badań z 2004 r. potwierdzają wnioski z lat poprzednich, dotyczących wpływu czynników społeczno-ekonomicznych na zróżnicowanie zasięgu ubóstwa w naszym kraju. I tak, biedą zagrożone są przede wszystkim osoby wykluczone z rynku pracy. Ponadto na syndrom ubóstwa, oprócz bezrobocia, składa się: wielodzietność, niskie dochody, przeważnie ze źródeł niezarobkowych,

6 BSiE 5 niski poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego, fakt zamieszkiwania na wsi lub w małym ośrodku miejskim dotkniętym bezrobociem strukturalnym. Jak wskazują badania, w najtrudniejszej sytuacji są osoby z rodzin wielodzietnych. W 2000 r. poniżej minimum egzystencji żyło ok. 40% osób z rodzin z 4 i więcej dzieci oraz 21% osób z rodzin z 3 dzieci na utrzymaniu. Zagrożone biedą są w znacznym stopniu osoby z gospodarstw domowych, w których podstawę utrzymania stanowi świadczenie społeczne (inne niż renta i emerytura), a więc zasiłek z pomocy społecznej, zasiłek z tytułu bezrobocia, alimenty itp. W tej grupie osób stopa skrajnego ubóstwa kształtuje się na poziomie 34%. Bardziej niż przeciętnie narażone są na ubóstwo członkowie gospodarstw powiązanych z rolnictwem. Wśród tych gospodarstw 20% osób żyje poniżej minimum egzystencji. Z kolei na wsi poniżej granicy ubóstwa pozostawało w 2004 r. 18,5% osób w stosunku do 4% w miastach liczących powyżej 500 tys. mieszkańców. Wykorzystana literatura 1. L. Deniszczuk, B. Sajkiewicz, Kategoria minimum egzystencji, w: Polska bieda II. Kryteria. Ocena. Przeciwdziałanie, pod. red. St. Golinowskiej, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa L. Deniszczuk, B. Sajkiewicz, Kategoria minimum socjalnego w: Polska bieda II. Kryteria. Ocena. Przeciwdziałanie, op.cit.. 3. L. Deniszczuk, Kilka uwag o historii i funkcjach minimum socjalnego, Polityka Społeczna nr 11/12, P. Kurowski, Minimum socjalne i minimum egzystencji dotychczasowe podejście, Konferencje i Seminaria nr 1 (45)2003 Kategorie i instrumenty interwencji państwa w sytuacji ubóstwa. Czym jest minimum socjalne?, Biuro Studiów i Ekspertyz. 5. P. Kurowski, Minimum egzystencji w 2004 r. dane średnioroczne,"polityka Społeczna nr 2/2005 r. 6. P. Kurowski, Minimum socjalne w 2004 r. dane średnioroczne, Polityka Społeczna nr 2/2005 r. 7. Sytuacja gospodarstw domowych w 2004 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, Główny Urząd Statystyczny, dostępna na stronie