Studium ekofizjograficzne dla obszaru połoŝonego w rejonie Zakola Wawerskiego

Transkrypt

1 2.2. Rzeźba terenu Stan i funkcjonowanie Do opisu rzeźby obszaru skorzystano z mapy geomorfologicznej Z. Biernackiego (2001) w skali 1:35 000, Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski - arkusz Warszawa-Wschód w skali 1: (1980) oraz mapy form organogenicznych i antropogenicznych, wykonanej na podstawie kartowania geomorfologicznego w 2008 roku w skali 1: (Mapa przekształceń rzeźby plansza nr 1). Obszar jest połoŝony w dolinie Wisły, w odległości około 5 km przed tzw. gorsetem Warszawskim, czyli maksymalnym przewęŝeniem strefy korytowej i tarasu zalewowego Wisły, uwarunkowanego budową geologiczną. Obecność przewęŝenia rozpoczynającego się od mostu Śląsko-Dąbrowskiego do Młocin sprzyjała powstaniu rozszerzenia tarasu zalewowego na wysokości odcinka doliny pomiędzy Wilanowem i Wawrem. Rozszerzenie prawej i lewej strony tarasu zalewowego dochodzi do około 7 km. Stanowi to wyjątkowo duŝą odległość na tle środkowego i dolnego odcinka doliny Wisły. Główne koryto rzeki na odcinku od Miedzeszyna do trasy Siekierkowskiej ma przebieg prostoliniowy, lekko wygięty w kierunku wschodnim, w większości odcinków uzyskany w wyniku zabiegów regulacyjnych. Linia brzegowa jest utrwalona przez wały betonowe i mola (ostrogi betonowe) wchodzące w głąb koryta. Strefa ta ciągnie się od wysokości ulicy Cyklamenów, a kończy przy moście Siekierkowskim. Największa koncentracja ostróg betonowych wchodzących w głąb koryta Wisły występuje od wysokości ulicy Skalicowej do ulicy Bronowskiej. Bezpośrednio w strefie współczesnego oddziaływania rzeki znajduje się równia tarasu zalewowego z aktywną strefą przykorytową (0-5 m ponad SNW poziom średnio niskiej wody) oraz wyrównaną strefą łęgową, włączoną wałami przeciwpowodziowymi w obręb współczesnej strefy zalewowej. Strefa łęgowa jest nadbudowywana utworami korytowymi przy wyŝszych stanach wody. Typowymi formami są starorzecza suche lub wypełnione wodą podłuŝne, okresowo podmokłe dolinki smuŝne oraz makroprzestrzenne odsypy piaszczyste frakcji dennej (przed Mostem Siekierkowskim). Starorzecza suche i wypełnione wodą nawiązują w tej strefie do przebiegu koryta Starej Wisły, zaś przebieg dolinek smuŝnych jest równoległy lub skośny względem starorzeczy. Aktywną strefę korytową i łęgową zamyka wał przeciwpowodziowy o wysokości względnej nieprzekraczającej 7 m, który wyznacza granicę współczesnego wpływu Wisły na rzeźbę tarasu zalewowego. Od czasu powstania wałów przeciwpowodziowych w I połowie XX wieku, wysokie stany wód Wisły nie mają wpływu na przekształcanie rzeźby obszaru zawala. W strefie zawala występują powierzchnie naleŝące genetycznie do tarasu zalewowego, odpowiadające zasięgowi dawnej strefy przykorytowej lub strefy łęgowej (3-5 m ponad zwierciadło wody SNW w Wiśle). Zasięg tarasu zalewowego przebiega na 24

2 południowy zachód od ulicy Płowieckiej, a dalej mniej więcej na zachód od ulicy Trakt Lubelski. W terenie jest łatwy do zidentyfikowania na podstawie licznie występujących starorzeczy suchych lub wypełnionych wodą, stanowiących reliktowy zapis połoŝenia dawnego koryta Wisły. Formy starorzeczy najlepiej zachowały się w rejonie Kuligowa i Zbytków (Łacha Kuligowska) oraz w rejonie przecięcia Rowu Zerzeńskiego z Kanałem Nowe Ujście. PoniŜej krawędzi tarasu nadzalewowego występują przykrawędziowe obniŝenia, stanowiące strefę podmokłości reagujących na wahania poziomu wód gruntowych w dolinie. Największa taka strefa znajduje się na południowy zachód od skrzyŝowania ulicy Płowieckiej z Trasą Siekierkowską. Część tej strefy leŝy w zasięgu zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Zakole Wawerskie. Mniejsze pod względem zasięgu strefy obniŝeń ciągną się wzdłuŝ Kanału Zerzeńskiego aŝ po Wólkę Zerzeńską. Poza rozległymi strefami obniŝeń i starorzeczami lokalnie występują słabo widoczne w terenie podłuŝne formy dolinek smuŝnych, na przykład w rejonie ulicy Nasturcjowej i Poprawnej. Taras zalewowy jest oddzielony od tarasu nadzalewowego (praskiego) wyraźnym w morfologii doliny stokiem, o deniwelacjach nieprzekraczających 2-4 m i nachyleniach osiągających maksymalnie 45. Lokalnie stok z krawędzią tarasu tworzy wyraźną granicę krajobrazową zwłaszcza pomiędzy ulicą Płowiecką i ulicą Zwoleńską (ryc.2.2.). Krawędzi tarasu praskiego na obszarze opracowania jest nieznacznie przekształcona antropogenicznie, a poza obszarem badań równie dobrze zachowana jest tylko w rejonie Tarchomina. Powierzchnia tarasu praskiego wznosi się na wysokość 82,5-87,5 m n.p.m., co odpowiada wysokości względnej ponad zwierciadło wody w Wiśle (SNW) w przedziale 2-7 m. Taras nadzalewowy ma kontynuację aŝ po wschodnią i południowo-wschodnią granicę obszaru. W porównaniu do powierzchni poziomu tarasu zalewowego, relatywnie większa jego część jest zabudowana i trwale przekształcona antropogenicznie. W efekcie, nieodwracalnie uległo zniszczeniu wiele form naturalnych. Ślady form naturalnych, związanych z dawną działalnością wód Wisły zachowały się w otoczeniu ulicy Wiązanej i Kombajnistów (dolinka przelewowa) oraz w otoczeniu ulicy Kwiatów Polskich i Celichowskiej, a takŝe pomiędzy ulicą Borków i Borowiecką (odsypy górnokorytowe Wisły o wysokości ok. 1 m). W obniŝeniach terenu nie zachowały się naturalne zbiorniki wodne, ale obecna jest za to sieć kanałów i rowów suchych lub wypełnionych wodą (Kanał Zagoździański, Kanał Nowe Ujście). Formy te, choć o genezie antropogenicznej, stały się trwałym elementem krajobrazu wpływającym na lokalne zróŝnicowanie wysokościowe obszaru. W kilku miejscach urozmaicenie równinnej powierzchni tarasu tworzą wydmy, głównie wałowe oraz obniŝenia deflacyjne do 2 m głębokości (np. okolice skrzyŝowania ulicy Lucerny i Traktu Brzeskiego, obszar pomiędzy ulicami Trakt Lubelski 25

3 Studium ekofizjograficzne dla obszaru połoŝonego w rejonie Zakola Wawerskiego Ryc.2.2. Mapa geomorfologiczna rejonu Zakola Wawerskiego (Studium ) 26

4 i Wał Miedzeszyński przed ich skrzyŝowaniem). Strefy zeolizowane zachowały się takŝe bez form wydmowych w postaci równin piasków przewianych. Dotyczy to głównie wschodniej granicy obszaru (np. pomiędzy ulicą Lucerny i Kanałem Zagoździańskim). Powierzchnie tarasu z formami eolicznymi są współcześnie utrwalone przez roślinność, zwłaszcza lasy sosnowe. Rzeźba obszaru charakteryzuje się wyraźną spójnością, właściwą dla środkowego odcinka doliny Wisły. Dotyczy to zarówno jej genezy, jak i współczesnego funkcjonowania. Dno doliny jest zbudowane z kolejnych poziomów tarasów akumulacyjnych, stanowiących zapis etapów rozwoju dna doliny. Najmłodszym poziomem jest taras zalewowy, kolejne tarasy są starsze. Taras zalewowy mimo podzielenia jego powierzchni na strefę objętą zalewami Wisły i strefę odizolowaną wałami przeciwpowodziowymi, nadal jest predysponowany topograficznie do modelowania przez wody powodziowe. W strefie międzywala nadal zachodzą naturalne procesy fluwialne, znacznie zmodyfikowane zwęŝeniem aktywnego dna doliny wałami przeciwpowodziowymi. Przed wybudowaniem wałów przeciwpowodziowych Wisła wylewała na całej szerokości tarasu zalewowego, a więc na około 7 km, współcześnie po osiągnięciu podstawy wałów przeciwpowodziowych po obu stronach doliny rozlewa się na szerokości 0,5 0,8 km. Sztuczne zwęŝenie szerokości doliny wpływa na zwiększenie przepływu wysokiej wody, a więc na dynamikę procesów fluwialnych zachodzących w strefie międzywala. Taras nadzalewowy jest wyŝej połoŝony względem tarasu zalewowego. W naturalny sposób znajduje się poza potencjalną strefą bezpośredniego oddziaływania wód Wisły. W przypadku braku utrwalenia przez szatę roślinną, część obszarów moŝe stać się aktywna eolicznie, czego dawnym zapisem są strefy występowania wydm i równin piasków przewianych. Postępujący wcześniej niŝ w strefie tarasu zalewowego rozwój zabudowy miał bezpośredni wpływ na przeobraŝenie jego powierzchni. W efekcie, do współczesności zachowało się niewiele form świadczących o fluwialnej genezie tego poziomu tarasowego. ZagroŜenia Według RZGW cała powierzchnia tarasu zalewowego jest zaliczana do obszarów zagroŝonych wodą stuletnią, co uwzględniono takŝe w Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Stołecznego Warszawy w rozdziale poświęconym bezpieczeństwu ludności (2006), przyjętego uchwałą Rady Warszawy nr LXXXII/2746/2006 z dnia r. Brak współczesnego oddziaływania rzeki sprzyja rozwojowi zabudowy oraz zacieraniu form wskazujących na zalewowy charakter poziomu tarasowego. W efekcie to antropopresja jest głównym czynnikiem modelującym rzeźbę powierzchni tarasu zalewowego w strefie zawala. Zmiany polegają na tworzeniu 27

5 dodatnich lub ujemnych form antropogenicznych oraz zasypywaniu ujemnych form naturalnych, jakimi są starorzecza, dolinki smuŝne czy obniŝenia przykrawędziowe. Działania te mają na celu przygotowanie powierzchni terenu pod infrastrukturę komunikacyjną lub zabudowę mieszkalno-usługową. Przykłady przekształceń rzeźby terenu na obszarze opracowania przedstawia ryc.2.3a i 2.3b. Obecność wałów przeciwpowodziowych tworzy wyraźną granicę pomiędzy powierzchnią tarasu zalewowego współcześnie modelowaną przez wody Wisły i strefą oddzieloną od bezpośredniego wpływu rzeki. Mimo ryzyka przerwania wałów przeciwpowodziowych podczas wody stuletniej, rzeźba tarasu zalewowego nie ulegnie znaczącej zmianie. Największe zmiany w rzeźbie nastąpią w związku z nasilającą się antropopresją. Zmiany będą polegały na nadbudowywaniu istniejących ujemnych form obniŝeń suchych lub wypełnionych wodą, ze względu na powstające inwestycje budowlane. Dotyczy to starorzeczy połoŝonych w strefie zawala oraz obniŝeń podkrawędziowych na granicy pomiędzy tarasem zalewowym i nadzalewowym. Potencjalnym zagroŝeniem dla elementów rzeźby strefy międzywala oraz zawala tarasu zalewowego jest planowana inwestycja tzw. Trasy i Mostu na Zaporze, pomiędzy ulicą Augustówka i Mrówczą w latach (Transeko 2007). Ochrona Poza strefą międzywala, wchodzącą w strefę obszaru Natura 2000, ochronę rzeźby pozostałej części tarasu zalewowego moŝna uznać za niewystarczającą do jej zachowania. Formami najbardziej charakterystycznymi dla tarasu zalewowego są starorzecza. Bezpośrednio po zakończeniu przepływu wody stają się obniŝeniami wypełnionymi wodą. Z czasem ulegają zarastaniu lub osuszeniu, co prowadzi do ich zaniku. Są zatem formami efemerycznymi, które dodatkowo pozbawione bezpośredniego wpływu rzeki podczas wyŝszych stanów wody ulegają szybszemu zanikowi. Podczas ekspansji osadniczej, ich obecność była niepoŝądana. ObniŜenia wypełniano odpadami antropogenicznymi, głównie gruzem budowlanym lub odpadami z gospodarstw domowych. Współcześnie o obecności wielu tych obiektów moŝna wnosić na podstawie archiwalnych materiałów kartograficznych oraz szczegółowego kartowania geologiczno-geomorfologicznego (np. starorzecze na północny-wschód od ulicy Poprawnej). Nielicznie zachowane starorzecza są cennym świadectwem ewolucji doliny Wisły w całej strefie tarasu zalewowego i charakterystycznym dla doliny rzecznej elementem krajobrazu. Współcześnie mogą stanowić atrakcyjny obiekt przyrodniczy sprzyjający zagospodarowaniu rekreacyjnemu obszaru otaczającego. Dobrze zachowane są starorzecza w strefie międzywala (np. Stara Wisła, Łacha ŁuŜycka). 28

6 Studium ekofizjograficzne dla obszaru połoŝonego w rejonie Zakola Wawerskiego... Zwał wyrównujący zasypujący strefę podmokłego obniŝenia poniŝej stoku tarasu nadzalewowego (na S od ul. Wąbrzeskiej) jesień 2008 Mały nasyp drogowy i obszar rozjeŝdŝony z podłoŝem naturalnym i antropogenicznym w strefie międzywala (wysokość ulicy Cyklamenów i Śnieguliczki) lato 2008 Przykład dzikiego składowiska odpadów gruzowych (budowlanych) w strefie międzywala lato Fragment naturalnej strefy stoku tarasu nadzalewowego praskiego ze strefą podmokłego obniŝenia u podnóŝa (rejon na W od ul. Trakt Lubelski) jesień 2008 Wał przeciwpowodziowy od strony międzywala (wysokość ul. Wojsławickiej) lato 2008 Nasypy antropogeniczne w bezpośrednim otoczeniu nowopowstałej zabudowy mieszkaniowej (rejon Zerznia) lato 2008 Ryc.2.3.a. Przykłady przekształceń rzeźby terenu na terenie opracowania 29

7 Studium ekofizjograficzne dla obszaru połoŝonego w rejonie Zakola Wawerskiego Ujście odnogi koryta Starej Wisły (wysokość ul. Kadetów) lato 2008 Część dobrze zachowanego starorzecza Łacha Kuligowska w strefie zawala (rejon ul. Panoramy i Jeziorowej) lato2008 Forma antropogeniczna Kanału Zagoździańskiego (wysokość ul. Węglarskiej) lato 2008 Zwał wyrównujący w strefie międzywala (wysokość ul. Skalnicowej) lato 2008 Zabezpieczenie linii brzegowej Wisły materiałem skalnym (wysokość ul. Cyklamenów i Skalnicowej) lato 2008 Opaski betonowe zabezpieczające brzeg strefy przykorytowej Wisły (wysokość ul. Chodzieskiej) lato 2008 Ryc.2.3.b. Przykłady przekształceń rzeźby terenu na opracowania 30

8 Wraz z siecią dolinek smuŝnych pełnią one współcześnie funkcję koryta Wisły przy wyŝszych stanach wody. Starorzecza w strefie zawala, nie ulegają odświeŝaniu, ponadto znajdują się w strefie zabudowy (np. Łacha Kuligowska) lub na trasie jej ekspansji. Braku regulacji statusu prawnego tych obiektów moŝe prowadzić do ich przyśpieszonej antropogenicznie degradacji. Oprócz starorzeczy, ochronie krajobrazowej powinna podlegać strefa krawędzi i stoku tarasu nadzalewowego. Wraz z obniŝeniami podkrawędziowymi, strefy te tworzą malowniczą, dobrze zachowaną granicę krajobrazową pomiędzy tarasem zalewowym i nadzalewowym Klimat Stan i funkcjonowanie Do opisu klimatu obszaru opracowania skorzystano z informacji zawartych w Studium (2004) oraz mapy szaty roślinnej, wykonanej na podstawie kartowania terenowego w 2008 roku w skali 1: Klimat analizowanego terenu związany jest z połoŝeniem w obrębie Warszawy, gdzie warunki klimatyczne modyfikowane są pod wpływem środowiska miejskiego, co przyczynia się do podwyŝszenia temperatury, zmniejszenia wilgotności powietrza, zwiększenia liczby dni z opadem oraz zmniejszeniem prędkości wiatru. Podstawowe elementy klimatu dla Warszawy przedstawiono w tabeli 2.1. Średnie roczne sumy opadów w Warszawie wahają się od około 500 mm do powyŝej 600 mm. Są one wyraźnie większe w porównaniu z opadami Niziny Mazowieckiej ze względu na zmniejszenie prędkości przemieszczania się mas powietrza oraz zwiększoną kondensację pary wodnej w mieście w wyniku zanieczyszczenia powietrza. Dopływ energii słonecznej w ciągu roku jest nierównomierny. Energia słoneczna otrzymywana w miesiącach zimowych stanowi około 6,3% sumy rocznej, w letnich dochodzi do 45,7%. W Warszawie przewaŝają wiatry z sektora zachodniego (24,7%). DuŜy udział mają takŝe wiatry północno-zachodnie (10,7%) w ciepłej porze roku oraz południowo-zachodnie (10,5%) w chłodnej porze roku. Warunki te na analizowanym terenie zmieniają się lokalnie ze względu na, intensywność zabudowy, pokrycie terenu a takŝe występowanie terenów wód powierzchniowych i podmokłych oraz sąsiedztwo Wisły. W ciepłej porze roku dolina Wisły i otaczające ją tereny charakteryzują się niŝszą temperaturą niŝ pozostałe obszary. Dolina Wisły sprzyja nasileniu poziomej wymiany powietrza i przewietrzaniu. Dodatkowo na terenach niskiej zabudowy jednorodzinnej, otoczonej terenami pokrytymi zielenią, intensywność negatywnych procesów nagrzewania 31