Nr 781. Informacja. Minimum egzystencji a minimum socjalne. Małgorzata Dziubińska-Michalewicz KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Minimum egzystencji a minimum socjalne Marzec 2001 Małgorzata Dziubińska-Michalewicz Informacja Nr 781 W opracowaniu przedstawiono dane dotyczące wysokości minimum egzystencji oraz minimum socjalnego w poszczególnych typach gospodarstw domowych oraz zasięg ubóstwa wyliczony na podstawie minimum egzystencji.

2 BSiE 1 1. Definicje minimum socjalnego i minimum egzystencji Minimum socjalne - wyznaczające jedną z linii ubóstwa - jest kategorią obecną w polskim piśmiennictwie i badaniach empirycznych od ponad 25 lat. Na podstawie uchwały Rady Ministrów nr 165 z 1981 r. jest systematycznie liczone i publikowane przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie. Minimum socjalne jest normatywnym wzorem (modelem) zaspokajania podstawowych potrzeb bytowo-konsumpcyjnych na niskim poziomie, stanowiąc kategorię, która przede wszystkim pełni funkcję poznawczą. Kategoria ta, wyznaczająca linię niskich dochodów, równych kosztom utrzymania, umożliwia ocenę społecznego zakresu zjawiska zagrożenia ubóstwem. Minimum socjalne wyznacza także górną granicę obszaru ubóstwa. Natomiast minimum egzystencji wyznacza dolną granicę tego obszaru. Jest więc modelem konsumpcji (wydatków) ubogich gospodarstw domowych. Poziom minimum egzystencji umożliwia przeżycie, tj. zaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych na najniższym z dopuszczalnych poziomów. Konsumpcja niższa od poziomu wyznaczonego tą granicą prowadzi do biologicznego wyniszczenia. W Polsce minimum egzystencji określono w sposób wymierny po raz pierwszy w 1995 r. w ramach badań nad wyznaczaniem linii ubóstwa w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych. Podejmując to badanie przyjęto założenie, że zakres i poziom zaspokajania potrzeb według standardu minimum egzystencji wyznacza granicę, poniżej której występuje biologiczne zagrożenie życia oraz rozwoju psychofizycznego człowieka. Jeżeli bieżący dochód jednostki lub gospodarstwa domowego nie zapewnia konsumpcji odpowiadającej nawet temu standardowi, to wówczas zagrożone jest zdrowie, a zatem i trwałość życia członków takiego gospodarstwa lub jednostki. 2. Wysokość minimum socjalnego i minimum egzystencji Standard minimum socjalnego obejmuje nie tylko potrzeby elementarne (do których ogranicza się standard minimum egzystencji), ale i ich pochodne oraz pewne potrzeby tzw. wyższego rzędu. Potrzeby te wprawdzie zaspokajane są na względnie niskim poziomie, ale takim, który umożliwia utrzymywanie więzi społecznych (podejmowanie nauki oraz zatrudnienia, uczestnictwo w kulturze, rekreacji itp.). Można je podzielić na trzy grupy - egzystencjalno-bytowe, oświatowo-kulturalne oraz rekreacyjno-wypoczynkowe. Koszyk minimum socjalnego obejmuje zatem następujące grupy wydatków na towary i usługi: 1. wyżywienie - odpowiada ono polskim tradycjom żywieniowym na poziomie tzw. zalecanego poziomu spożycia, bezpiecznego dla dzieci i osób dorosłych do 60 roku życia (przy umiarkowanej aktywności fizycznej), a dla osób powyżej 60 roku życia (przy małej aktywności fizycznej), produkty mało przetworzone, nabywane po niskich cenach; 2. odzież i obuwie - zasoby dostosowane do warunków klimatycznych oraz różnej aktywności życiowej poszczególnych członków gospodarstw domowych, zasoby odnawiane po długim okresie użytkowania, zakupy odnawialne w najtańszych asortymentach; 3. mieszkanie - eksploatacja i wyposażenie (samodzielne mieszkanie komunalne wyposażone w podstawowe urządzenia techniczne, o powierzchni użytkowej dostosowanej do liczebności gospodarstwa: jednoosobowych - 25 m 2, dwuosobowych - 30 m 2, trzyosobowych - 38 m 2, czteroosobowych - 45 m 2, pięcioosobowych - 55 m 2, opłaty eksploatacyjne obliczane

3 2 BSiE według obowiązujących stawek podstawowych, zasoby mebli, bielizny pościelowej, naczyń itp., są długo użytkowane - zakupy odnawialne w najtańszych asortymentach); 4. higiena i ochrona zdrowia - korzystanie tylko z nieodpłatnych świadczeń służby zdrowia, sporadyczne zakupy leków, zakup podstawowych środków higieny osobistej, kosmetyki (tylko krem do twarzy i rąk), usługi fryzjerskie - 2 lub 3 razy w roku; 5. transport i łączność - korzystanie z transportu publicznego, dojazdy do pracy i z pracy oraz okolicznościowe środkami komunikacji miejskiej, przejazd koleją na wypoczynek letni do 200 km, zakup kilku żetonów do automatów telefonicznych oraz znaczków pocztowych; 6. wychowanie - opłata za pobyt w przedszkolu; 7. kształcenie - wydatki związane z realizacją obowiązku kształcenia, tj. używane podręczniki szkolne, zeszyty i przybory szkolne; 8. kultura - zasoby: telewizor czarno-biały, radioodbiornik, podręczna biblioteka, wydatki na odnawianie zasobów oraz korzystanie z mediów i kultury w stopniu zapewniającym minimalny kontakt z otoczeniem, gry i zabawki dla dzieci; 9. wypoczynek - wypoczynek letni na wsi typu wczasy pod gruszą - 30-dniowy dla dzieci i dniowy dla osób dorosłych. Minimum egzystencji wylicza Instytut na podstawie normatywnego wzorca potrzeb, których poziom zaspokojenia wyznacza koszyk i najtańszych usług z dostępnych na rynku. Uwzględnia się jedynie te potrzeby, których zaspokojenie nie może być odłożone w czasie - zatem koszyk obejmuje tylko dobra bieżącej konsumpcji (wydatków), a mianowicie: - żywność, - leki i środki higieny osobistej, - drobne naprawy posiadanej odzieży i obuwia oraz niezbędne uzupełnienie bielizny i obuwia, - utrzymanie i eksploatację mieszkania, - niewielki zasób wyposażenia w bieliznę pościelową i sprzęt, głównie do gotowania i jedzenia, - książki i artykuły szkolne związane z realizacją obowiązku szkolnego (tylko w rodzinach z dziećmi w wieku 7-16 lat). Przeważającą część wydatków stanowi żywność. Koszyk żywnościowy zweryfikowany został przez zespół autorski Instytutu żywności i Żywienia. Koszyk ten nie dopuszcza do degradacji biologicznej powodowanej ilościowymi i jakościowymi niedoborami diety. Natomiast drugą największą z kolei grupę wydatków, jaką stanowią wydatki na utrzymanie mieszkania określono według normatywu powierzchni użytkowej i mieszkalnej, który uznany został przez Instytut Gospodarki Mieszkaniowej za granicę ubóstwa mieszkaniowego. Koszty koszyka egzystencji określane są przy zastosowaniu średnich cen rynkowych dla całego kraju pochodzących z notowań Głównego Urzędu Statystycznego w miesiącu dokonywania obliczeń. Obliczenia prowadzi się tylko dla dwóch typów gospodarstw domowych - gospodarstw pracowniczych oraz emeryckich i ośmiu grup gospodarstw, zróżnicowanych pod względem liczebności i aktywności zawodowej. Najbardziej aktualne wyliczenie wysokości minimum egzystencji pochodzi z września 2000 r. 1 Kształtuje się ono per capita w poszczególnych typach gospodarstw następująco: - gospodarstwo pracownicze 1 - osobowe zł, 1 Piotr Kurowski, Wysokość minimum egzystencji w wybranych typach gospodarstw pracowniczych i emeryckich, wrzesień 2000 r., Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, maszynopis powielony.

4 BSiE 3 - gospodarstwa pracownicze 2 - osobowe - 268,5 zł, - gospodarstwa pracownicze 3 - osobowe (dziecko młodsze) - 253,6 zł, - gospodarstwa pracownicze 3 - osobowe (dziecko starsze) - 281,4 zł, - gospodarstwa pracownicze 4 - osobowe - 268,1 zł, - gospodarstwa pracownicze 5 - osobowe - 275,5 zł, - gospodarstwo emeryckie 1 - osobowe - 310,7 zł, - gospodarstwo emeryckie 2 - osobowe - 264,2 zł. Wysokość minimum socjalnego w poszczególnych kategoriach gospodarstw domowych przedstawiają poniższe zestawienia. Tablica nr 1. Wysokość minimum socjalnego w gospodarstwach pracowniczych we wrześniu 2000 r. w zł. Wyszczególnienie 1-osobowe * 2 osobowe M+K 3 osobowe M.+K+Dml Żywność Mieszkanie - eksploatacja - wyposażenie Oświata i wychowanie Kultura Odzież i obuwie Leki Higiena Sport i wypoczynek Transport Pozostałe wydatki Razem -na osobę * wydatki na poziomie średniej arytmetycznej dla gospodarstwa mężczyzny i kobiet M - mężczyzna w wieku lat, w przypadku gospodarstw emeryckich w wieku powyżej 60 lat, K - kobieta w wieku lat, w przypadku gospodarstw emeryckich w wieku powyżej 60 lat, Dmł - dziecko młodsze w wieku 4-6 lat, Dst - dziecko starsze w wieku lat. Źródło: P. Kurowski, Minimum socjalne i minimum egzystencji, Polityka Społeczna nr 10/2000. Z wyjątkiem gospodarstw 1-osobowych (w których więcej przeznacza się na wydatki mieszkaniowe), we wszystkich pozostałych gospodarstwach w minimum socjalnym dominującą pozycję stanowią wydatki na żywność. Udział tych wydatków waha się od 24,2% - 25,6% (w gospodarstwach 1-osobowych) do 34% (gospodarstwa 5-osobowe). Z kolei wydatki mieszkaniowe stanowią od 28% do 39,1% ogółu wydatków gospodarstw, a 2-osobowe emeryckie) do 34,0%. Należy zwrócić uwagę, że minimum socjalne we wszystkich typach gospodarstw jest z reguły 2-krotnie wyższe od minimum egzystencji.

5 4 BSiE Tablica nr 2. Wysokość minimum socjalnego w gospodarstwach pracowniczych oraz emeryckich we wrześniu 2000 r. w zł. Wyszczególnienie 3-osobowe M.+K+Dst 4- osobowe M.+K+Dmł+ Dst 3- osobowe M.+K+ Dml + 2xDst Gospodarstwo emeryckie 1-osobowe Gosp. emeryckie 2-osobowe Żywność Mieszkanie - eksploatacja - wyposażenie Oświata i wychowanie Kultura Odzież i obuwie Leki Higiena Sport i wypoczynek Transport Pozostałe wydatki Razem - na osobę Źródło: jak w tablicy Minimum egzystencji w badaniach GUS GUS przy badaniu zasięgu ubóstwa, posługuje się także kategorią minimum egzystencji, przyjmując taką samą jego definicję jak Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. Badania GUS oparte są na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych. Niestety, najbardziej aktualne dane są z 1999 roku. Według badań GUS, w Polsce w 1999 r. poniżej minimum egzystencji żyło 6,9% osób, wobec 5,6% w 1998 r. oraz 5,4% w 1997 r. i 6,4% w 1994 r. Odsetek ten na wsi kształtował się na poziomie 12% (w 1998 r. - 9%) oraz 3-4% w mieście. Mieszkańcy wsi stanowili więc ok. 70% ogółu żyjących poniżej minimum egzystencji. Odsetek osób znajdujących się poniżej minimum egzystencji, a więc zagrożonych ubóstwem, według liczby osób w gospodarstwie domowym kształtował się w 1999 r. następująco: - gospodarstwo 1- osobowe - 1,5%, - gospodarstwo 2- osobowe - 1,9%, - gospodarstwo 3- osobowe - 3,2%, - gospodarstwo 4- osobowe - 4,7%, - gospodarstwa 5- osobowe - 9,9%, - gospodarstwo liczące 6 i więcej osób - 19,1%. Im większe liczebnie jest gospodarstwo, tym wyższy jest w nich odsetek osób ubogich. Ponadto wyższym odsetkiem żyjących poniżej minimum egzystencji odznaczają się gospodarstwa domowe osób młodszych niż starszych. I tak, w gospodarstwach w których głowa gospodarstwa domowego miała do 34 lat, odsetek osób ubogich wynosił w 1999 r. 8%. Gdy głowa gospodarstwa domowego była w wieku lat, odsetek ten kształtował się na niższym poziomie (4,5%). Do najbardziej zagrożonych ubóstwem należały gospodarstwa domowe w województwach: świętokrzyskim, podkarpackim, warmińsko-mazurskim, lubelskim, podlaskim oraz pomorskim

6 BSiE 5 W 1999 r. poniżej minimum egzystencji żyło: - 22,3% rodzin z 4 i więcej dziećmi na utrzymaniu, - 11,1% rodzin z 3 dziećmi na utrzymaniu, - 13,3% rolników, - 9,2% pracowników użytkujących gospodarstwo rolne. Na wsi najwyższym odsetkiem ubogich odznaczały się rodziny nie mające własnego gospodarstwa rolnego i utrzymujące się ze źródeł niezarobkowych innych niż emerytura i renta. Wśród użytkujących gospodarstwo o powierzchni użytków rolnych do 10 ha poniżej minimum egzystencji żyło 17-18% rodzin i 7% w przypadku gospodarstw o powierzchni 15 i więcej ha. Wykorzystana literatura 1. L. Deniszczuk, B. Sajkiewicz, Kategoria minimum egzystencji, w: Polska bieda II. Kryteria. Ocena. Przeciwdziałanie, pod. red. St. Golinowskiej, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa L. Deniszczuk, B. Sajkiewicz, Kategoria minimum socjalnego w: Polska bieda II. Kryteria. Ocena. Przeciwdziałanie, op.cit. 3. P. Kurowski, Minimum socjalne i minimum egzystencji, Polityka Społeczna nr 10/ Warunki życia ludności w 1999 r., Główny Urząd Statystyczny, Departament Warunków Życia, Warszawa 2000 r.