Wpływ terapii logopedycznej na poziom słuchu fonematycznego u dzieci sześcioletnich

Transkrypt

1 PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie Pedagogika 2015, t. XXIV, s Izabela SOCHACKA Wpływ terapii logopedycznej na poziom słuchu fonematycznego u dzieci sześcioletnich Słowa kluczowe: terapia logopedyczna, dzieci sześcioletnie, słuch fonematyczny. Wstęp Słuch jest jednym z podstawowych zmysłów człowieka. Dzięki niemu możemy odbierać wszystkie doznania akustyczne, w tym także dźwięki mowy. Słuch fizjologiczny jest warunkiem wykształcenia się słuchu fonematycznego, a jednocześnie percepcja dźwięków umożliwia rozumienie mowy 1. To on decyduje w dużym stopniu o jej prawidłowym rozwoju, jak również pozwala opanować umiejętności pisania i czytania 2. W literaturze przedmiotu można spotkać wiele definicji słuchu fonematycznego. Według Ireny Styczek jest to [ ] umiejętność rozróżniania najmniejszych elementów składowych wyrazów, czyli fonemów 3. Słuch fonematyczny umożliwia różnicowanie dźwięków mowy, a zatem zdolność do ich analizy i syntezy 4. Pozwala więc on wyodrębnić z dźwięków mowy cechy, dzięki którym możliwe jest identyfikowanie konkretnych fonemów 5. Genowefa Demel słuch fonematyczny określa jako zdolność do słyszenia przez dziecko dźwięków mowy ludzkiej i ich rozróżniania. Dziecko musi wyodrębnić z potoku słów wyrazy, z nich mniejsze cząstki, czyli sylaby, a z sylab głoski oraz zlokalizować ich I. Styczek, Logopedia, Warszawa 1981, s Taż, Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego, Warszawa 1982, s Tamże, s. 6. E. Szeląg, A. Szymczak, Test do badania słuchu fonematycznego, Gdańsk 2006, s. 9. B. Walińska, Słuch fonematyczny jako kompetencja warunkująca odbiór i rozumienie mowy, Logopedia 2008, nr 6, s. 32.

2 366 Izabela SOCHACKA pozycję interwokaliczną 6. Józef Tadeusz Kania mówi o umiejętności wyodrębniania (analiza i synteza słuchowa) oraz identyfikowania (różnicowanie dźwięków mowy) elementów fonetycznie istotnych, pomijania natomiast cech nieistotnych dla procesu komunikowania się 7. W większości autorzy podobnie ujmują to zagadnienie, traktując je jako umiejętność, czy też zdolność identyfikowania fonemów i ich rozróżniania. To bardzo złożony proces, któremu towarzyszy analiza i synteza dźwięków mowy. Słuch fonematyczny rozwija się etapami i wykształca się w pierwszych latach życia dziecka. W początkowym etapie dziecko nie rozumie mowy, nie posiada też umiejętności różnicowania dźwięków. Pojawia się ona w drugim etapie, ale umiejętność ta ogranicza się tylko do różnicowania fonemów zbliżonych do siebie. W trzecim etapie dziecko zaczyna różnicować już prawie wszystkie głoski i, co się z tym wiąże, potrafi rozpoznać wymowę prawidłową od wymowy nieprawidłowej. Kolejne etapy czwarty i piąty przypadają na wiek przedszkolny. W czwartym etapie dziecko może popełniać jeszcze niewielkie błędy w różnicowaniu dźwięków. Piąty etap kończy rozwój słuchu fonematycznego u dzieci. Jeśli rozwój ten przebiega bez zakłóceń, dzieci w tym okresie prawidłowo słyszą i różnicują wszystkie głoski. 1. Analiza wyników badań Celem podjętych badań było ustosunkowanie się do następującego problemu: czy prowadzona terapia logopedyczna wpływa na poziom słuchu fonematycznego u dzieci sześcioletnich z wybranymi zaburzeniami artykulacyjnymi? Wyniki badań uzyskano dzięki przeprowadzonemu eksperymentowi pedagogicznemu wśród dzieci sześcioletnich. Była to podstawowa metoda wykorzystana w badaniach. Według Władysława Zaczyńskiego eksperyment jest metodą naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości, polegającą na wywołaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzenie do nich jakiegoś nowego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem 8. W prowadzonych badaniach zastosowano technikę grup równoległych. Polega ona na uwzględnianiu w procedurze badawczej tego typu co najmniej dwóch grup grupy eksperymentalnej, w której wprowadza się czynnik eksperymentalny, i grupy kontrolnej, będącej punktem odniesienia do pierwszej, tj. celowo nie wprowadza się tam zmiennej niezależnej. Zmienną niezależną wprowadzoną w grupie eksperymentalnej była sześciomiesięczna terapia logopedyczna G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 1996, s. 23. J.T. Kania, Szkice logopedyczne, Warszawa 1982, s. 80. W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1985, s. 87.

3 Wpływ terapii logopedycznej 367 Tabela 1. Wyniki badań analizy i syntezy słuchowej testem I. Styczek GE p.p. Lp. Płeć dziecka Analiza słuchowa Synteza słuchowa Uzyskana liczba pkt. Uzyskana liczba punktów Analiza 1. Chł Chł Chł Dz Chł Dz Chł Chł Chł Chł Chł Dz Chł Chł Chł Dz Chł Chł Chł Chł Dz Dz Dz Chł Chł Chł Chł Dz Chł Dz Dz Synteza Razem:

4 368 Izabela SOCHACKA Ponadto posłużono się metodą testów według układu odniesienia wyników testowania 9. Dobór grupy badawczej był doborem celowym. W obydwu badanych grupach znajdowały się dzieci z określonymi zaburzeniami artykulacyjnymi. Badanie analizy i syntezy słuchowej u dzieci sześcioletnich na początku i na końcu terapii logopedycznej przeprowadzono w dwóch grupach: eksperymentalnej (GE) i kontrolnej (GK), wykorzystując narzędzie badawcze w postaci arkusza testu I. Styczek 10. Wyniki badań analizy i syntezy słuchowej testem I. Styczek w grupie eksperymentalnej zaprezentowano w tabeli 1 (pomiar początkowy p.p.). Jak wynika z analizy danych umieszczonych w tabeli 1, umiejętność syntezy u dzieci jest lepiej opanowana niż umiejętność analizy. Szczegółowa analiza wyników badań pozwala stwierdzić, iż umiejętność tworzenia wyrazu z sylab na 31 przebadanych dzieci z grupy eksperymentalnej opanowało 30 (96,8%), a tworzenie wyrazu z podanych w określonej kolejności głosek opanowało 11 dzieci (35,5%). Z badań wynika także, iż wydzielenie samogłoski w nagłosie wyrazu było dla dzieci łatwiejsze niż wydzielenie spółgłoski. Poprawnie wyodrębniło samogłoskę 30 dzieci (96,8%), a spółgłoskę 25 dzieci (80,6%). Ogromną trudność sprawiło badanym dzieciom wyodrębnienie ostatniej głoski w wyrazie (samogłoski i spółgłoski). Samogłoskę w wygłosie wyrazu wyodrębniło 5 dzieci (16,1%), a spółgłoskę również taki sam odsetek badanych. Liczenie sylab w wyrazie opanowały prawie wszystkie dzieci z grupy eksperymentalnej (96,8%). Przedstawione wyniki wskazują, że u większości dzieci umiejętność analizy i syntezy nie jest jeszcze opanowana. Tylko 4 dzieci (12,9%) uzyskało maksymalną liczbę punktów. Niepokój budzi fakt, że 9 dzieci (29%) w badaniach testowych uzyskało mniej niż połowę możliwych do uzyskania punktów. Minimalna liczba uzyskanych punktów wyniosła odpowiednio 9/25. Może to świadczyć o poważnym zaburzeniu słuchu fonematycznego u badanych dzieci z grupy eksperymentalnej. Wyniki badań poziomu analizy i syntezy słuchowej u dzieci z grupy kontrolnej przedstawia tabela 2 (pomiar początkowy p.p.). Z analizy badań wynika także, iż wydzielenie samogłoski w nagłosie wyrazu było dla dzieci z GK łatwiejsze niż wydzielenie spółgłoski. Poprawnie wyodrębniły samogłoskę wszystkie badane dzieci 100%, a spółgłoskę 24 dzieci (77,4%). Ogromną trudność sprawiło badanym dzieciom wyodrębnienie ostatniej głoski w wyrazie (samogłoski i spółgłoski). Samogłoskę w wygłosie wyrazu wyodrębniło 4 dzieci (12,9%), a umiejętność wyodrębnienia spółgłoski opanowało 10 dzieci (32,3%), natomiast liczenie sylab w wyrazie opanowało 26 dzieci (83,9%). Przedstawione wyniki wskazują, że u większości dzieci umiejętność analizy i syntezy nie jest jeszcze opanowana. Tylko 4 dzieci (12,9%) uzyskało maksymalną liczbę punktów, a 8 dzieci (25,8%) uzyskało mniej niż połowę możliwych do uzyskania punktów. 9 M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2004, s I. Styczek, Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego, Warszawa 1982, s

5 Wpływ terapii logopedycznej 369 Tabela 2. Wyniki badań analizy i syntezy słuchowej testem I. Styczek GK p.p. Lp. Płeć dziecka Analiza słuchowa Synteza słuchowa Uzyskana liczba pkt. Uzyskana liczba punktów w zakresie Analiza 1. Chł Chł Chł Dz Dz Chł Dz Chł Chł Chł Chł Chł Dz Chł Chł Dz Dz Chł Dz Chł Chł Chł Chł Dz Dz Chł Chł Chł Chł Dz Dz Synteza Razem:

6 370 Izabela SOCHACKA Analizę porównawczą całościowych wyników badań uzyskanych z testu I. Styczek przez dzieci z GE i GK zaprezentowano w tabeli 3 i na wykresie 1. Tabela 3. Analiza i synteza słuchowa u dzieci z GE i GK pomiar początkowy Uzyskana liczba punktów Grupa eksperymentalna Grupa kontrolna Liczba punktów % Liczba punktów % Całkowita , ,6 W zakresie analizy , ,5 W zakresie syntezy , , GE GK W zakresie analizy W zakresie syntezy Wykres 1. Analiza i synteza słuchowa u dzieci z GE i GK pomiar początkowy Wyniki badań wykazują, iż dzieci z dwóch badanych grup w różnym stopniu opanowały umiejętność analizy i syntezy słuchowej, natomiast synteza słuchowa zarówno w GE i GK jest przez nie lepiej opanowana. Zadanie nr 1, polegające na tworzeniu wyrazu z podanych sylab, wykonało poprawnie 96% dzieci z GE i 90,3% z GK. Natomiast zadanie nr 2, polegające na tworzeniu z podanych w określonej kolejności głosek, wykonało poprawnie już tylko 35,5% dzieci z GE i 37,8% dzieci z GK. Zadania dotyczące analizy słuchowej zadania nr 1, 4 i 5 zostały lepiej wykonane przez dzieci z GE, a zadania nr 2, 3 i 6 lepiej wykonały dzieci z GK. Najlepiej wykonane zadania przez dzieci z dwóch badanych grup dotyczyły liczenia sylab w wyrazie zadanie nr 1, wyodrębniania samogłoski na początku wyrazu zadanie nr 2, i wyodrębniania spółgłoski na początku wyrazu zadanie nr 4. Wyodrębnienie samogłoski na początku wyrazu najlepiej wykonały niemal wszystkie badane dzieci. Z grupy eksperymentalnej opanowało tę umiejętność 96,8% dzieci, a z grupy kontrolnej wszystkie dzieci.

7 Wpływ terapii logopedycznej 371 Największą trudność sprawiało dzieciom z GE wyodrębnianie samogłoski i spółgłoski na końcu wyrazu, ponieważ tylko 16,1% badanych opanowało tę umiejętność. W GK natomiast najwięcej dzieci błędnie określało samogłoskę w nagłosie. Tylko 12,9% badanych poradziło sobie z tym zadaniem. Podsumowując wyniki badań z pomiaru początkowego, można stwierdzić, iż zadania dotyczące syntezy zostały lepiej wykonane przez dzieci z dwóch badanych grup (GE i GK), a zadania dotyczące analizy i syntezy wykonały w podobnym stopniu dzieci z grupy eksperymentalnej i grupy kontrolnej. Po zakończonej terapii logopedycznej ponownie zbadano słuch fonematyczny u dzieci w dwóch badanych grupach. Wyniki badań przedstawiono w tabeli 4. Tabela 4. Liczba dzieci z GE i GK, które poprawnie wykonały zadania w zakresie analizy i syntezy słuchowej pomiar końcowy Rodzaj procesu Analiza słuchowa Synteza słuchowa Grupa eksperymentalna Grupa kontrolna Nr zadania Liczba dzieci % Liczba dzieci % , , , , , , , , , , , , , , , ,6 Analizując wyniki badań umieszczone w tabeli 4, można stwierdzić, że wśród dzieci z grupy eksperymentalnej zadania z zakresu analizy (1, 2, 3, 4, 5) zostały wykonane poprawnie przez wszystkie dzieci. Poprawnie określały liczbę sylab w wyrazie, jak również prawidłowo wyodrębniały i nazywały głoski na początku i na końcu wyrazu. Tylko wyodrębnianie poszczególnych głosek w wyrazie zadanie 6 poprawnie wykonało 96,8% dzieci. Jedno dziecko nie wykonało poprawnie do końca tego zadania. Trudność sprawiło mu wyodrębnienie głosek w wyrazie mapa i foka. Poprawnie natomiast chłopiec wyodrębnił głoski w wyrazie dom. Jeśli chodzi o proces syntezy, to zadanie 1, polegające na tworzeniu wyrazu z sylab, wykonały wszystkie dzieci. Zadanie 2, polegające na tworzeniu wyrazu z podanych w określonej kolejności głosek, wykonało poprawnie 28 (90,3%) badanych dzieci. Natomiast 9,7% dzieci nie wykonało poprawnie tego zadania. Po powtórnym przebadaniu dzieci z grupy kontrolnej, proces analizy i syntezy słuchowej wyrazów nie przebiegał u wszystkich dzieci jednakowo. Zadanie nr 2, polegające na wyodrębnieniu samogłoski na początku wyrazu, i zadanie nr

8 372 Izabela SOCHACKA 4, polegające na wyodrębnieniu spółgłoski na początku wyrazu, zostały wykonane prawidłowo przez wszystkie dzieci. Pozostałe zadania z zakresu analizy, a mianowicie: zadanie nr 1 wykonało 29 dzieci (93,5%), zadanie nr 3 26 dzieci (83,9%), zadanie nr 5 22 dzieci (71%), zadanie nr 6 21 dzieci (67,7%). Jak pokazują wyniki, u niektórych dzieci proces analizy nie przebiega jeszcze prawidłowo. W dalszym ciągu dzielenie wyrazu na sylaby, wyodrębnianie głosek na końcu wyrazu (samogłoski i spółgłoski), wyodrębnianie wszystkich głosek w wyrazie w kolejności ich występowania sprawia dzieciom problem. Proces syntezy wśród dzieci w grupie kontrolnej u 22,6% również nie przebiegał prawidłowo. Dzieci te popełniły błędy przy tworzeniu wyrazu z sylab i tworzeniu wyrazu z podanych w określonej kolejności głosek zadania 1 i 2. Analizując i podsumowując wyniki badań (tabela 4), można stwierdzić, iż umiejętność dokonywania analizy u dzieci z grupy eksperymentalnej została lepiej opanowana niż u dzieci z grupy kontrolnej. W pierwszej z wyróżnionych grup liczenie sylab w wyrazie (zad. nr 1), wyodrębnianie samogłoski i spółgłoski na początku wyrazu (zad. nr 2 i 4) oraz wyodrębnianie samogłoski i spółgłoski na końcu wyrazu (zad. nr 3 i 5) zostało poprawnie wykonane przez 100% dzieci. W grupie kontrolnej natomiast wszystkie dzieci opanowały tylko umiejętność wyodrębniania samogłoski i spółgłoski na początku wyrazu (zad. nr 2 i 4). Umiejętność polegająca na wyodrębnianiu wszystkich głosek w wyrazie w kolejności ich występowania (zad. nr 6) została w najmniejszym stopniu opanowana przez dzieci z grupy kontrolnej 67,7%. Dzieci z grupy eksperymentalnej wykonały to zadanie w 96,8%. Jeśli chodzi o umiejętność dokonywania syntezy słuchowej u dzieci, opanowana została ona przez dzieci w stopniu wyższym niż umiejętność dokonywania analizy. Umiejętność polegającą na tworzeniu wyrazu z danych sylab (zad. nr 1) opanowało w grupie eksperymentalnej 100% dzieci, natomiast w grupie kontrolnej tylko o jedno dziecko mniej, tj. 96,8%. Umiejętność tworzenia wyrazu z podanych w określonej kolejności głosek (zad. nr 2) opanowały dzieci z obydwu grup już w mniejszym stopniu dzieci z grupy eksperymentalnej opanowały tę umiejętność w 90,3%, a dzieci z grupy kontrolnej tylko w 80,6%. W tabeli 5 i na wykresie 2 przedstawiono zestawienie porównawcze całkowitej liczby punktów uzyskanych przez dzieci z obydwu badanych grup w zakresie percepcji słuchowej. Tabela 5. Analiza i synteza słuchowa u dzieci z GE i GK pomiar końcowy Uzyskana liczba punktów Grupa eksperymentalna Grupa kontrolna Liczba punktów % Liczba punktów % Całkowita , ,2 W zakresie analizy , ,2 W zakresie syntezy , ,1

9 Wpływ terapii logopedycznej W zakresie analizy W zakresie syntezy GE GK Wykres 2. Analiza i synteza słuchowa u dzieci z GE i GK pomiar końcowy Zestawienia ogólnej liczby punktów uzyskanych przez dzieci z GE i GK podczas badania testem I. Styczek wskazują, iż umiejętność dokonywania analizy i syntezy jest lepiej opanowana przez dzieci z GE niż przez dzieci z GK. Graficzny obraz zmian poziomu słuchu fonematycznego u dzieci z grupy eksperymentalnej i grupy kontrolnej wg pomiaru początkowego i końcowego przedstawiono na wykresie W zakresie analizy W zakresie syntezy 20 0 GE p.p. GK p.p. GE p.k. GK p.k. Wykres 3. Słuch fonematyczny u dzieci GE i GK pomiar początkowy (p.p.) i pomiar końcowy (p.k.)

10 374 Izabela SOCHACKA Analizując otrzymane wyniki badań, zauważyć można znaczny wzrost pomiaru końcowego w badanych grupach grupie eksperymentalnej i grupie kontrolnej. Szczegółowe opracowanie statystyczne dotyczące wyników badań analizy i syntezy słuchowej przedstawiono w tabeli 6 i 7. Tabela 6. Statystyka wyników badań słuchu fonematycznego (analizy słuchowej) testem I. Styczek Grupa Średnia Pomiar początkowy Pomiar końcowy Odchylenie standardowe Pomiar początkowy Pomiar końcowy GE GK Test istotności różnicy średnich z Pomiar początkowy Pomiar końcowy c Badając słuch fonematyczny, do porównania wyników z pomiaru początkowego i z pomiaru końcowego użyto testu istotności różnicy średnich z. Tabela 7. Statystyka wyników badań słuchu fonematycznego (syntezy słuchowej) testem I. Styczek Grupa Średnia Pomiar początkowy Pomiar końcowy Odchylenie standardowe Pomiar początkowy Pomiar końcowy GE GK Test istotności różnicy średnich z Pomiar początkowy Pomiar końcowy c Przedstawione zestawienia statystyczne wskazują, że w czasie pomiaru początkowego nie było istotnych różnic pomiędzy wynikami badań z grupy eksperymentalnej i grupy kontrolnej. Wyniki badań końcowych w zakresie analizy słuchowej wskazują na istotne różnice w otrzymanych wynikach (z = 4.05 > z = 2.58, dla poziomu istotności p = 0.01). Jeśli chodzi natomiast o wyniki badań końcowych w zakresie syntezy słuchowej, to pomimo różnicy średnich między dwoma grupami (na korzyść GE) nie ma między nimi różnicy istotnej statystycznie. Zestawienia statystyczne potwierdzają, że prowadzone ćwiczenia słuchu fonematycznego w sposób istotny statystycznie wpływają na lepszy poziom analizy słuchowej u dzieci sześcioletnich, jak również wykazują, że prowadzone ćwiczenia słuchu fonematycznego nie wpływają w sposób istotny statystycznie na poziom syntezy słuchowej u dzieci sześcioletnich.

11 Wpływ terapii logopedycznej Wnioski z badań Przeprowadzone badania pozwoliły na sformułowanie następujących wniosków. 1. Poziom słuchu fonematycznego u dzieci sześcioletnich podczas pomiaru początkowego kształtował się na podobnym poziomie. Dzieci z grupy eksperymentalnej poprawnie wykonały zadania w zakresie analizy w 63,2% i syntezy w 73,1%, natomiast dzieci z grupy kontrolnej bezbłędnie wykonały próby w 62,5 % w zakresie analizy i w 71,5% w zakresie syntezy. 2. Podczas pomiaru końcowego dzieci z grupy eksperymentalnej uzyskały lepsze wyniki w zakresie analizy i syntezy niż ich rówieśnicy z grupy kontrolnej. Dzieci z grupy eksperymentalnej poprawnie wykonały zadania w zakresie analizy w 99,7% i syntezy w 97,3%, natomiast dzieci z grupy kontrolnej bezbłędnie wykonały próby w 93,2 % w zakresie analizy i w 94,1% w zakresie syntezy. 3. Podczas pomiaru początkowego wyniki badań wykazały, iż zadania z zakresu syntezy dzieci z obydwu badanych grup wykonały lepiej niż zadania z zakresu analizy. 4. Po zakończonej terapii logopedycznej i przeprowadzonym pomiarze końcowym można stwierdzić znaczny wzrost poprawności wykonywanych zadań z zakresu percepcji słuchowej, zarówno u dzieci z grupy eksperymentalnej, jak i grupy kontrolnej. Stwierdzono jednak, iż prowadzone oddziaływania terapeutyczne w grupie eksperymentalnej miały wpływ tylko na proces analizy słuchowej u dzieci, natomiast nie stwierdzono takiej zależności w przypadku procesu syntezy. Bibliografia Demel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa Kania J. T., Szkice logopedyczne, Warszawa Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków Styczek I., Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego, Warszawa Styczek I., Logopedia, Warszawa Szeląg E., Szymczak A., Test do badania słuchu fonematycznego, Gdańsk Walińska B., Słuch fonematyczny jako kompetencja warunkująca odbiór i rozumienie mowy, Logopedia 2008, nr 6. Zaczyński W., Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1997.

12 376 Izabela SOCHACKA Summary The Influence of Speech Therapy on the Level of Phonemic Hearing in 6-year-old Children Phonemic hearing able to recognize the sounds of human speech. It is formed in the first years of a child s life. Assessment of the level of analysis and synthesis of auditory children in preschool is of a great importance. This feature in fact decide on the acquisition of reading skills and prepares to write listening at school. Impairment of phonemic hearing may impede the acquisition by children of school skills, and may also cause speech defects. Systematic speech therapy can help the development of auditory perception in the child. The paper presents results of research on the state of auditory perception in 6-year-old children in the two study groups: experimental and control. Also presented an analysis of the research material in the field of speech therapy influence on the level of the phonemic hearing in children of six. Keywords: speech therapy, children of six, phonemic hearing.