PRAWO CYWILNE ZARYS WYKŁADU. redakcja naukowa Mieczysław Goettel 3. WYDANIE. Adam Bieranowski Piotr Bogdalski Mieczysław Goettel

Transkrypt

1

2 PRAWO CYWILNE ZARYS WYKŁADU 3. WYDANIE redakcja naukowa Mieczysław Goettel Adam Bieranowski Piotr Bogdalski Mieczysław Goettel Warszawa 2012

3 SPIS TREŚCI Wykaz najważniejszych skrótów Słowo wstępne Część pierwsza PRAWO CYWILNE CZĘŚĆ OGÓLNA Rozdział pierwszy Prawo cywilne zagadnienia wprowadzające Pojęcie i przedmiot prawa cywilnego Znaczenie prawa cywilnego w stosunkach społeczno-gospodarczych Cechy prawa cywilnego Definicja prawa cywilnego Zakres i systematyka prawa cywilnego Prawo cywilne jako gałąź prawa Systematyka prawa cywilnego Prawo cywilne materialne a prawo cywilne procesowe Znaczenie części ogólnej prawa cywilnego Źródła i przepisy prawa cywilnego Źródła prawa cywilnego Polskie prawo cywilne a prawo Unii Europejskiej Znaczenie i struktura kodeksu cywilnego Zasady prawa cywilnego Przepisy prawa cywilnego Zasady współżycia społecznego Rozdział drugi Stosunek cywilnoprawny Pojęcie i elementy stosunku cywilnoprawnego Pojęcie stosunku cywilnoprawnego Elementy stosunku cywilnoprawnego Zdarzenia cywilnoprawne Rozdział trzeci Prawo podmiotowe Stosunek cywilnoprawny a prawo podmiotowe Normatywne postacie prawa podmiotowego

4 3. Klasyfikacja praw podmiotowych Nabycie, zmiana i utrata prawa podmiotowego Nabycie prawa podmiotowego Zmiana i utrata prawa podmiotowego Wykonywanie i ochrona praw podmiotowych Wykonywanie praw podmiotowych Czasowe granice realizacji praw podmiotowych Ochrona praw podmiotowych Nadużycie prawa podmiotowego Rozdział czwarty Podmioty stosunku cywilnoprawnego Uwagi ogólne o podmiotach Zdolność prawna osoby fizycznej Początek zdolności prawnej i jej zakres Koniec zdolności prawnej Zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej Zakres zdolności do czynności prawnych Brak zdolności do czynności prawnych Ograniczona zdolność do czynności prawnych Pełna zdolność do czynności prawnych Inne elementy statusu cywilnoprawnego osoby fizycznej Indywidualizacja osoby fizycznej Miejsce zamieszkania osoby fizycznej Dobra osobiste osoby fizycznej Pojęcie dóbr osobistych Przesłanki ochrony dóbr osobistych Środki ochrony dóbr osobistych Pojęcie i klasyfikacja osób prawnych Pojęcie osoby prawnej Klasyfikacja osób prawnych Powstanie i ustanie osób prawnych Powstanie osoby prawnej Ustanie osoby prawnej Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych osób prawnych Zdolność prawna Zdolność do czynności prawnych Inne elementy statusu cywilnoprawnego osoby prawnej Podmioty profesjonalnych stosunków cywilnoprawnych Rozdział piąty Przedmiot stosunku cywilnoprawnego Uwagi ogólne o przedmiocie Rzeczy Pojęcie rzeczy Klasyfikacja rzeczy

5 2.3. Część składowa rzeczy Przynależność Pożytki Inne przedmioty stosunku cywilnoprawnego Rozdział szósty Czynności prawne Istota czynności prawnej. Oświadczenie woli Klasyfikacja czynności prawnych Czynności jednostronne, dwustronne i wielostronne Czynności konsensualne i realne Czynności na wypadek śmierci i między żyjącymi Czynności prawne zobowiązujące, rozporządzające oraz o podwójnym skutku Czynności kauzalne i abstrakcyjne Zasady składania oświadczeń woli Sposób złożenia Chwila złożenia Zastępcze oświadczenie woli Wykładnia oświadczenia woli Sposoby zawierania umów Negocjacje Oferta i jej przyjęcie Aukcja i przetarg Treść czynności prawnej. Warunek i termin Zasady kształtowania treści czynności prawnej Elementy treści czynności prawnej Warunek i termin Forma czynności prawnej Wadliwość czynności prawnej Przyczyny wadliwości czynności prawnych Wady oświadczenia woli Sankcje wadliwej czynności prawnej Przedstawicielstwo Istota i rodzaje przedstawicielstwa Pełnomocnictwo Część druga PRAWO RZECZOWE Rozdział pierwszy Zagadnienia ogólne Pojęcie prawa rzeczowego Prawo rzeczowe jako prawo podmiotowe Zasada numerus clausus praw rzeczowych Zasada jawności

6 1.4. Zasada szczegółowości Źródła prawa rzeczowego Podziały praw rzeczowych Rozdział drugi Własność Pojęcie własności Pozytywna i negatywna strona własności Granice treści prawa własności Granice przestrzenne prawa własności Ruchomości Nieruchomości gruntowe Nieruchomości budynkowe i lokalowe Granice czasowe własności Prawo sąsiedzkie Problematyka immisji Zakazane roboty ziemne Droga konieczna Przekroczenie granicy przy wznoszeniu budowli Korzystanie z przygranicznych pasów gruntu Stosunki dotyczące granicy Nabycie i utrata własności Ogólna charakterystyka sposobów nabycia Nabycie pierwotne i pochodne Przeniesienie własności Nabycie własności ruchomości na podstawie umowy z osobą nieuprawnioną Zasiedzenie Zrzeczenie się własności Znalezienie Inne sposoby Współwłasność Pojęcie Rodzaje współwłasności Treść i wykonywanie uprawnień oraz obowiązków współwłaściciela Zniesienie współwłasności Własność lokali Istota, funkcja i charakter prawny Ustanowienie własności lokali Szczególny tryb ustanowienia własności lokalu Wspólnota mieszkaniowa Prawa i obowiązki właścicieli lokali Zarząd nieruchomością wspólną Ochrona własności Środki ochrony prawa własności w ogólności

7 10.2. Roszczenie windykacyjne (rei vindicatio) i negatoryjne (actio negatoria) Roszczenia rozliczeniowe Rozdział trzeci Użytkowanie wieczyste Funkcje i charakter prawny Źródła prawa Zakres podmiotowy i przedmiotowy Ustanowienie użytkowania wieczystego Inne sposoby nabycia użytkowania wieczystego Treść użytkowania wieczystego Uprawnienia użytkownika wieczystego Czas użytkowania wieczystego Odrębna własność budynków i urządzeń Wygaśnięcie Rozdział czwarty Ograniczone prawa rzeczowe Zagadnienia ogólne Istota i katalog ograniczonych praw rzeczowych Powstanie, zmiana treści oraz przeniesienie ograniczonych praw rzeczowych Pierwszeństwo ograniczonych praw rzeczowych Wygaśnięcie ograniczonych praw rzeczowych Użytkowanie Ogólne cechy użytkowania Przedmiot Użytkowanie przez osoby fizyczne i inne wypadki użytkowania Służebności Pojęcie Rodzaje służebności Służebność gruntowa Treść Podmioty i przedmiot Powstanie Zakres służebności i sposób jej wykonywania Zmiana treści Wygaśnięcie Służebność osobista Służebność przesyłu Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu Istota i treść Powstanie i przedmiot Wygaśnięcie

8 5. Hipoteka Istota i społeczno-gospodarcze przeznaczenie hipoteki Przedmiot hipoteki Treść hipoteki Zabezpieczona wierzytelność Powstanie hipoteki Hipoteka umowna Hipoteka przymusowa Hipoteka łączna Przeniesienie wierzytelności hipotecznej Ochrona hipoteki Zaspokojenie wierzyciela hipotecznego Wygaśnięcie hipoteki i rozporządzanie opróżnionym miejscem hipotecznym Zastaw Istota i porównanie z hipoteką Rodzaje zastawu Wygaśnięcie zastawu Rozdział piąty Posiadanie Natura prawna posiadania Elementy posiadania Rodzaje posiadania Domniemania związane z posiadaniem Dzierżenie Nabycie i utrata posiadania Ochrona posiadania Rozdział szósty Księgi wieczyste Źródła prawa i pojęcie ksiąg wieczystych Funkcje ksiąg wieczystych Ustrój ksiąg wieczystych Jawność ksiąg wieczystych Domniemania związane z wpisem w księdze wieczystej Prawa i roszczenia osobiste Rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych Część trzecia PRAWO ZOBOWIĄZAŃ CZĘŚĆ OGÓLNA Rozdział pierwszy Zobowiązanie Uwagi wprowadzające Przedmiot regulacji prawa zobowiązań Struktura stosunku zobowiązaniowego

9 1.3. Źródła stosunków zobowiązaniowych Podmioty stosunku zobowiązaniowego Uwagi ogólne Wielość dłużników lub wierzycieli Zmiana podmiotów zobowiązania Przedmiot stosunku zobowiązaniowego Uwagi ogólne Rodzaje świadczeń Świadczenia pieniężne Odsetki Treść stosunku zobowiązaniowego Wierzytelność Dług i odpowiedzialność Rodzaje odpowiedzialności Zobowiązania niezupełne Szkoda i jej naprawienie Pojęcie i rodzaje szkody Odpowiedzialność odszkodowawcza Przesłanki powstania odpowiedzialności odszkodowawczej Zasady odpowiedzialności odszkodowawczej Podstawowe sposoby naprawienia szkody Rozdział drugi Podstawowe źródła zobowiązań Umowy Uwagi ogólne Rodzaje umów Zasada swobody umów Zawieranie umów Zawieranie umów z udziałem konsumentów poza lokalem przedsiębiorstwa oraz na odległość Dodatkowe zastrzeżenia umowne Bezpodstawne wzbogacenie Uwagi ogólne Przesłanki bezpodstawnego wzbogacenia Skutki bezpodstawnego wzbogacenia Nienależne świadczenie Świadczenie niegodziwe Czyny niedozwolone Uwagi ogólne Klasyfikacja czynów niedozwolonych Odpowiedzialność za własne czyny (art. 415 k.c.)

10 Odpowiedzialność za cudze czyny Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej (art k.c.) Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta (art. 431 k.c.) Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez rzeczy Odpowiedzialność związana z użyciem sił przyrody Odpowiedzialność za produkt niebezpieczny (art k.c.) Naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym Wielość podmiotów odpowiedzialnych Naprawienie majątkowej szkody na osobie Naprawienie niemajątkowej szkody na osobie Przedawnienie roszczeń z czynów niedozwolonych (art k.c.) Rozdział trzeci Wykonanie zobowiązań Sposób wykonania zobowiązania Podmioty wykonania zobowiązania Dłużnik Wierzyciel Przedmiot wykonania zobowiązania Miejsce wykonania zobowiązania Termin wykonania zobowiązania Wykonanie zobowiązań z umów wzajemnych Dowód wykonania zobowiązania Pokwitowanie Dokument stwierdzający zobowiązanie Wpływ nadzwyczajnej zmiany stosunków na wykonanie zobowiązania umownego Rozdział czwarty Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania Uwagi wprowadzające Przesłanki odszkodowawczej odpowiedzialności kontraktowej Zasada odpowiedzialności dłużnika Niemożliwość świadczenia Opóźnienie i zwłoka dłużnika Zwłoka wierzyciela Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika Uwagi ogólne Przesłanki ochrony wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika Środki ochrony pokrzywdzonego wierzyciela Rozdział piąty Wygaśnięcie zobowiązania Uwagi ogólne

11 2. Sposoby zaspokojenia wierzyciela Część czwarta PRAWO ZOBOWIĄZAŃ CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA Rozdział pierwszy Uwagi wprowadzające Przedmiot regulacji części szczegółowej prawa zobowiązań Szczegółowe stosunki zobowiązaniowe powstałe z umów Uwagi ogólne Umowy jako źródło złożonych relacji zobowiązaniowych Rozdział drugi Stosunki zobowiązaniowe regulujące przeniesienie praw Uwagi ogólne Sprzedaż Pojęcie, cechy i przedmiot umowy Prawa i obowiązki sprzedawcy Prawa i obowiązki kupującego Przedawnienie roszczeń Rękojmia za wady Uwagi ogólne Pojęcie i rodzaje wad Uprawnienia z tytułu rękojmi Akty staranności Terminy wygaśnięcia uprawnień z tytułu rękojmi Gwarancja jakości Szczególne rodzaje sprzedaży Uwagi ogólne Szczególne rodzaje sprzedaży według kodeksu cywilnego Sprzedaż konsumencka Darowizna Pojęcie i cechy Forma umowy Prawa i obowiązki stron Odwołanie darowizny Inne umowy nazwane regulujące przeniesienie praw przegląd Rozdział trzeci Stosunki zobowiązaniowe regulujące korzystanie z cudzej rzeczy Uwagi ogólne Najem Pojęcie i cechy Forma umowy Prawa i obowiązki wynajmującego Prawa i obowiązki najemcy Zakończenie stosunku najmu

12 3. Dzierżawa Pojęcie i cechy Prawa i obowiązki stron Leasing ogólna charakterystyka Użyczenie Pojęcie i cechy Prawa i obowiązki stron Zakończenie stosunku użyczenia Rozdział czwarty Stosunki kredytowe Uwagi ogólne Pożyczka Pojęcie i cechy Prawa i obowiązki stron Rachunek bankowy Pojęcie i cechy Forma umowy Prawa i obowiązki stron Zakończenie stosunku rachunku bankowego i przedawnienie roszczeń Pozakodeksowe źródła stosunków kredytowych umowa kredytu Uwagi ogólne Pojęcie i cechy Tryb zawarcia i forma umowy Prawa i obowiązki stron Kredyt konsumencki Zabezpieczenie zwrotu wartości majątkowej poręczenie Uwagi ogólne Pojęcie i cechy Forma umowy Prawa i obowiązki stron Rozdział piąty Stosunki zobowiązaniowe regulujące świadczenie usług Uwagi ogólne Umowa o dzieło Pojęcie, cechy i przedmiot umowy Prawa i obowiązki przyjmującego zamówienie Prawa i obowiązki zamawiającego Zakończenie stosunku prawnego Umowa zlecenia Pojęcie, cechy i konstrukcja prawna umowy Prawa i obowiązki przyjmującego zlecenie Prawa i obowiązki dającego zlecenie Zakończenie stosunku zlecenia

13 4. Wyspecjalizowane postacie umowy o dzieło i umowy zlecenia przegląd Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia Pojęcie Przesłanki wystąpienia Prawa i obowiązki stron Rozdział szósty Stosunki zobowiązaniowe regulujące świadczenia losowe Uwagi ogólne Umowa ubezpieczenia Istota i rodzaje ubezpieczeń Pojęcie i cechy umowy Tryb zawarcia i forma umowy Prawa i obowiązki stron Zakończenie stosunku ubezpieczenia i przedawnienie roszczeń Umowa o grę albo zakład Rozdział siódmy Stosunki zobowiązaniowe regulujące dostarczanie środków utrzymania Uwagi ogólne Renta Dożywocie Rozdział ósmy Stosunek spółki Uwagi ogólne Rodzaje spółek Spółka cywilna Spółki handlowe przegląd Rozdział dziewiąty Stosunki zobowiązaniowe wynikające z przekazu i papierów wartościowych Przekaz Papiery wartościowe Pojęcie i funkcje Powstanie papieru wartościowego Klasyfikacje papierów wartościowych Umarzanie papierów wartościowych Wybrane rodzaje papierów wartościowych przegląd Znaki legitymacyjne Rozdział dziesiąty Stosunki powstałe z innych kodeksowych instytucji zobowiązaniowych Odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady Przyrzeczenie publiczne Ugoda

14 Część piąta PRAWO SPADKOWE Rozdział pierwszy Pojęcie i funkcje prawa spadkowego Prawo spadkowe w znaczeniu przedmiotowym Podmiotowe prawo do spadku Funkcje prawa spadkowego Rozdział drugi Spadek i dziedziczenie Pojęcie spadku Pojęcie dziedziczenia Przesłanki nabycia spadku Otwarcie spadku Powołanie do spadku Zdolność do dziedziczenia Brak okoliczności wyłączających skuteczność powołania do spadku Niegodność Oświadczenie o odrzuceniu spadku Zrzeczenie się dziedziczenia Umowy dotyczące spadku oraz zbycie spadku Znaczenie stwierdzenia nabycia spadku (poświadczenia dziedziczenia) i nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego Rozdział trzeci Dziedziczenie ustawowe Zasada subsydiarności Krąg spadkobierców i wielkość udziałów Dziedziczenie przez gminę i Skarb Państwa Rozdział czwarty Rozrządzenia na wypadek śmierci Pojęcie testamentu Przesłanki ważności testamentu Treść testamentu Ustanowienie spadkobiercy Inne rozrządzenia Formy testamentu Wykładnia testamentu Odwołanie testamentu Otwarcie i ogłoszenie testamentu Rozdział piąty Odpowiedzialność za długi spadkowe Wprowadzenie Odpowiedzialność przed przyjęciem spadku

15 3. Okres od przyjęcia spadku Odpowiedzialność po dziale spadku Zasady spłaty długów przez spadkobiercę Rozdział szósty Szczególne instytucje ochrony interesów osób najbliższych spadkodawcy Zachowek Zagadnienia ogólne Uprawnieni i zobowiązani z tytułu zachowku Obliczanie i realizacja roszczeń z tytułu zachowku Wydziedziczenie Uprawnienie do otrzymania przedmiotów urządzenia domowego Uprawnienie do korzystania z mieszkania i urządzenia domowego Uprawnienie dziadków spadkodawcy Rozdział siódmy Wspólność majątku spadkowego i dział spadku Wspólność majątku spadkowego Pojęcie i tryby działu spadku Umowny dział spadku Sądowy dział spadku Część szósta PRAWO RODZINNE Rozdział pierwszy Prawo rodzinne zagadnienia wprowadzające Przedmiot prawa rodzinnego Cechy prawa rodzinnego Źródła prawa rodzinnego Zasady prawa rodzinnego Pojęcie pokrewieństwa i powinowactwa Rozdział drugi Małżeństwo Zawarcie małżeństwa Czynność prawna zawarcia małżeństwa Przesłanki warunkujące zawarcie małżeństwa Okoliczności wyłączające zawarcie małżeństwa Tryb i forma zawarcia małżeństwa Prawa i obowiązki małżonków Klasyfikacja praw i obowiązków Wzajemne prawa i obowiązki małżonków Prawa i obowiązki małżonków względem rodziny Nazwisko małżonków

16 3. Małżeńskie ustroje majątkowe Ogólna charakterystyka stosunków majątkowych między małżonkami Podstawowe założenia ustroju wspólności ustawowej Umowne ustroje majątkowe Przymusowy ustrój majątkowy Ustanie małżeństwa oraz separacja Przyczyny ustania małżeństwa Unieważnienie małżeństwa Rozwód Przesłanki rozwodu Skutki rozwodu Separacja Rozdział trzeci Rodzice i dzieci Pochodzenie dziecka Uwagi ogólne o pochodzeniu dziecka Macierzyństwo Domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki Uznanie ojcostwa Sądowe ustalenie ojcostwa Dowody przyrodnicze w sprawach o ustalenie pochodzenia dziecka Nazwisko i imię dziecka Władza rodzicielska oraz inne stosunki prawne między rodzicami a dziećmi Uwagi ogólne o stosunkach między rodzicami a dziećmi Treść i wykonywanie władzy rodzicielskiej Powstanie i ustanie władzy rodzicielskiej Ingerencja sądu opiekuńczego w sprawowanie władzy rodzicielskiej Kontakty z dzieckiem Stosunki prawne zbliżone do stosunków między rodzicami a dziećmi Uwagi ogólne Przysposobienie Opieka nad małoletnim Piecza zastępcza nad dzieckiem oraz kuratela Rozdział czwarty Obowiązek alimentacyjny Funkcja, charakter i treść obowiązku Istota, funkcja i cechy obowiązku Treść i postacie obowiązku Podmioty, przesłanki i zakres obowiązku Źródła i podmioty obowiązku Przesłanki obowiązku Zakres obowiązku

17 3. Kolejność obowiązku oraz jego realizacja Kolejność obowiązku Realizacja i ochrona obowiązku Bibliografia

18

19 WYKAZ NAJWAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) Konstytucja Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) k.r.o. ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) k.s.h. ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz z późn. zm.) USC Urząd Stanu Cywilnego 21

20

21 SŁOWO WSTĘPNE Niniejszy podręcznik jest adresowany zwłaszcza do studiujących kierunek administracyjny, czyli osób, które w przyszłości obejmą różne funkcje w organach administracji rządowej i samorządowej oraz innych instytucjach publicznych. Przyszli kandydaci do stanowisk w służbie publicznej powinni uświadamiać sobie, że realizując zadania z zakresu szeroko rozumianej administracji będą nie tylko podejmować działania władcze, lecz również w szerokim zakresie wykorzystywać instrumenty cywilnoprawne. A rola tych ostatnich, o czym warto pamiętać, będzie w społeczeństwie demokratycznym i gospodarce wolnorynkowej nieustannie rosnąć. Dlatego też elementarna wiedza z zakresu prawa cywilnego staje się jednym z podstawowych składników kwalifikacji i umiejętności zawodowych absolwenta studiów administracyjnych. W opracowaniu została zawarta podstawowa materia prawa cywilnego, na którą tradycyjnie składają się następujące jego działy: część ogólna, prawo rzeczowe, prawo zobowiązań, prawo spadkowe oraz prawo rodzinne. Ze względów uzasadnionych szczególną przydatnością znajomości zagadnień cywilistycznych dla studentów administracji główny nacisk położono na pierwsze trzy części. Tematyka prawa spadkowego i prawa rodzinnego została natomiast uwzględniona w nieco węższym zakresie. Charakter i przeznaczenie opracowania przesądziły ponadto o ograniczonym zakresie treści oraz o uproszczonej formie przekazu. Dlatego też w podręczniku nie znalazły się liczne kwestie szczegółowe, a także analiza złożonych i kontrowersyjnych zagadnień (w niektórych wypadkach zostały one jedynie zasygnalizowane). Taka formuła podręcznika sprawia, że może stanowić on użyteczną pomoc również dla tych czytelników, którzy nie mają gruntowniejszego przygotowania prawniczego. Zdając sobie jednak sprawę z faktu, że niektórzy studenci (choćby uczestnicy seminariów dyplomowych z prawa cywilnego) zechcą pogłębić swą wiedzę, autorzy zamieścili na końcu tekstu informację bibliograficzną zawierającą wykaz podstawowych opracowań o charakterze kompleksowym (podręcznikowe, komentarzowe, systemowe), odnoszących się do tematyki objętej zakresem niniejszego podręcznika. Podręcznik uwzględnia stan prawny na dzień 1 czerwca 2012 r. Autorzy 23

22

23 Część pierwsza PRAWO CYWILNE CZĘŚĆ OGÓLNA

24

25 Rozdział pierwszy PRAWO CYWILNE ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE 1. Pojęcie i przedmiot prawa cywilnego 1.1. Znaczenie prawa cywilnego w stosunkach społeczno-gospodarczych W warunkach demokratycznego ładu państwowego i gospodarki wolnorynkowej znaczenie prawa cywilnego, jako jednego z najważniejszych regulatorów stosunków społecznych, nieustannie rośnie. Demokracja i wolny rynek oznaczają bowiem daleko idącą swobodę działania uczestników życia społecznego i gospodarczego (obywateli i jednostek organizacyjnych), ograniczenie systemu nakazów i zakazów do niezbędnego minimum, wdrażanie mechanizmów wyzwalających inicjatywę i samorządność. Te zaś zjawiska są bliskie naturze prawa cywilnego, które zakłada swobodne i partnerskie relacje pomiędzy uczestnikami stosunków społecznych, starając się w jak najmniejszym stopniu narzucać kształt i treść owych relacji. Wzrost roli prawa cywilnego widoczny jest zwłaszcza w życiu gospodarczym, gdzie utrwalenie się reguł wolnego rynku oraz postępujący proces prywatyzacji sektora państwowego ogromnie wpłynęły na rangę umów oraz innych cywilnoprawnych instrumentów. W istocie cały niemal system powiązań pomiędzy podmiotami gospodarczymi (przedsiębiorcami), w konsekwencji produkcja oraz wymiana dóbr i usług (w tym zaspokajanie potrzeb szerokiego kręgu konsumentów) opiera się na mechanizmach prawa cywilnego. Jego instytucje służą także realizacji i ochronie różnych (zarówno materialnych, jak i niematerialnych) interesów jednostek organizacyjnych oraz obywateli. Zwłaszcza dla tych ostatnich są to często zwykłe codzienne sprawy, związane z różnymi sferami życia. Prawo cywilne jako integralna część systemu prawa reguluje wraz z innymi jego częściami (gałęziami prawa) określone dziedziny stosunków społecznych, przyczyniając się do uporządkowania oraz harmonijnego rozwoju otaczającej nas rzeczywistości. Czyni to jednak we właściwy dla siebie sposób, wynikający z jego swoistych cech. znaczenie prawa cywilnego wzrost roli prawa cywilnego 27

26 1.2. Cechy prawa cywilnego Wiemy tyle, że prawo cywilne poddaje reglamentacji określone dziedziny stosunków społecznych. Należy jednak postawić pytanie, jakie konkretnie są to dziedziny, i w jaki sposób to czyni? W konsekwencji, jaka regulacja prawna zasługuje na miano regulacji cywilnoprawnej, i jak w konkretnym wypadku zorientować się, że właśnie z taką mamy do czynienia? Wyjaśniając charakterystyczny dla prawa cywilnego mechanizm regulacji, należy rozważyć trzy następujące kryteria: przedmiot, podmioty oraz metodę regulacji. W cywilistyce dominuje zapatrywanie, że najważniejsze znaczenie ma to ostatnie kryterium, czyli metoda. Wydaje się jednak, że dopiero uwzględnienie wszystkich trzech kryteriów oddaje w pełni swoistość regulacji cywilnoprawnej. Przedmiotem regulacji prawa cywilnego jest pewna grupa stosunków społecznych, zarówno majątkowych jak i niemajątkowych. Dominują wyraźnie stosunki majątkowe, gdyż głównym zadaniem prawa cywilnego jest realizacja i ochrona interesów majątkowych. Stosunki niemajątkowe, objęte na ogół w niewielkim stopniu unormowaniami prawa cywilnego, pojawiają się jednak w niektórych jego obszarach w szerszym zakresie, przy czym niekiedy (tak jest na gruncie prawa rodzinnego) ich rola staje się pierwszoplanowa. Podmiotami prawa cywilnego, a ściślej stosunków społecznych regulowanych przez normy prawa cywilnego, są określone kategorie uczestników życia społeczno-gospodarczego. Tradycyjnie zaliczają się do nich osoby fizyczne i osoby prawne, co znajduje swoją podstawę normatywną w art. 1 k.c. Nowelizacją kodeksu cywilnego z 14 lutego 2003 r. wprowadzona została trzecia kategoria podmiotów, mianowicie jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną (art k.c.). Relacje z udziałem wymienionych kategorii podmiotów (mówimy także o stronach stosunków) mogą oczywiście tworzyć dowolne konfiguracje; wchodzą mianowicie w grę stosunki pomiędzy osobami fizycznymi, pomiędzy osobami prawnymi (jednostkami organizacyjnymi niebędącymi osobami prawnymi) oraz pomiędzy osobami fizycznymi a osobami prawnymi (jednostkami organizacyjnymi niebędącymi osobami prawnymi). Metoda regulacji, którą posługuje się prawo cywilne zwana jest metodą autonomii i równorzędności podmiotów (stron). Oznacza ona uznanie swobody podmiotów prawa cywilnego w kreowaniu wzajemnych stosunków oraz takim kształtowaniu ich treści, które zagwarantuje podmiotom równorzędną względem siebie pozycję. Tak rozumianą cywilistyczną metodę regulacji przeciwstawiamy metodzie administracyjnoprawnej, zakładającej podporządkowanie w stosunkach prawnych jednej strony drugiej stronie stoprzedmiot prawa cywilnego podmioty prawa cywilnego metoda prawa cywilnego 28

27 sunku. Metoda ta w pełni odzwierciedla szczególny charakter prawa cywilnego, stąd zasadę autonomii woli oraz zasadę równorzędności podmiotów uznaje się za jego fundamentalne zasady. Nie pomniejsza rangi owych zasad fakt, że współcześnie mamy do czynienia (z różnych względów) z licznymi ich ograniczeniami. Inną sprawą jest fakt, że z uwagi na pozaprawne uwarunkowania, zwłaszcza ekonomiczne, trudno mówić o faktycznej równorzędności uczestników niektórych stosunków cywilnoprawnych. Regulacja odpowiadająca powyższym trzem kryteriom jest regulacją cywilnoprawną. Objęty nią stosunek społeczny nazywamy, o czym będzie dalej mowa, stosunkiem cywilnoprawnym. Stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi, osobami prawnymi oraz jednostkami organizacyjnymi niebędącymi osobami prawnymi stanowią przedmiot prawa cywilnego (art. 1 z uwzględnieniem art k.c.). zasady autonomii woli i równorzędności podmiotów 1.3. Definicja prawa cywilnego W oparciu o przedstawione wyżej rozważania można zaproponować następującą definicję: Prawo cywilne jest to zespół przepisów regulujących stosunki majątkowe i stosunki niemajątkowe między osobami fizycznymi, osobami prawnymi oraz jednostkami organizacyjnymi niebędącymi osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, na zasadzie autonomii i równorzędności podmiotów. Tak sformułowana definicja wyraża podstawowe cechy prawa cywilnego. Nazwa prawo cywilne wywodzi się z terminologii prawa rzymskiego (łacińskie ius civile), gdzie oznaczała prawo obowiązujące obywateli państwa rzymskiego (jednak nie wszystkich mieszkańców imperium). Obecnie nazwa tej gałęzi, jeżeli weźmiemy pod uwagę objętą nią materię, nie jest adekwatna, jednak siłą tradycji przetrwała, występując powszechnie we współczesnych systemach prawnych. pojęcie prawa cywilnego 2. Zakres i systematyka prawa cywilnego 2.1. Prawo cywilne jako gałąź prawa Jak już wspomniano, prawo cywilne jest jedną z gałęzi systemu prawa, innymi słowy stanowi fragment określonej całości. System prawa przedstawia się jako całość spójna i niesprzeczna (przynajmniej w założeniu), oparta na pewnych wspólnych ideach i zasadach, wynikających przede wszystkim z Konstytucji, a także obowiązujących Polskę aktów prawa międzynarodowego. Dlatego regulacje prawa cywilnego z jednej strony muszą owe wspólne idee i zasady uwzględniać, z drugiej zaś nie mogą pomijać rozwiązań zawartych w innych częściach systemu, czyli innych gałęziach prawa. Jeżeli więc np. przepisy kodeksu cywilnego mówią o zezwoleniu właściwego organu prawo cywilne jako gałąź prawa 29

28