Polska wieś i rolnictwo w Unii Europejskiej Dylematy i kierunki przemian

Transkrypt

1 Polska wieś i rolnictwo w Unii Europejskiej Dylematy i kierunki przemian

2 Polish Rural Areas and Agriculture in the European Union Dilemmas and Directions of Changes scentific editors Mirosław Drygas and Andrzej Rosner Institute of Rural and Agricultural Development Polish Academy of Sciences Warsaw 2008

3 Polska wieś i rolnictwo w Unii Europejskiej Dylematy i kierunki przemian pod redakcją naukową Mirosława Drygasa i Andrzeja Rosnera Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk Warszawa 2008

4 SPIS TREŚCI Wstęp (Andrzej Rosner) Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich w Polsce (Marek Kłodziński) Wybór drogi rozwoju Rozwój zrównoważony Reforma Wspólnej Polityki Rolnej Kapitał społeczny i organizacje pozarządowe Szanse na rozwój Ewolucja społeczno-ekonomicznych podstaw legitymizacji Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej (Jerzy Wilkin) Dwa modele kształtowania polityki gospodarczej Ocena WPR kryzys legitymizacji? Wzmacnianie legitymizacji WPR wśród polskich rolników Nowe wyzwania pod adresem WPR i obszary jej niezbędnej adaptacji Kształt WPR od gry interesów do kontraktu społecznego Ekonomiczne aspekty integracji wsi polskiej z UE (Leszek Klank) Ceny rolne Nożyce cen Ceny ziemi Dochody rodzin rolniczych Podsumowanie Fundusze unijne: skuteczność i efektywność wspierania rozwoju obszarów wiejskich w Polsce (Katarzyna Zawalińska) Wstęp Metodologia Wielkość i struktura funduszy pozyskanych na ROW Klasyfikacja funduszy ROW wg kryteriów ekonomicznych Różnice w skuteczności instrumentów wsparcia ROW Różnice w efektywności instrumentów wsparcia ROW Kryterium efektywnościowe a wybór instrumentów do realizacji polityki ROW Rekomendacje dla polityki Duże gospodarstwa rolne przed i po wejściu Polski do UE (Włodzimierz Dzun) Główne tendencje przemian w strukturze gospodarstw rolnych i ich sytuacji finansowej w latach

5 Spis treści 5.2. Rozwój grupy gospodarstw dużych obszarowo Rozwój grupy gospodarstw dużych, silnych ekonomicznie Rozwój gospodarstw dużych obszarowo i ekonomicznie w wybranych krajach UE Wpływ dużych gospodarstw rolnych na rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich Procesy dostosowawcze i dywersyfikacyjne wsi i rolnictwa Karpat Polskich (Wiesław Musiał) Wprowadzenie Kształtowanie się współczesnego oblicza rolnictwa i wsi karpackiej Nienadążanie wsi za przemianami ekonomicznymi Subregionalna dywersyfikacja wsi karpackich Podsumowanie Program SAPARD i Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich Wybrane efekty finansowe i rzeczowe (Mirosław Drygas) Przedakcesyjny Program SAPARD Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych i rybnych Inwestycje w gospodarstwach rolnych Restrukturyzacja produkcji mleka Modernizacja gospodarstw specjalizujących się w produkcji zwierząt rzeźnych Zwiększenie różnorodności produkcji gospodarstw rolnych Różnicowanie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich Tworzenie źródeł dodatkowego dochodu w gospodarstwach rolnych Tworzenie miejsc pracy na obszarach wiejskich Publiczna infrastruktura turystyczna na obszarach wiejskich Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich Inwestycje w gospodarstwach rolnych Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów Podsumowanie Dopłaty kompensacyjne do obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania jako element kształtujący rozwój społeczno-ekonomiczny obszarów wiejskich (Dorota Klepacka-Kołodziejska) Wstęp Podstawy metodologiczne pracy Obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania w Unii Europejskiej Obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania w Polsce Sytuacja ekonomiczna gospodarstw na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania w Polsce Wsparcie ONW w opinii rolników i ich postawy wobec kontynuacji gospodarowania Wnioski

6 Spis treści 9. Przemiany demograficzne i aktywność ekonomiczna ludności wiejskiej w pierwszych latach XXI wieku (Izasław Frenkel) Tendencje i czynniki demograficzne zmian ludności wiejskiej Zmiany w strukturze ludności wiejskiej według wieku, płci i poziomu wykształcenia Główne tendencje zmian sytuacji ludności wiejskiej na rynku pracy Zmiany struktury populacji pracujących i bezrobotnych na wsi Zamiast podsumowania Sposoby przystosowania wiejskich gospodarstw domowych do zmian makroekonomicznych wynikających z procesu transformacji i włączenia Polski do Unii Europejskiej (Krystyna Gutkowska) Przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w Polsce (Andrzej Rosner) Urbanizacja wsi w obrębie obszarów metropolitalnych Polski (Adam Czarnecki) Wprowadzenie Poziom zurbanizowania wsi w 1996 roku Poziom zurbanizowania wsi w 2002 roku Migracje wahadłowe jako miernik urbanizacji wsi Podsumowanie Plany emigracyjne (wiejskiej) młodzieży (Krystyna Szafraniec) Najnowsze emigracje Polaków w statystyce, badaniach i opiniach ekspertów Podstawy źródłowe analiz Plany emigracyjne (wiejskiej) młodzieży Gdzie szukać powodów emigracji? Społeczne portrety (wiejskich) 19-latków Planujący wyjazd za granicę i odrzucający taką perspektywę. W poszukiwaniu wiejskiej specyfiki Zagraniczne migracje zarobkowe mieszkańców wsi między koniecznością a wyborem (Barbara Perepeczko) Kapitał kulturowy w działaniu, czyli stare i nowe migracje zarobkowe mieszkańców wsi (Izabella Bukraba-Rylska) Rys historyczny Migracje współczesne Kapitał kulturowy w działaniu Próba podsumowania Zakończenie Mieć i być orientacje życiowe mieszkańców wsi w ujęciu pokoleniowym (Sylwia Michlska) Orientacje życiowe mieszkańców wsi w świetle wcześniejszych badań Orientacje życiowe mieszkańców wsi w okresie transformacji systemowej Nasza typologia Typy orientacji życiowych i ich zróżnicowanie pod względem wieku Podsumowanie Dostępność studiów wyższych dla młodzieży wiejskiej (Krzysztof Wasielewski)

7 Spis treści Wprowadzenie Przemiany struktur oświatowych a dostęp młodzieży wiejskiej do edukacji Wyższe wykształcenie w systemie wartości młodzieży wiejskiej przed i po 1989 roku Młodzież wiejska (i chłopska) na studiach wyższych we wskaźnikach i opracowaniach analiza krytyczna Młodzież wiejska na studiach wyższych główne tendencje i prawidłowości Wybory edukacyjne a potencjalna pozycja w strukturze społecznej Psychospołeczny wymiar zmian na polskiej wsi (Barbara Fedyszak-Radziejowska) Wprowadzenie Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania zmian Rolnicy wobec Wspólnej Polityki Rolnej Symboliczny powrót polskiej wsi przez Brukselę do Polski Podsumowanie Wspólnota a uczestnictwo społeczne wsi. Modele społeczne a rzeczywistość empiryczna (Maria Wieruszewska) Jak organizacje lokalne wspierają mieszkańców wsi w rzeczywistości unijnej? (Ryszard Kamiński) Organizacje pozarządowe moda czy rzeczywista alternatywa Trzeci sektor na wsi skrajne opinie i nieuchwytna aktywność Formy organizacji na nowe czasy Czy inwestycje w infrastrukturę społeczną wspierają rozwój kapitału społecznego? Wiejskie organizacje pozarządowe: Stare (tradycyjne), ale czy jeszcze wiarygodne? Nowe (modne), ale czy autentyczne? Rozwój wiejski nowa utopia czy konieczność? (Maria Halamska, Ruta Śpiewak) Rural development: rozwój obszarów wiejskich czy rozwój wiejski? Rozwój wiejski: specyfika czasowo-przestrzenna koncepcji Rozwój wiejski: próba konceptualizacji Rozwój wiejski w Polsce, czyli wdrażanie koncepcji czy utopia? Podsumowanie (Mirosław Drygas) Summary (Mirosław Drygas)

8 CONTENTS Foreword (Andrzej Rosner) Multifunctional development of rural areas in Poland (Marek Kłodziński) Choice of development path Sustainable development Reform of Common Agricultural Policy Social capital and non-governmental organisations Chances of development Evolution of the social and economic rationale for the legitimisation of the Common Agricultural Policy of the European Union (Jerzy Wilkin) Two models for shaping economic policy CAP assessment legitimisation crisis? Strengthening the legitimisation of CAP among Polish farmers New challenges and areas of necessary adaptation CAP shape from the play of interests to a social contract Economic aspects of the integration of rural Poland with the EU (Leszek Klank) Agricultural prices Price differentials Land prices Farming households incomes Summary EU funds: Effectiveness and efficiency of support for the development of rural areas in Poland (Katarzyna Zawalińska) Introduction Methodology Size and structure of funds for rural development Classification of rural development funds according to economic criteria Differences in the effectiveness of instruments designed to support rural development in Differences in the efficiency of instruments designed to support rural development in The efficiency criterion and a choice of instruments for rural development policy Recommendations for policy-makers

9 Contents 5. Large farms before and after Poland's entry to the EU (Włodzimierz Dzun) Main trends of change in the structure of farms and their financial situation in the years Development of the group of large farms Development of the group of large and economically strong farms Development of large and economically strong farms in selected EU countries Impact of large farms on the development of agriculture and rural areas Adjustment and diversification processes in the rural areas and agriculture of Polish Carpathians (Wiesław Musiał) Introduction Development of a contemporary face of Carpathian agriculture and rural areas Rural areas lagging behind in economic change Subregional diversification of Carpathian villages Summary SAPARD and Sectoral Operational Programme Restructuring and Modernisation of the Food Sector and Rural Development Selected financial and material effects (Mirosław Drygas) Pre-accession SAPARD programme Improvement in the processing and marketing of agricultural and fish products Investment in farms Restructuring of milk production Modernisation of farms specialised in livestock production Increase in the diversity of farm production Diversification of economic activity in rural areas Creating sources of additional income on farms Creating jobs in rural areas Public tourist infrastructure in rural areas Sectoral Operational Programme Restructuring and Modernisation of the Food Sector and Rural Development Investment in farms Improvement in the processing and marketing of agricultural products Diversification of agricultural activity and farming-related activity in order to ensure diverse forms of activity or alternative sources of income Summary Less favoured areas compensatory allowances as a factor influencing the socio-economic development of rural areas (Dorota Klepacka-Kołodziejska) Introduction Methodological basis Less favoured areas in the European Union Less favoured areas in Poland Economic situation of LFA farms in Poland Farmer s opinions on LFA support and their attitude towards agriculture activity Conclusions

10 Contents 9. Demographic changes and economic activity of the rural population in the first years of the 21st century (Izasław Frenkel) Demographic trends and factors behind rural population change Changes in the rural population structure by age, sex and educational attainment Main trends of change in the situation of the rural population on the labour market Changes in the structure of rural working and unemployed populations Instead of a summary Ways of rural households adjustment to macroeconomic changes resulting from the transformation process and Poland's accession to the European Union (Krystyna Gutkowska) Spatial disparities in the level of socio-economic development of rural areas in Poland (Andrzej Rosner) Urbanisation of rural areas within Poland's metropolitan areas (Adam Czarnecki) Introduction Level of rural areas urbanisation in Level of rural areas urbanisation in Shuttle migrations as a measure of rural areas urbanisation Summary Emigration plans of rural youth (Krystyna Szafraniec) Statistics, research and experts opinions on the recent international migration of Poles Source materials for research Emigration plans of (rural) youth Where to look for the reasons behind emigration. Social portraits of (rural) 19-year-olds People planning migration abroad and those rejecting the prospect. In search for special rural characteristics International labour migration of rural people between necessity and choice (Barbara Perepeczko) Cultural capital in action, or old and new labour migrations of rural people (Izabella Bukraba-Rylska) Historical outline Contemporary migrations Cultural capital in action Attempt to summarise Conclusion To have and to be rural people s life orientations from a generational perspective (Sylwia Michalska) Rural people s life orientations in the light of earlier research Rural people s life orientations in the period of systemic transformation Our typology

11 Contents Types of life orientations and their distribution by age Summary Accessibility of higher education to rural youth (Krzysztof Wasielewski) Introduction Changes in educational structures and access of rural youth to education Higher education in the system of rural youth s values before and after Rural and farming youth in higher educational institutions: indices and studies critical analysis Rural youth in higher educational institutions main trends and regularities Educational choices and the potential position in the social structure Psychosocial dimension of change in rural Poland (Barbara Fedyszak-Radziejowska) Introduction Socio-economic determinants of change Farmers vis-a-vis the Common Agricultural Policy Symbolic return of the Polish village via Brussels to Poland Summary Community and social participation in rural areas. Social models and empirical reality (Maria Wieruszewska) How local organisations support rural residents in the reality of the EU (Ryszard Kamiński) Non-governmental organisations a fad or a real alternative Third sector in rural areas extreme views and intangible activity Forms of organisation for new times Does investment in social infrastructure support the development of social capital? Rural non-governmental organisations: Old (traditional) but are they still credible? New (trendy) but are they genuine? Rural development a new utopia or a necessity? (Maria Halamska, Ruta Śpiewak) Rural development: development of rural areas or rural development? Rural development: space and time features of the concept Rural development: an attempt to conceptualise Rural development in Poland implementation of the concept or a utopia? Summary (Mirosław Drygas)