ELEMENTARNY KURS PRAWA CYWILNEGO. Małgorzata Pyziak-Szafnicka Wojciech Robaczyński Monika Kawecka-Stępień

Transkrypt

1

2 ELEMENTARNY KURS PRAWA CYWILNEGO Małgorzata Pyziak-Szafnicka Wojciech Robaczyński Monika Kawecka-Stępień Warszawa 2012

3 SPIS TREŚCI Wykaz skrótów Przedmowa Rozdział I Wprowadzenie Prawo cywilne w systemie prawa Prawo podmiotowe Rozdział II Podmioty prawa cywilnego Osoby fizyczne Zdolność prawna Zdolność do czynności prawnych Ochrona dóbr osobistych Osoby prawne Pojęcie i rodzaje osób prawnych Powstanie osób prawnych Działanie osób prawnych Ochrona dóbr osobistych osób prawnych Państwowe osoby prawne Komunalne osoby prawne Wojewódzkie i powiatowe osoby prawne Pozostałe osoby prawne Rozdział III Czynności prawne Oświadczenie woli Podstawowe rodzaje czynności prawnych Wady oświadczenia woli Konstrukcja wad oświadczeń woli Rodzaje wad oświadczeń woli Wady oświadczenia woli w przypadkach szczególnych Forma czynności prawnej Techniczne formy wyrażania oświadczeń woli Skutki niezachowania właściwej formy

4 5. Dokonywanie czynności prawnych przez pełnomocnika Rozdział IV Posiadanie Pojęcie i rodzaje posiadania Ochrona posiadania Rozdział V Własność Ogólna charakterystyka Nabycie własności Współwłasność Ochrona własności Rozdział VI Użytkowanie wieczyste Rozdział VII Ograniczone prawa rzeczowe Ogólna charakterystyka Użytkowanie Służebność Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu Rozdział VIII Zobowiązanie Pojęcie zobowiązania Ogólna charakterystyka i źródła zobowiązań Odpowiedzialność dłużnika Zobowiązania naturalne Wpływ przedawnienia na zobowiązanie Konstrukcja przedawnienia Termin przedawnienia Świadczenie pieniężne Pieniądz, jego funkcje i wartość Waluta świadczenia pieniężnego Nominalizm pieniężny w kodeksie cywilnym Odsetki Świadczenie odszkodowawcze Pojęcie i rodzaje szkody Zasada pełnego odszkodowania i jej ograniczenia Naprawienie szkody na osobie roszczenia osób bezpośrednio poszkodowanych Naprawienie szkody na osobie roszczenia osób pośrednio poszkodowanych

5 Rozdział IX Czyny niedozwolone Uwagi ogólne Odpowiedzialność za własną winę Pojęcie winy Postacie winy Odpowiedzialność za cudze czyny Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta i rzeczy Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu Zakres zastosowania przepisów Ryzyko jako podstawa odpowiedzialności Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez ruch pojazdu mechanicznego Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka Odpowiedzialność na zasadzie winy Ubezpieczenie posiadacza pojazdu mechanicznego Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej Kształtowanie odpowiedzialności Ogólne zasady odpowiedzialności Szczególne wypadki odpowiedzialności za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej Odpowiedzialność na zasadzie słuszności Rozdział X Umowa zawarcie i kształtowanie treści Zasada swobody umów Swoboda umów a regulacje ustawowe Swoboda umów a obrót masowy Ochrona konsumentów Obrót profesjonalny Zawarcie umowy Uwagi ogólne Oferta Aukcja i przetarg Negocjacje Umowa przedwstępna Umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa i na odległość Zasada pacta sunt servanda i odstępstwa od niej Istota zasady Klauzula rebus sic stantibus Treść umowy Oznaczenie stron i świadczenia

6 4.2. Czas i miejsce świadczenia Umowy z udziałem osoby trzeciej Dodatkowe zastrzeżenia umowne Zmiana umowy w drodze porozumienia stron Zmiana treści bądź podstawy zobowiązania Zmiana wierzyciela Zmiana dłużnika Rozdział XI Zabezpieczenia wierzytelności Uzasadnienie i istota zabezpieczenia Poręczenie Inne zabezpieczenia osobiste Gwarancja bankowa Przelew na zabezpieczenie Zabezpieczenia związane z wekslem Ubezpieczenie kredytu Ograniczone prawa rzeczowe służące zabezpieczeniu wierzytelności Zastaw Hipoteka Inne zabezpieczenia związane z rzeczą Przewłaszczenie na zabezpieczenie Zastrzeżenie własności rzeczy sprzedanej Rozdział XII Podstawowe typy umów służących przeniesieniu własności Sprzedaż Określenie, prawa i obowiązki stron Rękojmia za wady fizyczne i prawne rzeczy sprzedanej Gwarancja jakości Szczególne rodzaje sprzedaży Sprzedaż konsumencka Zamiana Darowizna Rozdział XIII Podstawowe typy umów umożliwiających korzystanie z rzeczy, praw i pieniędzy Najem Dzierżawa Użyczenie Pożyczka Rozdział XIV Podstawowe typy umów o świadczenie usług Umowa o dzieło Zlecenie

7 Rozdział XV Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania Spełnienie świadczenia Inne sposoby zaspokojenia wierzyciela Postacie niewykonania i nienależytego wykonania zobowiązania Odpowiedzialność kontraktowa Przesłanki odpowiedzialności kontraktowej Modyfikacje zasad ogólnych Skutki zwłoki dłużnika Skutki niemożliwości świadczenia Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika Rozdział XVI Prawo rodzinne Uwagi ogólne Zawarcie i unieważnienie małżeństwa Przesłanki zawarcia małżeństwa Małżeństwo konkordatowe Okoliczności wyłączające zawarcie małżeństwa przeszkody małżeńskie Unieważnienie małżeństwa Prawa i obowiązki małżonków Małżeńskie stosunki majątkowe Ustrój majątkowy małżeński i jego źródła Masy majątkowe we wspólności ustawowej Zarząd majątkiem wspólnym małżonków Odpowiedzialność za długi Ustanie wspólności ustawowej Ustanie małżeństwa, separacja Przyczyny ustania małżeństwa Przesłanki rozwodu Sprawa rozwodowa Alimenty między rozwiedzionymi małżonkami Separacja Pochodzenie dziecka Uwagi ogólne Ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa Domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki i zaprzeczenie ojcostwa Uznanie ojcostwa Sądowe ustalenie ojcostwa Władza rodzicielska Powstanie i treść władzy rodzicielskiej Ingerencja sądu w wykonywanie władzy rodzicielskiej

8 7. Przysposobienie Przesłanki i tryb przysposobienia Rodzaje i skutki przysposobienia Rozwiązanie przysposobienia Obowiązek alimentacyjny Zasady ogólne Obowiązek alimentacyjny rodziców w stosunku do dzieci Obowiązek alimentacyjny między powinowatymi Fundusz alimentacyjny Opieka i kuratela Rozdział XVII Prawo spadkowe Ogólne pojęcia prawa spadkowego Dziedziczenie ustawowe Dziedziczenie testamentowe Ochrona osób najbliższych Przyjęcie i odrzucenie spadku Stwierdzenie nabycia spadku Ochrona dziedziczenia Odpowiedzialność za długi spadkowe Dział spadku Zbycie spadku

9 WYKAZ SKRÓTÓW Dz. U. Dziennik Ustaw k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.p. ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) k.p.a. ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) k.r.o. ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) k.s.h. ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz z późn. zm.) o.w.u. ogólne warunki umów p.w.k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 94 z późn. zm.) pr. bank. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 z późn. zm.) pr. spółdz. ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz z późn. zm.) pr.a.s.c. ustawa z dnia 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264) u.g.n. ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 z późn. zm.) u.k.w.h. ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz z późn. zm.) u.s.m. ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz z późn. zm.) USC urząd stanu cywilnego ustawa konsumencka ustawa z dnia 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej (Dz. U. Nr 141, poz z późn. zm.) Uwaga: powołane w tekście artykuły bez określenia nazwy aktu prawnego oznaczają artykuły kodeksu cywilnego. 11

10

11 PRZEDMOWA Prawo cywilne to jedna z najbardziej rozbudowanych i najtrudniejszych dziedzin prawa. Jego znajomość choćby w ograniczonym zakresie wydaje się jednak niezbędna dla każdego aktywnego uczestnika życia społecznego i gospodarczego. Celem niniejszego opracowania jest przybliżenie czytelnikowi podstawowych instytucji prawa cywilnego. Ma ono być najbardziej elementarnym i możliwie najprostszym wprowadzeniem w skomplikowaną materię tej gałęzi prawa. W założeniu publikacja niniejsza przeznaczona jest dla osób, które wcześniej nie miały większego kontaktu z prawem cywilnym. Stąd płynie daleko idące uproszczenie wywodów, które u bardziej doświadczonego prawniczo czytelnika może wywołać z pewnością uczucie niedosytu. Jednak założone z góry skromne ramy pracy uniemożliwiają szerszą prezentację wielu zagadnień. W tej sytuacji autorzy musieli dokonać wyboru, w dużej mierze subiektywnego, problemów najbardziej istotnych z punktu widzenia praktyki. Potrzeby praktyki zadecydowały też o tym, że systematyka wykładu odbiega częściowo od przyjętej w kodeksie cywilnym. Należy zaznaczyć, że przedmiotem opracowania jest prawo cywilne w jego klasycznej postaci, ze skromnymi odwołaniami do bardziej wyspecjalizowanych jego części, jak np. prawo handlowe. W bardzo wąskim zakresie możliwe było też przedstawienie poszczególnych typów umów. Książka uwzględnia stan prawny na dzień 1 kwietnia 2012 r. Cel naszej pracy będzie osiągnięty, jeśli lektura skłoni Państwa do głębszych poszukiwań wiedzy z zakresu prawa cywilnego. Autorzy 13

12

13 Rozdział I WPROWADZENIE 1. Prawo cywilne w systemie prawa 1. Prawo cywilne reguluje te stosunki o charakterze majątkowym i niemajątkowym, w których strony występują jako podmioty równorzędne. Właśnie równorzędność podmiotów jest najbardziej charakterystyczną cechą stosunków cywilnoprawnych, pozwalającą na ich wyodrębnienie spośród ogółu stosunków prawnych. Nie wystarczy zatem powiedzieć, co często można usłyszeć, że prawo cywilne dotyczy stosunków majątkowych. Określenie takie byłoby bardzo nieprecyzyjne, ponieważ istnieją inne jeszcze dziedziny prawa, których przedmiotem są stosunki majątkowe (np. prawo finansowe). Z drugiej strony, przedmiotem regulacji cywilnoprawnej są w wielu przypadkach stosunki, które nie zawsze mają majątkowe podłoże (można wskazać np. problematykę ochrony dóbr osobistych). Najtrafniej zatem można scharakteryzować prawo cywilne, odwołując się do zasady równorzędności podmiotów jako specyficznej cechy tej gałęzi prawa. Tylko na gruncie prawa cywilnego nie można mówić o podporządkowaniu jednego podmiotu drugiemu; w prawie administracyjnym, finansowym, karnym relacja podległości jest aż nadto wyraźna. Spośród innych dziedzin prawa wspomniana zasada równorzędności pojawia się jeszcze w stosunkach wynikających z prawa pracy. Nie powinno to jednak zaskakiwać, ponieważ prawo pracy wyrosło ze wspólnego cywilistycznego pnia. Mówiąc o równorzędności podmiotów, mamy na myśli oczywiście jednakową pozycję w sensie prawnym. Nie oznacza to przecież, że uczestnicy obrotu cywilnoprawnego znajdują się w identycznej sytuacji ekonomicznej. Należy jednak wspomnieć, że współcześnie coraz częściej dąży się do tego, by choć w dość wąskim zakresie eliminować niekorzystne skutki dominacji gospodarczej jednego podmiotu nad drugim. Służą temu celowi pewne szczególne środki ochrony prawnej (np. przepisy o ochronie konsumentów). Położenie nacisku na równą pozycję podmiotów tłumaczy renesans prawa cywilnego w warunkach przechodzenia od gospodarki centralnie sterowanej do rynkowej. Ta pierwsza zakładała istnienie systemu rozlicznych władczych powiązań między uczestnikami obrotu gospodarczego, w drugiej natomiast cechy prawa cywilnego 15

14 części prawa cywilnego prawo cywilne a prawo handlowe źródła prawa cywilnego zasadniczą wartością jest swobodna konkurencja, która może być realizowana wyłącznie w warunkach równości prawnej. Zachowanie tej równości prawnej mogą zagwarantować przede wszystkim normy prawa cywilnego. 2. Prawo cywilne reguluje niesłychanie wiele ważnych zagadnień. W toku historycznego rozwoju nastąpiło znaczne zróżnicowanie norm prawa cywilnego, a w konsekwencji jego wewnętrzny podział na wiele części. Wymieńmy najważniejsze spośród nich: część ogólna są to przepisy statuujące pewne ogólne konstrukcje, wspólne dla innych części prawa cywilnego (można powiedzieć, że są to przepisy jakby wyciągnięte przed nawias ); prawo rzeczowe reguluje zakres takich uprawnień związanych z rzeczą, które są skuteczne w stosunku do wszystkich innych podmiotów (są to tzw. prawa bezwzględne, wynikające przede wszystkim z prawa własności); prawo zobowiązań reguluje problematykę związaną ze stosunkami prawnymi, w których jeden podmiot ma prawo żądać od drugiego spełnienia określonego świadczenia (są to kwestie dotyczące w szczególności odszkodowań i umów); prawo spadkowe zawiera regulację dotyczącą przejścia praw i obowiązków majątkowych osoby zmarłej na spadkobierców; prawo rodzinne dotyczy stosunków między osobami fizycznymi, wynikających przede wszystkim z małżeństwa, pokrewieństwa lub przysposobienia, a także zagadnień związanych z opieką i kuratelą; prawo na dobrach niematerialnych reguluje zakres uprawnień dotyczących dóbr o charakterze niematerialnym (prawo autorskie, wynalazcze, ochrona znaków towarowych); prawo międzynarodowe prywatne wskazuje, jakiego kraju system prawny ma być zastosowany w sytuacji, gdy stosunek prawny zawiera element zagraniczny (np. umowa jest zawarta w Polsce, ale jedna ze stron ma siedzibę za granicą); prawo papierów wartościowych reguluje kwestie związane z wystawianiem i funkcjonowaniem w obrocie papierów wartościowych: czeków, weksli, akcji i in.; prawo spółdzielcze obejmuje zagadnienia dotyczące spółdzielni. 3. Prawo handlowe dotyczy zagadnień związanych z dokonywaniem czynności cywilnoprawnych przez pewną kategorię profesjonalnych uczestników obrotu, w szczególności spółki. Spornym problemem jest ustalenie relacji prawa handlowego i cywilnego. Nie ma jednak wątpliwości, że stosunki handlowe oparte są na charakterystycznej dla prawa cywilnego metodzie regulacji, zakładającej równorzędność podmiotów. 4. Źródłem prawa cywilnego są ustawy. Niekiedy dla określenia praw i obowiązków stron przepisy ustawowe odsyłają do ocen pozaprawnych, wynikających z zasad współżycia społecznego i zwyczajów przyjętych w obrocie prawnym (zob. np. art. 5, 140). W pierwszej kolejności przedsta- 16

15 wione będą te akty prawne rangi ustawowej, które mają podstawowe znaczenie dla prawa cywilnego (w nawiasie podajemy rok uchwalenia): kodeks cywilny (1964), przepisy wprowadzające kodeks cywilny (1964), kodeks rodzinny i opiekuńczy (1964), przepisy wprowadzające kodeks rodzinny i opiekuńczy (1964), ustawa o księgach wieczystych i hipotece (1982), prawo międzynarodowe prywatne (2011), kodeks spółek handlowych (2000), prawo wekslowe (1936), prawo czekowe (1936), ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych (1994), prawo własności przemysłowej (2000), prawo spółdzielcze (1982), ustawa o spółdzielniach mieszkaniowych (2000), ustawa o przedsiębiorstwach państwowych (1981), ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (1996), ustawa o obrocie instrumentami finansowymi (2005), prawo o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (1993). Prócz wyżej wspomnianych istnieje jeszcze wiele ustaw poświęconych co najmniej w znacznej części zagadnieniom cywilnoprawnym. Są to m.in.: ustawa o ochronie praw lokatorów... (2001), ustawa o własności lokali (1994), ustawa o gospodarce nieruchomościami (1997), prawo o aktach stanu cywilnego (1986), ustawa o działalności ubezpieczeniowej (2003). Do niektórych z nich będziemy odwoływać się w toku dalszych wywodów. Źródłami prawa są również rozporządzenia, jeśli zostały wydane na podstawie i w granicach upoważnienia ustawowego. 5. Zasady współżycia społecznego to pewne pozaprawne normy postępowania w stosunkach międzyludzkich, powszechnie przyjęte przez społeczeństwo. Są to przede wszystkim normy o charakterze moralnym. Służą one przede wszystkim uelastycznieniu stosowania prawa, gdyż rzeczą niemożliwą jest ujęcie przez ustawodawcę w sztywne ramy regulacji prawnej wszystkich zjawisk życia społecznego. Doniosła rola zasad współżycia społecznego wyraża się m.in. w zakazie realizowania uprawnień płynących z ustawy w sposób sprzeczny z tymi zasadami takie zachowanie jest uważane za bezprawne (art. 5, zob. pkt 11). Omawiane zasady wpływają także na zakres niektórych praw, np. prawa własności (art. 140), a także dookreślają treść czynności prawnej (art. 56). zasady współżycia społecznego 17

16