ELEMENTARNY KURS PRAWA CYWILNEGO. Małgorzata Pyziak-Szafnicka Wojciech Robaczyński Monika Kawecka-Stępień

Transkrypt

1

2

3 ELEMENTARNY KURS PRAWA CYWILNEGO Małgorzata Pyziak-Szafnicka Wojciech Robaczyński Monika Kawecka-Stępień Warszawa 2012

4 Stan prawny na 1 kwietnia 2012 r. Wydawca Magdalena Stojek-Siwińska Redaktor prowadzący Joanna Maź Opracowanie redakcyjne Katarzyna Rybczyńska Łamanie Wolters Kluwer Polska Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2012 ISBN: ISBN PDF-a: Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Książek Warszawa, ul. Płocka 5a tel , fax ksiazki@wolterskluwer.pl Księgarnia internetowa

5 SPIS TśEŚCI Wykaz skrótów Przedmowa Rozdział I Wprowadzenie Prawo cywilne w systemie prawa Prawo podmiotowe Rozdział II Podmioty prawa cywilnego Osoby fizyczne Zdolność prawna Zdolność do czynności prawnych Ochrona dóbr osobistych Osoby prawne Pojęcie i rodzaje osób prawnych Powstanie osób prawnych Działanie osób prawnych Ochrona dóbr osobistych osób prawnych Państwowe osoby prawne Komunalne osoby prawne Wojewódzkie i powiatowe osoby prawne Pozostałe osoby prawne Rozdział III Czynności prawne Oświadczenie woli Podstawowe rodzaje czynności prawnych Wady oświadczenia woli Konstrukcja wad oświadczeń woli Rodzaje wad oświadczeń woli Wady oświadczenia woli w przypadkach szczególnych Forma czynności prawnej Techniczne formy wyrażania oświadczeń woli Skutki niezachowania właściwej formy

6 5. Dokonywanie czynności prawnych przez pełnomocnika Rozdział IV Posiadanie Pojęcie i rodzaje posiadania Ochrona posiadania Rozdział V Własność Ogólna charakterystyka Nabycie własności Współwłasność Ochrona własności Rozdział VI Użytkowanie wieczyste Rozdział VII Ograniczone prawa rzeczowe Ogólna charakterystyka Użytkowanie Służebność Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu Rozdział VIII Zobowiązanie Pojęcie zobowiązania Ogólna charakterystyka i źródła zobowiązań Odpowiedzialność dłużnika Zobowiązania naturalne Wpływ przedawnienia na zobowiązanie Konstrukcja przedawnienia Termin przedawnienia Świadczenie pieniężne Pieniądz, jego funkcje i wartość Waluta świadczenia pieniężnego Nominalizm pieniężny w kodeksie cywilnym Odsetki Świadczenie odszkodowawcze Pojęcie i rodzaje szkody Zasada pełnego odszkodowania i jej ograniczenia Naprawienie szkody na osobie roszczenia osób bezpośrednio poszkodowanych Naprawienie szkody na osobie roszczenia osób pośrednio poszkodowanych

7 Rozdział IX Czyny niedozwolone Uwagi ogólne Odpowiedzialność za własną winę Pojęcie winy Postacie winy Odpowiedzialność za cudze czyny Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta i rzeczy Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu Zakres zastosowania przepisów Ryzyko jako podstawa odpowiedzialności Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez ruch pojazdu mechanicznego Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka Odpowiedzialność na zasadzie winy Ubezpieczenie posiadacza pojazdu mechanicznego Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej Kształtowanie odpowiedzialności Ogólne zasady odpowiedzialności Szczególne wypadki odpowiedzialności za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej Odpowiedzialność na zasadzie słuszności Rozdział X Umowa zawarcie i kształtowanie treści Zasada swobody umów Swoboda umów a regulacje ustawowe Swoboda umów a obrót masowy Ochrona konsumentów Obrót profesjonalny Zawarcie umowy Uwagi ogólne Oferta Aukcja i przetarg Negocjacje Umowa przedwstępna Umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa i na odległość Zasada pacta sunt servanda i odstępstwa od niej Istota zasady Klauzula rebus sic stantibus Treść umowy Oznaczenie stron i świadczenia

8 4.2. Czas i miejsce świadczenia Umowy z udziałem osoby trzeciej Dodatkowe zastrzeżenia umowne Zmiana umowy w drodze porozumienia stron Zmiana treści bądź podstawy zobowiązania Zmiana wierzyciela Zmiana dłużnika Rozdział XI Zabezpieczenia wierzytelności Uzasadnienie i istota zabezpieczenia Poręczenie Inne zabezpieczenia osobiste Gwarancja bankowa Przelew na zabezpieczenie Zabezpieczenia związane z wekslem Ubezpieczenie kredytu Ograniczone prawa rzeczowe służące zabezpieczeniu wierzytelności Zastaw Hipoteka Inne zabezpieczenia związane z rzeczą Przewłaszczenie na zabezpieczenie Zastrzeżenie własności rzeczy sprzedanej Rozdział XII Podstawowe typy umów służących przeniesieniu własności Sprzedaż Określenie, prawa i obowiązki stron Rękojmia za wady fizyczne i prawne rzeczy sprzedanej Gwarancja jakości Szczególne rodzaje sprzedaży Sprzedaż konsumencka Zamiana Darowizna Rozdział XIII Podstawowe typy umów umożliwiających korzystanie z rzeczy, praw i pieniędzy Najem Dzierżawa Użyczenie Pożyczka Rozdział XIV Podstawowe typy umów o świadczenie usług Umowa o dzieło Zlecenie

9 Rozdział XV Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania Spełnienie świadczenia Inne sposoby zaspokojenia wierzyciela Postacie niewykonania i nienależytego wykonania zobowiązania Odpowiedzialność kontraktowa Przesłanki odpowiedzialności kontraktowej Modyfikacje zasad ogólnych Skutki zwłoki dłużnika Skutki niemożliwości świadczenia Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika Rozdział XVI Prawo rodzinne Uwagi ogólne Zawarcie i unieważnienie małżeństwa Przesłanki zawarcia małżeństwa Małżeństwo konkordatowe Okoliczności wyłączające zawarcie małżeństwa przeszkody małżeńskie Unieważnienie małżeństwa Prawa i obowiązki małżonków Małżeńskie stosunki majątkowe Ustrój majątkowy małżeński i jego źródła Masy majątkowe we wspólności ustawowej Zarząd majątkiem wspólnym małżonków Odpowiedzialność za długi Ustanie wspólności ustawowej Ustanie małżeństwa, separacja Przyczyny ustania małżeństwa Przesłanki rozwodu Sprawa rozwodowa Alimenty między rozwiedzionymi małżonkami Separacja Pochodzenie dziecka Uwagi ogólne Ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa Domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki i zaprzeczenie ojcostwa Uznanie ojcostwa Sądowe ustalenie ojcostwa Władza rodzicielska Powstanie i treść władzy rodzicielskiej Ingerencja sądu w wykonywanie władzy rodzicielskiej

10 7. Przysposobienie Przesłanki i tryb przysposobienia Rodzaje i skutki przysposobienia Rozwiązanie przysposobienia Obowiązek alimentacyjny Zasady ogólne Obowiązek alimentacyjny rodziców w stosunku do dzieci Obowiązek alimentacyjny między powinowatymi Fundusz alimentacyjny Opieka i kuratela Rozdział XVII Prawo spadkowe Ogólne pojęcia prawa spadkowego Dziedziczenie ustawowe Dziedziczenie testamentowe Ochrona osób najbliższych Przyjęcie i odrzucenie spadku Stwierdzenie nabycia spadku Ochrona dziedziczenia Odpowiedzialność za długi spadkowe Dział spadku Zbycie spadku

11 WYKAZ SKśÓTÓW Dz. U. Dziennik Ustaw k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.p. ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) k.p.a. ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) k.r.o. ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) k.s.h. ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz z późn. zm.) o.w.u. ogólne warunki umów p.w.k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 94 z późn. zm.) pr. bank. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 z późn. zm.) pr. spółdz. ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz z późn. zm.) pr.a.s.c. ustawa z dnia 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264) u.g.n. ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 z późn. zm.) u.k.w.h. ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz z późn. zm.) u.s.m. ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz z późn. zm.) USC urząd stanu cywilnego ustawa konsumencka ustawa z dnia 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej (Dz. U. Nr 141, poz z późn. zm.) Uwaga: powołane w tekście artykuły bez określenia nazwy aktu prawnego oznaczają artykuły kodeksu cywilnego. 11

12

13 PśZEDMOWA Prawo cywilne to jedna z najbardziej rozbudowanych i najtrudniejszych dziedzin prawa. Jego znajomość choćby w ograniczonym zakresie wydaje się jednak niezbędna dla każdego aktywnego uczestnika życia społecznego i gospodarczego. Celem niniejszego opracowania jest przybliżenie czytelnikowi podstawowych instytucji prawa cywilnego. Ma ono być najbardziej elementarnym i możliwie najprostszym wprowadzeniem w skomplikowaną materię tej gałęzi prawa. W założeniu publikacja niniejsza przeznaczona jest dla osób, które wcześniej nie miały większego kontaktu z prawem cywilnym. Stąd płynie daleko idące uproszczenie wywodów, które u bardziej doświadczonego prawniczo czytelnika może wywołać z pewnością uczucie niedosytu. Jednak założone z góry skromne ramy pracy uniemożliwiają szerszą prezentację wielu zagadnień. W tej sytuacji autorzy musieli dokonać wyboru, w dużej mierze subiektywnego, problemów najbardziej istotnych z punktu widzenia praktyki. Potrzeby praktyki zadecydowały też o tym, że systematyka wykładu odbiega częściowo od przyjętej w kodeksie cywilnym. Należy zaznaczyć, że przedmiotem opracowania jest prawo cywilne w jego klasycznej postaci, ze skromnymi odwołaniami do bardziej wyspecjalizowanych jego części, jak np. prawo handlowe. W bardzo wąskim zakresie możliwe było też przedstawienie poszczególnych typów umów. Książka uwzględnia stan prawny na dzień 1 kwietnia 2012 r. Cel naszej pracy będzie osiągnięty, jeśli lektura skłoni Państwa do głębszych poszukiwań wiedzy z zakresu prawa cywilnego. Autorzy 13

14

15 Rozdział I WPśOWADZENIE 1. Pżawo cywilne w systemie źżawa 1. Prawo cywilne reguluje te stosunki o charakterze majątkowym i niemajątkowym, w których strony występują jako podmioty równorzędne. Właśnie równorzędność podmiotów jest najbardziej charakterystyczną cechą stosunków cywilnoprawnych, pozwalającą na ich wyodrębnienie spośród ogółu stosunków prawnych. Nie wystarczy zatem powiedzieć, co często można usłyszeć, że prawo cywilne dotyczy stosunków majątkowych. Określenie takie byłoby bardzo nieprecyzyjne, ponieważ istnieją inne jeszcze dziedziny prawa, których przedmiotem są stosunki majątkowe (np. prawo finansowe). Z drugiej strony, przedmiotem regulacji cywilnoprawnej są w wielu przypadkach stosunki, które nie zawsze mają majątkowe podłoże (można wskazać np. problematykę ochrony dóbr osobistych). Najtrafniej zatem można scharakteryzować prawo cywilne, odwołując się do zasady równorzędności podmiotów jako specyficznej cechy tej gałęzi prawa. Tylko na gruncie prawa cywilnego nie można mówić o podporządkowaniu jednego podmiotu drugiemu; w prawie administracyjnym, finansowym, karnym relacja podległości jest aż nadto wyraźna. Spośród innych dziedzin prawa wspomniana zasada równorzędności pojawia się jeszcze w stosunkach wynikających z prawa pracy. Nie powinno to jednak zaskakiwać, ponieważ prawo pracy wyrosło ze wspólnego cywilistycznego pnia. Mówiąc o równorzędności podmiotów, mamy na myśli oczywiście jednakową pozycję w sensie prawnym. Nie oznacza to przecież, że uczestnicy obrotu cywilnoprawnego znajdują się w identycznej sytuacji ekonomicznej. Należy jednak wspomnieć, że współcześnie coraz częściej dąży się do tego, by choć w dość wąskim zakresie eliminować niekorzystne skutki dominacji gospodarczej jednego podmiotu nad drugim. Służą temu celowi pewne szczególne środki ochrony prawnej (np. przepisy o ochronie konsumentów). Położenie nacisku na równą pozycję podmiotów tłumaczy renesans prawa cywilnego w warunkach przechodzenia od gospodarki centralnie sterowanej do rynkowej. Ta pierwsza zakładała istnienie systemu rozlicznych władczych powiązań między uczestnikami obrotu gospodarczego, w drugiej natomiast cechy źżawa cywilnego 15

16 części źżawa cywilnego źżawo cywilne a źżawo handlowe źżódła źżawa cywilnego zasadniczą wartością jest swobodna konkurencja, która może być realizowana wyłącznie w warunkach równości prawnej. Zachowanie tej równości prawnej mogą zagwarantować przede wszystkim normy prawa cywilnego. 2. Prawo cywilne reguluje niesłychanie wiele ważnych zagadnień. W toku historycznego rozwoju nastąpiło znaczne zróżnicowanie norm prawa cywilnego, a w konsekwencji jego wewnętrzny podział na wiele części. Wymieńmy najważniejsze spośród nich: część ogólna są to przepisy statuujące pewne ogólne konstrukcje, wspólne dla innych części prawa cywilnego (można powiedzieć, że są to przepisy jakby wyciągnięte przed nawias ); prawo rzeczowe reguluje zakres takich uprawnień związanych z rzeczą, które są skuteczne w stosunku do wszystkich innych podmiotów (są to tzw. prawa bezwzględne, wynikające przede wszystkim z prawa własności); prawo zobowiązań reguluje problematykę związaną ze stosunkami prawnymi, w których jeden podmiot ma prawo żądać od drugiego spełnienia określonego świadczenia (są to kwestie dotyczące w szczególności odszkodowań i umów); prawo spadkowe zawiera regulację dotyczącą przejścia praw i obowiązków majątkowych osoby zmarłej na spadkobierców; prawo rodzinne dotyczy stosunków między osobami fizycznymi, wynikających przede wszystkim z małżeństwa, pokrewieństwa lub przysposobienia, a także zagadnień związanych z opieką i kuratelą; prawo na dobrach niematerialnych reguluje zakres uprawnień dotyczących dóbr o charakterze niematerialnym (prawo autorskie, wynalazcze, ochrona znaków towarowych); prawo międzynarodowe prywatne wskazuje, jakiego kraju system prawny ma być zastosowany w sytuacji, gdy stosunek prawny zawiera element zagraniczny (np. umowa jest zawarta w Polsce, ale jedna ze stron ma siedzibę za granicą); prawo papierów wartościowych reguluje kwestie związane z wystawianiem i funkcjonowaniem w obrocie papierów wartościowych: czeków, weksli, akcji i in.; prawo spółdzielcze obejmuje zagadnienia dotyczące spółdzielni. 3. Prawo handlowe dotyczy zagadnień związanych z dokonywaniem czynności cywilnoprawnych przez pewną kategorię profesjonalnych uczestników obrotu, w szczególności spółki. Spornym problemem jest ustalenie relacji prawa handlowego i cywilnego. Nie ma jednak wątpliwości, że stosunki handlowe oparte są na charakterystycznej dla prawa cywilnego metodzie regulacji, zakładającej równorzędność podmiotów. 4. Źródłem prawa cywilnego są ustawy. Niekiedy dla określenia praw i obowiązków stron przepisy ustawowe odsyłają do ocen pozaprawnych, wynikających z zasad współżycia społecznego i zwyczajów przyjętych w obrocie prawnym (zob. np. art. 5, 140). W pierwszej kolejności przedsta- 16

17 wione będą te akty prawne rangi ustawowej, które mają podstawowe znaczenie dla prawa cywilnego (w nawiasie podajemy rok uchwalenia): kodeks cywilny (1964), przepisy wprowadzające kodeks cywilny (1964), kodeks rodzinny i opiekuńczy (1964), przepisy wprowadzające kodeks rodzinny i opiekuńczy (1964), ustawa o księgach wieczystych i hipotece (1982), prawo międzynarodowe prywatne (2011), kodeks spółek handlowych (2000), prawo wekslowe (1936), prawo czekowe (1936), ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych (1994), prawo własności przemysłowej (2000), prawo spółdzielcze (1982), ustawa o spółdzielniach mieszkaniowych (2000), ustawa o przedsiębiorstwach państwowych (1981), ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (1996), ustawa o obrocie instrumentami finansowymi (2005), prawo o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (1993). Prócz wyżej wspomnianych istnieje jeszcze wiele ustaw poświęconych co najmniej w znacznej części zagadnieniom cywilnoprawnym. Są to m.in.: ustawa o ochronie praw lokatorów... (2001), ustawa o własności lokali (1994), ustawa o gospodarce nieruchomościami (1997), prawo o aktach stanu cywilnego (1986), ustawa o działalności ubezpieczeniowej (2003). Do niektórych z nich będziemy odwoływać się w toku dalszych wywodów. Źródłami prawa są również rozporządzenia, jeśli zostały wydane na podstawie i w granicach upoważnienia ustawowego. 5. Zasady współżycia społecznego to pewne pozaprawne normy postępowania w stosunkach międzyludzkich, powszechnie przyjęte przez społeczeństwo. Są to przede wszystkim normy o charakterze moralnym. Służą one przede wszystkim uelastycznieniu stosowania prawa, gdyż rzeczą niemożliwą jest ujęcie przez ustawodawcę w sztywne ramy regulacji prawnej wszystkich zjawisk życia społecznego. Doniosła rola zasad współżycia społecznego wyraża się m.in. w zakazie realizowania uprawnień płynących z ustawy w sposób sprzeczny z tymi zasadami takie zachowanie jest uważane za bezprawne (art. 5, zob. pkt 11). Omawiane zasady wpływają także na zakres niektórych praw, np. prawa własności (art. 140), a także dookreślają treść czynności prawnej (art. 56). zasady wsźółżycia sźołecznego 17

18 2. Pżawo źodmiotowe źojęcie źżawa źodmiotowego źżawa źodmiotowe bezwzględne i względne źżawa źodmiotowe majątkowe i niemajątkowe nabycie źżawa źodmiotowego wykonywanie źżawa źodmiotowego 6. Przepisy prawa zawarte w aktach prawnych składają się na prawo w znaczeniu przedmiotowym. Z tak rozumianego prawa płyną dla podmiotów pewne uprawnienia. Zespoły funkcjonalnie związanych ze sobą uprawnień określamy mianem praw podmiotowych. Oznacza to, że prawo podmiotowe to wyznaczona przez normy prawne sfera wolności postępowania podmiotu prawa. 7. Spośród wielu podziałów praw podmiotowych najdonioślejsze znaczenie ma podział na prawa bezwzględne i względne. Kryterium podziału stanowi stopień ochrony udzielanej im przez porządek prawny. Prawa podmiotowe o charakterze bezwzględnym charakteryzują się tym, że są skuteczne względem wszystkich osób, tzn. uprawniony może żądać od każdego, by respektował jego prawo. Każda osoba potencjalnie może naruszyć to prawo. Prawami bezwzględnymi są prawa rzeczowe, a wśród nich w szczególności własność. Prawa o względnym charakterze charakteryzują się skutecznością wyłącznie w stosunku do oznaczonej osoby. Tylko od tej osoby uprawniony może żądać respektowania przysługującego mu prawa i tylko ona może naruszyć to prawo. Musi zatem między nimi istnieć szczególny węzeł prawny, wynikający np. z zawartej umowy. Prawami względnymi są wierzytelności, czyli prawa wynikające ze stosunków zobowiązaniowych. Uważa się, że podmiotowi uprawnionemu lepszą ochronę dają prawa podmiotowe bezwzględne, właśnie ze względu na swój szerszy zakres skuteczności. 8. Innym ważnym podziałem praw podmiotowych jest podział na prawa majątkowe i niemajątkowe. Kryterium podziału jest typ stosunków prawnych, z których prawa te wynikają. Do praw majątkowych zaliczymy np. własność, ograniczone prawa rzeczowe, wierzytelności, niektóre prawa wynikające ze stosunków rodzinnych. Prawa niemajątkowe to m.in. prawa osobiste i większość praw rodzinnych. Prawa niemajątkowe charakteryzują się pewnymi odrębnościami: są niezbywalne (nie można ich przenieść na inną osobę w drodze umowy), nie podlegają dziedziczeniu, nie ulegają przedawnieniu itd. 9. Nabycie prawa podmiotowego może być pierwotne bądź pochodne. Nabycie pierwotne następuje niezależnie od zgody, a nawet istnienia poprzednika prawnego. Nabycie pochodne prowadzi do nabycia prawa od poprzednika, i to w takim kształcie, w jakim mu ono przysługiwało. Więcej na ten temat będzie mowa przy okazji omawiania problematyki nabycia własności (pkt 120). Tam też przedstawione będą w skrócie problemy związane z możliwością nabycia prawa od osoby nieuprawnionej (przełamanie zasady, zgodnie z którą nikt nie może przenieść więcej praw, niż sam posiada zob. pkt 123). 10. Wykonywanie prawa podmiotowego stanowi zachowanie zgodne z treścią tego prawa. Podmiot uprawniony nie ma obowiązku wykonywania przysługującego mu prawa; wyjątkiem są niektóre uprawnienia rodzinnoprawne, np. wynikające z władzy rodzicielskiej. Prawa podmiotowe mogą 18

19 być wykonywane osobiście lub przez przedstawiciela, w szczególności przez pełnomocnika. 11. Prawo podmiotowe może być wykonywane w pewnych granicach. Granice te określone są w art. 5, zgodnie z którym nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa lub z zasadami współżycia społecznego. W myśl powołanego przepisu takie zachowanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. Mówimy wówczas o tzw. nadużyciu prawa podmiotowego. Szczególnie doniosłe jest odwołanie się do zasad współżycia społecznego jako wyznacznika granic wykonywania prawa podmiotowego. W praktyce ma to takie znaczenie, że prawie każdy przypadek realizacji uprawnień płynących z przepisu prawa podlega ocenie przez pryzmat tych zasad. W konsekwencji klauzula nadużycia prawa z art. 5 może się stać np. podstawą oddalenia przez sąd roszczenia kierowanego przeciwko dłużnikowi. Oczywiście muszą zaistnieć okoliczności o wyjątkowym charakterze przepis ten nie może być nadużywany. Należy pamiętać, że odwołanie się do zasad współżycia społecznego może stanowić jedynie środek obrony przed roszczeniem powoda. Nie można bowiem własnego powództwa opierać tylko na tych zasadach w braku innej podstawy prawnej żądania. nadużycie źżawa 19

20 Rozdział II PODMIOTY PśAWA CYWILNEGO 1. Osoby fizyczne 1.1. Zdolność źżawna Z czasem w praktyce zdobył przewagę pogląd, że dziecku poczętemu należy się daleko idąca ochrona w sferze stosunków cywilnoprawnych. Niezależnie od wymienionych wyżej norm dotyczących bezpośrednio nasciturusa, w orzecznictwie wykształciły się zasady wzmożonej ochrony dziecka poczętego, zwłaszcza w prawie odszkodowawczym. Tendencje te przesądziły o wprowadzeniu do kodeksu cywilnego art , stanowiącego ustawowe potwierdzenie zasad wykształconych wcześniej w orzecznictwie. Poza tym orzecznictwo przyjmuje, że dziecko poczęte może otrzymać darowiznę nieokżeślenie źoczątek zdolności źżawnej sytuacja źżawna dziecka źoczętego 12. Zdolność prawna oznacza zdolność do tego, by być podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego. 13. Zdolność prawna przysługuje każdemu człowiekowi od chwili urodzenia (art. 8 1). Prawo cywilne nie przewiduje ograniczenia zakresu zdolności prawnej człowieka w czasie jego życia. 14. Pozycja prawna nasciturusa, czyli dziecka poczętego, od dawna była zagadnieniem kontrowersyjnym. Obowiązujące przepisy nie pozwalają na jednoznaczne rozstrzygnięcie tej kwestii. Istnieją tylko pewne rozwiązania odnoszące się do konkretnych sytuacji. A więc: art i art. 972 przewidują, że dziecko poczęte, a nienarodzone może być spadkobiercą i zapisobiercą, art przewiduje możliwość żądania naprawienia szkód wyrządzonych przed urodzeniem (szkody te mogą polegać bądź na uszkodzeniu ciała lub rozstroju zdrowia na skutek szkodliwego oddziaływania na płód, bądź też mogą być konsekwencją śmierci ojca dziecka przed urodzeniem), art k.r.o. przewiduje, że może być uznane ojcostwo dziecka poczętego przez ojca niebędącego mężem matki, art. 182 k.r.o. przewiduje, że w razie potrzeby dla dziecka poczętego ustanawia się kuratora. 20

21 obciążoną poleceniem, a także może być uprawnionym (beneficjentem) z tytułu umowy ubezpieczenia. Obecny stan prawny pozwala na postawienie tezy, że dziecko poczęte, a nienarodzone ma zdolność prawną warunkową; w sposób definitywny nabywa ją pod warunkiem, że urodzi się żywe. Można więc powiedzieć, że nasze prawo cywilne realizuje rzymską zasadę, zgodnie z którą dziecko poczęte należy uważać za narodzone zawsze wtedy, gdy chodzi o jego dobro. 15. Przepisy prawa cywilnego nie określają chwili, od której należy uznać człowieka za urodzonego. Należy oprzeć się w tym zakresie na osiągnięciach nauk medycznych i przyjąć za chwilę urodzenia moment, od którego dziecko podejmuje czynności życiowe niezależnie od organizmu matki. Ustalenie, czy dziecko przyszło na świat żywe, ma doniosłe znaczenie prawne, m.in. ze względu na przepisy prawa spadkowego. Kodeks cywilny statuuje domniemanie żywych narodzin (art. 9). Możliwe jest jednak przeprowadzenie dowodu przeciwnego. 16. Zdolność prawna człowieka trwa do chwili jego śmierci. Prawo cywilne nie definiuje śmierci. Decydujące jest w tej mierze orzeczenie lekarskie. Współczesna medycyna za śmierć uznaje zanik pracy mózgu. Po stwierdzeniu śmierci lekarz wystawia kartę zgonu, na podstawie której urząd stanu cywilnego sporządza akt zgonu (art. 66 ust. 1 pr.a.s.c.). 17. Pojawiają się sytuacje, w których stwierdzenie śmierci w zwykłym trybie nie jest możliwe. Zdarza się bowiem, że z różnych przyczyn nie można było sporządzić aktu zgonu mimo śmierci człowieka. Może być i tak, że śmierć nie jest pewna, choć dana osoba zaginęła i nie ma o niej żadnych wiadomości przez długi czas. W przedstawionych wyżej przypadkach istnieje możliwość zastosowania jednej z dwóch instytucji prawa cywilnego: sądowego stwierdzenia zgonu albo uznania za zmarłego. 18. Sądowe stwierdzenie zgonu następuje przy łącznym spełnieniu następujących przesłanek: śmierć człowieka jest niewątpliwa, nie została stwierdzona w zwykłym trybie. Przykładem tego rodzaju sytuacji może być przypadek, w którym są świadkowie śmierci, ale śmierć ta nie została stwierdzona przez lekarza na skutek np. braku zwłok. Teoretycznie można także wyobrazić sobie sytuację, w której akt zgonu nie został sporządzony na skutek zakłócenia działalności urzędów stanu cywilnego (katastrofy żywiołowe, wojna itp.). Orzeczenie o stwierdzeniu zgonu wydaje sąd rejonowy w postępowaniu nieprocesowym (art. 535 i n. k.p.c.). Orzeczenie to zapada w formie postanowienia. 19. Przesłanki uznania za zmarłego przedstawiają się następująco: zaginięcie człowieka, tj. taki stan, w którym nie ma o nim żadnych wiadomości, od chwili zaginięcia upłynął już czas określony w ustawie. nażodziny człowieka koniec zdolności źżawnej śmieżć koniec zdolności źżawnej źżzyźadki szczególne sądowe stwieżdzenie zgonu uznanie za zmażłego 21

22 uchylenie źostanowień o stwieżdzeniu zgonu lub uznaniu za zmażłego Długość okresu, który musi upłynąć, by można było uznać człowieka za zmarłego, zależy od wieku zaginionego i okoliczności zaginięcia. Zasadą jest upływ 10 lat od końca roku kalendarzowego, w którym zaginiony według istniejących wiadomości jeszcze żył. Gdyby jednak w chwili orzekania zaginiony ukończył 70 lat, do uznania za zmarłego wystarcza upływ 5 lat (art. 29 1). Nie można jednak orzec o uznaniu za zmarłego przed końcem roku, w którym zaginiony ukończyłby 23 lata (art. 29 2). Jeśli np. ostatnia wiadomość o zaginionym pochodziła z dnia 25 października 1998 r., to orzeczenie o uznaniu za zmarłego co do zasady może być wydane począwszy od dnia 1 stycznia 2009 r. Przepisy kodeksu cywilnego określają w szczególny sposób terminy do uznania za zmarłą osoby, która zaginęła w okolicznościach wskazujących na wyższe prawdopodobieństwo śmierci, np. w przypadku katastrofy powietrznej lub morskiej (art. 30). Szczególna regulacja dotyczy także zaginięcia w związku z wojną lub działaniami wojennymi. Unormowanie tego zagadnienia znalazło się jednak poza kodeksem cywilnym (art. XXVIII XXXII p.w.k.c). O uznaniu za zmarłego orzeka sąd rejonowy w postępowaniu nieprocesowym (art. 526 i n. k.p.c.). Podobnie jak przy sądowym stwierdzeniu zgonu, orzeczenie zapada w formie postanowienia. 20. Nie można z góry wykluczyć sytuacji, w której okaże się, że osoba uznana za zmarłą lub której zgon stwierdzono, w rzeczywistości żyje. Jeżeli osoba ta stawi się w sądzie i wykaże swoją tożsamość, sąd niezwłocznie uchyla postanowienie o uznaniu za zmarłego czy stwierdzeniu zgonu. Wówczas odzyskuje ona wszystkie dawne prawa i obowiązki. Wyjątek został wprowadzony ze względu na potrzebę ochrony nowej rodziny. Jeżeli małżonek osoby uznanej za zmarłą zawarł nowy związek małżeński, przy czym żadne z nowożeńców nie wiedziało o pozostawaniu przy życiu zaginionego, drugi związek pozostaje ważny (art k.r.o.) Zdolność do czynności źżawnych okżeślenie wźływ wieku na zdolność do czynności źżawnych 21. Zdolność do czynności prawnych oznacza zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań cywilnoprawnych własnym działaniem w drodze czynności prawnych. W odróżnieniu od zdolności prawnej zdolność do czynności prawnych nabywa człowiek dopiero po osiągnięciu pewnego wieku. Zakres zdolności do czynności prawnych może być zróżnicowany w zależności od wieku i stanu psychicznego człowieka. 22. Człowiek nabywa zdolność do czynności prawnych dopiero z chwilą ukończenia 13. roku życia; wcześniej zdolności tej nie posiada (art. 12). Od tej daty do osiągnięcia pełnoletności przysługuje człowiekowi ograniczona zdolność do czynności prawnych. Z chwilą osiągnięcia pełnoletności uzyskuje się pełną zdolność do czynności prawnych (art. 11). Pełnoletnią jest osoba, która ukończyła 18 lat (art. 10 1). 22

23 23. Możliwe jest wcześniejsze uzyskanie pełnoletności, a co za tym idzie pełnej zdolności do czynności prawnych przez wcześniejsze zawarcie związku małżeńskiego. Możliwość taką ma kobieta po ukończeniu 16. roku życia. Z ważnych powodów sąd może zezwolić jej na zawarcie małżeństwa (art k.r.o.). Przez zawarcie małżeństwa uzyskuje ona pełnoletność, której nie traci nawet w razie jego unieważnienia lub rozwiązania (art. 10 2). 24. Ubezwłasnowolnienie to ograniczenie (ubezwłasnowolnienie częściowe) lub pozbawienie (ubezwłasnowolnienie całkowite) zdolności do czynności prawnych na mocy orzeczenia sądowego. Wydanie takiego orzeczenia jest możliwe przy spełnieniu przesłanek, o których będzie mowa niżej. Postępowanie o ubezwłasnowolnienie toczy się w trybie nieprocesowym przed sądem okręgowym orzekającym w składzie trzech sędziów zawodowych z obowiązkowym udziałem prokuratora (art. 544 i n. k.p.c.). Orzeczenie zapada w formie postanowienia. 25. Przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego (art. 13 1): ukończony 13. rok życia, niemożność kierowania swym postępowaniem wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii. Dodatkową przesłanką wykształconą przez orzecznictwo jest to, aby za ubezwłasnowolnieniem przemawiał wzgląd na dobro osoby, której postępowanie dotyczy. Dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje ona jeszcze pod władzą rodzicielską (art. 13 2). 26. Przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego (art. 16 1): pełnoletność osoby, zaburzenia psychiczne o mniejszym natężeniu, które rodzą konieczność zapewnienia pomocy do prowadzenia jej spraw. W przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego za takim orzeczeniem musi przemawiać także wzgląd na dobro osoby, której postępowanie dotyczy. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę (art. 16 2). 27. Postanowienie o ubezwłasnowolnieniu może być w każdym czasie uchylone, jeśli tylko ustaną przyczyny, dla których je orzeczono. W razie zmiany stanu psychicznego ubezwłasnowolnienie może być zmienione z częściowego na całkowite lub odwrotnie. Z wnioskiem o uchylenie albo zmianę ubezwłasnowolnienia może wystąpić także sam ubezwłasnowolniony (art. 559 k.p.c.). 28. Osoba, która nie ma zdolności do czynności prawnych (małoletni poniżej 13. roku życia oraz osoba ubezwłasnowolniona całkowicie), nie może co do zasady uczestniczyć w obrocie cywilnoprawnym. Czynności prawne dokonywane przez taką osobę są nieważne (art. 14 1). Aby jednak umożliwić dokonywanie najprostszych transakcji, wprowadzono wyjątek dla umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (art. 14 2). wźływ małżeństwa na zdolność do czynności źżawnych ubezwłasnowolnienie ubezwłasnowolnienie całkowite ubezwłasnowolnienie częściowe uchylenie lub zmiana źostanowienia sytuacja źżawna osoby niemającej zdolności do czynności źżawnych 23