Publikacja objęta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.

Transkrypt

1

2

3

4

5 Seria: Historiai Recenzenci Redaktor naukowy dr hab. Danuta Chmielowska dr hab. Daniel Boćkowski, prof. UwB dr hab. Danuta Chmielowska Projekt okładki Jadwiga Burek Na okładce: Yeni Cami w świetle księżyca, Konstantynopol, Turcja (ok ), Biblioteka Kongresu Copyright Erik J. Zürcher, 1993, 1997, 2004 Published by arrangement with I.B.Tauris & Co Ltd, London Opublikowano na podstawie porozumienia z I.B. Tauris & Co Ltd, London. Oryginalne wydanie anglojęzyczne tej książki wydane przez I.B. Tauris & Co Ltd nosi tytuł Turkey. A Modern History. This Book has been published with the support of the Ministry of Culture and Tourism of Turkey in the Framework of TEDA Program. Copyright for Polish Translation and Edition by Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2013 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, Kraków tel , , fax Dystrybucja: tel , tel./fax tel. kom , sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA,

6 Spis treści Przedmowa... Przedmowa do wydania trzeciego... Słowniczek... Wprowadzenie: periodyzacja, teoria i metodologia... 1 I Wpływy zachodnie i pierwsze próby modernizacji 1 Imperium osmańskie pod koniec XVIII wieku Między tradycją a innowacją: sułtan Selim III i jego Nowy Porządek ( ) Wczesne lata panowania sułtana Mahmuda II: centrum próbuje odzyskać kontrolę Późniejsze lata panowania sułtana Mahmuda II: początek reform Epoka tanzimatu ( ) Kryzys lat i jego następstwa Reakcyjny despotyzm czy kulminacja reform? Rządy sułtana Abdülhamida II II Epoka młodoturków w dziejach Turcji ( ) 8 Drugi okres rządów konstytucyjnych Walka o niepodległość Powstanie państwa jednopartyjnego ( ) Kemalistyczne państwo jednopartyjne ( ) Przejście do demokracji ( ) III Trudna demokracja 13 Rządy Partii Demokratycznej ( ) VII IX XI V

7 Spis treści 14 Druga Republika Turecka ( ) Trzecia Republika: Turcja po 1980 roku Przypisy Przegląd bibliograficzny Notki biograficzne: ważniejsze postaci z dziejów imperium osmańskiego i Turcji Indeks

8

9 Wprowadzenie: periodyzacja, teoria i metodologia Periodyzacja, czyli dzielenie dziejów na łatwo rozpoznawalne okresy, w wyrazisty sposób odróżniające się od siebie, jest przedmiotem niekończących się dyskusji. Ten sam problem dotyczy wyboru pewnych szczególnych zdarzeń i punktów zwrotnych mających rozdzielać wspomniane okresy. Owa kwestia wzbudza tak gorące spory wśród historyków, dlatego że każdy punkt zwrotny i każde szczególne zdarzenie są zarówno początkiem nowej tendencji rozwojowej, jak i kulminacją poprzedniej. Periodyzacji, jakkolwiek by była subiektywna i podatna na osobiste preferencje historyka, nie da się uniknąć. Jest ona niezbędnym narzędziem służącym do nadania pewnego kształtu przeszłości, która w przeciwnym razie ukazywałaby się nam w postaci chaotycznej masy liczb i faktów. Już sam tytuł tej książki podpowiada, że istnieje coś, co nazywamy dziejami współczesnymi Turcji (czy nawet współczesną Turcją). To właśnie wynik periodyzacji. Aby periodyzacja była narzędziem prawomocnym, musi spełniać dwa odrębne wymogi. Po pierwsze, powinna mieć potencjał wyjaśniający. Podobnie jak porównania, periodyzacje w zasadzie można mnożyć w nieskończoność. Spełniają one jednak swoją funkcję jedynie wówczas, gdy pozwalają nam podzielić strumień zdarzeń w taki sposób, żeby ważne wydarzenia stawały się widoczne. Po drugie, periodyzacja ma odzwierciedlać rzeczywiste tendencje rozwojowe w opisywanym okresie. Nie może całkowicie polegać na indukcji. Tu pojawia się pytanie o tendencje rozwojowe, które historyk uzna za ważne na tyle, aby oprzeć na nich proponowaną przez siebie periodyzację, czy inaczej mówiąc pytanie o to, które fakty spośród ogromnej ich masy uzna on za fakty o znaczeniu historycznym. W każdej dziedzinie istnieją pewne tradycyjne podziały. Są one tak powszechnie znane, że nieświadomi niczego czytelnicy mają skłonność do brania ich za oczywiste fakty historyczne, by nie powiedzieć za rzecz naturalną. Trudno się dziwić, że taka skłonność szczególnie silnie cechuje studentów korzystających z podręczników, skoro od tego rodzaju książek aż nazbyt często oczekuje się nie debatowania o faktach, lecz podawania ich za pewnik. W niniejszej pracy pod pewnymi względami idę za tradycyjną periodyzacją dziejów Turcji, ale pod innymi nie. Lepiej więc, abym omówił ten aspekt publikacji z czytelnikami i podał powody, dla których ma ona taką, a nie inną strukturę, zamiast sugerować, że jakoby nieuchronnie wynika to z logiki dziejów. 1

10 Wprowadzenie Książkę podzieliłem na trzy części. Przyjęty podział odzwierciedla to, co jako jej autor uznaję za podstawową periodyzację współczesnej historii Turcji. W pierwszej części, opisującej pierwszą fazę wyłaniania się nowoczesnej Turcji w XIX wieku, za dominującą tendencję rozwojową uznałem rosnące wpływy Europy w imperium osmańskim oraz reakcje na nie osmańskiego państwa i społeczeństwa. Oddziaływania europejskie przejawiały się w trzech różnych, lecz powiązanych z sobą wymiarach: w wymiarze integrowania się coraz większej części osmańskiej gospodarki ze światowym systemem kapitalistycznym; w wymiarze narastającego politycznego wpływu europejskich wielkich mocarstw, wyrażającego się w próbach rozczłonkowania imperium (bez wywołania pożogi w Europie) lub zdominowania go przy utrzymaniu jego egzystencji jako odrębnego bytu politycznego; i wreszcie w wymiarze oddziaływania europejskich ideologii, takich jak nacjonalizm, liberalizm, laicyzm i pozytywizm. Wymienione trzy wymiary rosnącego wpływu Europy przeplatały się z sobą i oddziaływały na siebie na wiele subtelnych sposobów. Tak samo było z reakcją Osmanów na wyzwania ze strony Europy. W XIX wieku można w ich reakcjach dostrzec dwa nurty: pierwszemu kształt nadawały próby podejmowane przez centralne władze państwa i jego urzędników, zmierzające do wzmocnienia aparatu państwa i scentralizowania administracji kraju, podczas gdy drugi nurt obejmował reakcje poszczególnych warstw ludności imperium na odczuwaną przez nie presję. W ciągu XIX wieku reakcje te stopniowo doprowadziły do rozejścia się dróg chrześcijańskich i muzułmańskich poddanych sułtana. Wspomniane tendencje wyznaczają ramy, w których będę opisywał w pierwszej części tej książki wydarzenia z dziejów imperium osmańskiego w XIX wieku. One również stanowią podstawę periodyzacji dziejów. A jak przedstawia się ona konkretnie? Pierwsze pytanie, które przychodzi do głowy w tym kontekście, dotyczy tego, co powinniśmy uznać za punkt wyjściowy współczesnych dziejów Turcji. Możliwe są tutaj różne odpowiedzi i każda z nich jest na swój sposób uzasadniona. Najlepszym rozwiązaniem wydaje się jednak rozwiązanie najbardziej tradycyjne: należy zacząć od rewolucji francuskiej i jej następstw. Pod koniec XVIII wieku znacząco wzrósł stopień zintegrowania gospodarki imperium osmańskiego ze światowym systemem kapitalistycznym, a integracja ta nabrała tempa w pierwszej ćwierci XIX wieku, gdy wojny napoleońskie coraz bardziej wciągały imperium w europejską politykę i dyplomację, a rewolucyjne idee, takie jak nacjonalizm i liberalizm, po raz pierwszy docierały do Lewantu. Problem z dalszą ogólną periodyzacją XIX wieku (i właściwie każdego innego okresu) polega na tym, że choć w sensie ogólnym trzy wspomniane formy europejskich wpływów i różne reakcje na nie w imperium osmańskim zachodziły równolegle, to jednak tendencje rozwojowe w poszczególnych dziedzinach nie zawsze przebiegały równocześnie. Mimo to wydaje się, że z powodu wzajemnych powiązań między tendencjami rozwojowymi w poszczególnych dziedzinach można wprowadzić względnie jednolity podział na: 2

11

12 Indeks Abadan Yavuz 246 Abdülaziz 44, 56, 63, 65, 69, 73, 79, 80, 378 Abdülhamid II (książę Hamid) 62, 74, 76 80, 84 89, 95, , 104, 127, 128, 130, 169, 344, 356, 363, 364, 378, 386, , 396 Abdülmecid 44, 49, 160, 378, 391, 392 Abdülmecid Efendi 166, 378 Adalet Partisi zob. Partia Sprawiedliwości Adalet ve Kalkınma Partisi (AK Parti) (Partia Sprawiedliwości i Rozwoju, PSiR) 305, 307, 308, Adana 36, 51, 99, 149, 228, 267, 271, 310, 329, 383, 395 Adıvara zob. Adnan Adnan (Adıvara) 167, 174 Afganistan 134, 158, 202, 383 AFU zob. Armed Forces Union Afyon-Karahisar 155 Aga Khan 167 Ağaoğlu Ahmet 129, 131 Ağar Mehmet Ali 324 Ahmed Pasza 16 Ahmed Samim 102 Akademia Służby Cywilnej 383, 392, 393, 397 Akademia Wojenna 43, 73, 129, 241, 245, 377, 379, 381, 384, 387, 389, 390, 394, 395, 399, 400 Akbulut Yıldırım 289 Akçura Yusuf 129, 131, 365, 379 Akka 16 Akra 35, 144 Aksaray 62 Aksoy Muammer 292 AKUT 305 Albania 9, 16, 102, 108, 128, 203, 334 Aldıkaçtı Orhan 283 Aleksander I, car 33 Aleksander Wielki 24 Aleksandria 37 Aleppo 119, 381, 384 alewici 170, 171, 265, 292, 293, 359 Alexandretta zob. İskenderun Alexandropol (Gümrü), układ 153 Algieria 9, 35 Ali al-misri Aziz 121 Ali Pasza 57, 58, 66 69, 71, 79, 379, 387, 392, 399, 401 Ali Pasza Mehmed 27, 38, 360, 396 Ali Sabahaddin 213 Allende Salvador 270 Alliance israélite universelle 62, 399 Allied Commissions of Control and Organization 140 Amasya 149, 151 Ameer Ali 167 Amiens, pokój 24 Amnesty International 282 Anatolia 9, 11, 15, 16, 36, 72, 80, 81, 83, 86, 90, 105, 109, 114, 115, , 126, 130, , , 157, 158, , 170, 175, 191, 194, 208, 231, 276, 279, 285, 319, 341, 363, 366, 379, 380, 385, 387, 388, 390, 395, 397 Anavatan Partisi zob. Partia Ojczyźniana andoniańskie dokumenty (dokumenty Andoniana) 115 Andrassy ego nota 72 Anka 309 Ankara 77, 149, , 167, 171, 172, 174, 177, 184, 190, 191, 201, 203, 206, 217, 231, 236, , 245, 271, 275, 277, 287, 297, 301, 302, 305, 310, 320, 321, 326, 332, 348, 353, 367, 375, 376, 380, 381, , 396, 397 Antakya 202 Antep 149 Anzavur Ahmet 152 Arab Bureau zob. Biuro Arabskie Arabia Saudyjska 9, 292, 331 Arabski Półwysep 9, 32, 105, 278 Arapkır 131, 378 Ararat, góra 172 Ardahan 75, 138, 153 Aren Sadun 256, 257, 371 Arif (Oruç) 180 Armed Forces Union (AFU) 250 Armée de l Orient 140 Armenia 75, 83, 84, 120, 145, 146, 153, 162 Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia zob. Tajna Armia Wyzwolenia Armenii 403

13 Indeks Armia Czerwona 158, 204, 385 Armia Ruchoma 97 99, 104, 109, 142, 380, 400 ASALA zob. Tajna Armia Wyzwolenia Armenii Atatürk zob. Kemal (Atatürk) Mustafa Ateny 86, 153, 277 Atsız Nihal 213, 380 Attyla 191 Austria 15, 18, 19, 24, 25, 34, 36, 37, 51 53, 63, 72, 74, 75, 104, 105, 107, 111, 112, 120, 126, 144, 145 Autostrada Transeuropejska (Trans-European Motorway, TEM) 310 Avcıoğlu Doğan 256 Avni Pasza Hüseyin 73 Aybar Mehmed Ali 247, 252, 256, 257, 371, 380, 382 Aydemir Talât 245, 381 Aydın 210, 392 Aydın Bahtiyar 320 Ayvalık 148 Azadi zob. Towarzystwo Wolności Azerbejdżan 120, 129, 135, 149, , 334, 389 Azerowie 129 zob. także Tatarzy Azm, ród 16 Bab-ı Ali, przewrót ( najście na Portę ) 13, 106, 107, 125, 142 Bagdad 16, 60, 77, 118, 119, 144, 237, 329, 383 bagdadzka kolej 77 Bağ-Kur 275 Bahaeddin Şakir 89, 94, 109, 116, 134, 381 Bahçeli Devlet 304 Baku 120, 135, 157, 332, 389, 393 Baku Ceyhan, rurociąg 332 Balfour Arthur 144 Balıkesir 152, 223 Balta Limanı, układ 46 Bałkany 9 11, 15, 16, 18, 19, 26, 27, 29 31, 33, 37, 53, 55, 63, 74, 75, 81, 104, 106, 112, 140, 164, 204, 236, 237, 293, 328, , 341 bałkańska wojna , 110, 111, 122, 123, 129, 135, 163, 169, 380 Bałtyk 90 Bank Centralny 198, 199, 207, 229, 269, 317, 397 Bank Hetycki (Etibank) 191, 198 Bank Otomański 65, 83, 124, 196, 362 Bank Przedsiębiorczości (İş Bankası) 183, 196, 198, 223 Bank Przemysłu (Sanayi Bankası) 196 Bank Rolny 196, 198 Bank Sumeryjski (Sümerbank) 191, 198 Bank Światowy 216, 260, 269, 307, 308, 315, 316, 394 Banker Kastelli 309 Barcelona 298 Barzani Mahmud 318, 320, 329 Başol Salim 249 Basra 77, 144 Baszir II 51 Batman 306, 330 Batu zob. Batumi Batumi (Batu) 75, 138, 153, 158, 332, 347 Bayar Celâl zob. Celâl (Bayar) Mahmud Baykal Deniz , 300, 307 bedel-i askeri zob. podatek zwalniający ze służby w wojsku Bedirhan, ród 340 Bejrut 51, 52, 54, 279, 381 Bekaa, dolina 318 Bekir Sami (Kunduh) 153, 154, 381 bektaszytów zakon (Bektaşi) 39, 152, 192, 359, 360 Bele zob. Refet Pasza Belgia 112, 272, 329 Belgrad 30 Belli Mihri 256, 381 Berlin 22, 111, 116, 134, 157, 324, 399 Berlin, konferencja 75, 80, 82, 83 Berlusconi Silvio 299 Beşikçi Ismail 317 Betlejem 52 Beytüşşebap 170 biali Rosjanie 141 Bilgin, grupa 301 Bitlis 131, 153, 396 Bitola zob. Monastyr Biura Robotnicze 227 Biuro Arabskie (Arab Bureau) 143 Bizim Ev zob. Nasz Dom Bölükbaşı Osman 224, 382 Boran Behice 257, 287, 382 Bosfor 36, 46, 66, 74, 77, 107, 111, 134, 140, 143, 201, 208, 310, 332 Bośnia 9, 55, 72, 334 Bośnia-Hercegowina 55, 72, 74, 75, 80, 103 Botan 340 Boyner Cem 299, 300, 322 Bozbeyli Ferruh 253, 259, 382 Bozca Ada zob. Tenedos Bozkurtlar zob. Szare Wilki Bractwo Muzułmańskie 306 Breslau, krążownik 112 Briand Aristide 154 Bronsart von Schellendorf Paul 113, 121 Brześć Litewski 120,

14 Indeks Budapeszt 324 Bug 19 Bułgaria 9, 19, 28, 72, 74, 75, 80, 82, 83, 103, 106, 108, 120, 160, 204, 237, 239, 328, 334, 381 Bursa 42, 77, 85, 87, 104, 153, 378, 381, 384 Bush George 329 Büyük Birlik Partisi zob. Partia Wielkiej Jedności Cafer Tayyar (Eğilmez) 174 Cahun 128 Calp Necdet 284 Calthorpe, admirał 120, 133 Çankaya 183 Canning Stratford (Lord Stratford de Redcliffe) 49 Çatalca (Czataldża) 107, 108 Çatlı Abdullah 324 Cavid Bej Mehmed 123, 124, 383 Çayan Mahir 257 Cebesoy zob. Fuad Pasza (Cebesoy) Ali Celâl (Bayar) Mahmud 125, 183, 185, 198, 211, 212, 215, 221, 241, 249, 252, 354, 381 Celâl Nuri (İleri) 188 Celâleddin Pasza Mahmud 88, 395 Celâleddin Rumi 192 celna unia 298, 301, 325, 326 Cemal Pasza 110, 111, 134, 142, 380, 383 CENTO zob. Central Treaty Organization Central Treaty Organization (CENTO) 237 Çerkez zob. Czerkies Ethem Cesarstwo Austro-Węgierskie 37, 86 cesarstwo bizantyjskie 26, 31 Cesarstwo Rosyjskie 131 Çetin Hikmet 298 Cevdet Abdullah 128, 131, 188, 378, 383 Cevdet Pasza Ahmed 66, 339 Cezzar Pasza Ahmed 16 Chamoun Camille 237 Chile 270 Chiny 191, 338 Chomeini Ruhollah 292, 306 Chouf zob. Szuf Churchill Winston 112, 204 CIA 323 cieśniny 112, 118, 133, , 143, , 149, 153, 155, 156, 161, 162, 201, 202, 348 Çiller Tansu 296, 297, , 314, 316, 321, 322, 324, 333, 384 Cindoruk Hüsamettin 296, 303 Çirağan, pałac 74 ciziye zob. pogłówny podatek Clinton Bill 332 Cohen Moise zob. Tekin Alp Conker zob. Nuri Çukurova 228 Çukurova, grupa 309 Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi zob. Republikańsko-Narodowa Partia Chłopska Curzon, lord 155, 160, 161 Cylicja 149, 154, 155 Cypr 75, 80, 82, 86, 231, 238, 239, 251, 262, 275, , 311, 326, 385, 393, 399 Cypriota zob. Kâmil Pasza Kıbrislı Cypryjczyk zob. Kâmil Pasza Kıbrislı Czarnogóra 55, 74, 75, 80, 104, 106 Czarny Głos 292 Czataldża zob. Çatalca Czechosłowacja 257, 380 Czerkies (Çerkez) Ethem 152 Damaszek 16, 51, 54, 79, 145, 176, 318, 339, 400 Dania 235 Dardanele 36, 106, 107, 112, 118, 127, 135, 201, 208 Darüşşafaka 62 Dashnakzoutiun zob. dasznacy dasznacy (Dashnakzoutiun, Ormiański Związek Rewolucyjny) 83, 114, 153 Demirağ Nuri 211 Demiral Nusret 321 Demirel Süleyman , , 269, 274, 276, 281, , 294, 296, 297, 300, , 306, 308, 314, 322, 333, 382, 384, 386, 387, 390, 394, 400 Demokracy Partisi (DeP) 321 Demokrat Parti zob. Partia Demokratyczna Demokratik Sol Partisi zob. Partia Demokratycznej Lewicy Demokratyczna Partia Kurdystanu (DPK) 318, 320 DeP zob. Demokracy Partisi Dersim (ob. Tunceli) 170, 176 Derviş Kemal 307, 317 derwisze 173, 179, 349 derwiszów zakony (bractwa) 12, 17, 39, 96, 152, 170, 191, 234, 285, 359 Deutsche Bank 124 Dev Genç zob. Rewolucyjna Młodzież Devrimci Sol zob. Rewolucyjna Lewica Dewey John 194 Dinç zob. Raif, hodża DİSK zob. Konfederacja Rewolucyjnych Związków Zawodowych Disraeli Benjamin 72 Diyarbakır 116, 131, , 306, 320, 329, 346, 387,

15 Indeks Dniepr 19 Dniestr 19 Dodekanez 106 Doğan, grupa 301 Doğru Yol Partisi zob. Partia Słusznej Drogi Doğu Devrimci Kültür Ocakları zob. Ogniska Rewolucyjne Kultury Wschodu Doğubeyazit 75 dokumenty Andoniana zob. andoniańskie dokumenty Dolmabahçe, pałac 184 Domy Ludowe (Halk Evleri) 180, 223 domy zbudowane w jedną noc zob. gecekondu Dörtlü Takrir zob. Memorandum Czterech DPK zob. Demokratyczna Partia Kurdystanu Drovetti, konsul 35 Druga Grupa 159, 368, 400 druzowie 51, 52, 54, 55, 342 Dulles John Foster 236 Dunaj 19, 27 Durkheim Émile 131, 388 Durmuş Osman 305 Düzce 305 Dzwon zob. Henchak Dżordże Kara 26, 30 Dżyngis-chan 191 Ecevit Bülent 254, 255, , 269, , 281, 286, 287, 293, , 300, 303, 304, 306, 307, 316, 317, 322, 325, 336, 353, 370, 385, 386, 398 Ecevit Rahsan 286 Eczacıbaşı Nejat 260 Eczacıbaşı, grupa 309 Edirne 23, 33, 90, 100, 104, , 121, 148, 380, 389, 390, 399 Edirne, układ 33, 35, 46 Edward VII, król 90 edykt reformujący 3, 359 Eğilmez zob. Cafer Tayyar Egipt 9, 24, 25, 27, 30 32, 35, 37, 40 42, 51, 68, 69, 71, 82, 84, 86, 105, 117, 144, 236, 237, 306, 336, 342, 353, 360, 390, 391, 393, 396 Elazığ 171, 324 Elczibej 332 Elekdağ Şükrü 334 Elrom Efraim 260 Emekli İnkılâp Subayları (Eminsu) zob. Emerytowani Oficerowie Rewolucji Emerytowani Oficerowie Rewolucji (Emekli İnkılâp Subayları [Eminsu]) 244 Emin Mehmed 131 Emin Yalman Ahmed 211, 364, 400 enosis (zjednoczenie) 54, 238, 277 Enoz 108 ententa 113, 118, 120, , , , 392 Enver Pasza 90, 105, , 120, 121, 134, 135, 142, 157, 158, 188, 348, 385, 386, 389 EOKA 238 Epir 75 Erbakan Necmettin 259, 261, 262, 278, 281, 286, 292, 294, 296, , 316, 322, 324, 333, 384, 385, 386 Erdoğan Recep Tayyip 303, 305, 307, 308 Ereğli 226 Erim Nihat , 265, 276, 386, 392 Ersoy zob. Mehmed Akif Eruh 318 Erzincan 89 Erzurum 33, 119, 148, 149, 151, 302, 396 Erzurum, kongres 138, 150, 158, 170, 380, 397 Esat Bozkurt Mahmud 382, 397 Esenboğa, lotnisko 279 Eskişehir 153, 155, 396 Eskişehir, więzienie 295 Eşref Edip (Fergan) 130 Ethem Pasza 97 Etibank zob. Bank Hetycki Eufrat 116, 161, 311, 327 Evren Kenan 281, 283, 284, 288, 290, 291, 386 Falkenhayn Erich von 119 Fatsa 265 Faysal, szarif 145 Fazıl Pasza Mustafa 68, 69, 88 Federacja Rosyjska 331, 334 Federacja Towarzystw Debatujących 256 Fehmi Hasan 96, 102 Felâh, ugrupowanie 139 Fergan zob. Eşref Edip Ferid Pasza Damad 134, 137, 142, 151, 152, 154, 386 Feshane 48 Fethi (Okyar) Ali 138, 142, 167, 169, 171, , 345, 386, 392, 394 Fevzi Çakmak 184, 214, 382, 384 Feyzioğlu Turhan 246, 254, 387, 392 Frakcja Ludowa (Halk Zümresi) 157 Franchet d Esperey 140 Franciszek Ferdynand, arcyksiążę 110 Franciszek Józef I 86 Franco Francisco 186 francuska rewolucja 2, 3, 9, 20, Franklin-Bouillon 155 Front Nacjonalistyczny (Milliyetçi Cephe) 263, 264, 386, 387, 400 Front Ojczyźniany

16 Indeks Fryderyk Wielki 15 Fuad Pasza (Cebesoy) Ali 142, 149, 167, 174, 185, 387 Furgaç zob. İzzet Pasza (Furgaç) Ahmed Galata 63 Galatasaray 62, 298 Galicja 118, 120 Galip Bej Ali 151 Gallipoli 42, 108, 126, 163, 345, 346, 380 GAP zob. Projekt Południowo-Wschodniej Anatolii Gaulle Charles de 257 Gaza 119 Gaziosmanpaşa 293 gecekondu (domy zbudowane w jedną noc) 227, 231, 254, 265, , 285, 372 Genewa 69, 83, 87, 201, 373, 378, 393, 397 Gezmiş Deniz 257 Giritli İsmet 246 Girne zob. Kyrenia Gladio 261 Gladstone William Ewart 72 Goeben, krążownik 112, 113 Gökalp Ziya zob. Ziya (Gökalp) Mehmed Gökçe Ada zob. Imroz Gölcük 305 Goltz Colmar von der 82 Gorbaczow Michaił 330 Gospodarka Narodowa (Millî İktisat) 125, 126, 195, 196 Grecja 9, 16, 30, 31, 33, 34, 54, 55, 84, 88, 103, 106, 108, 125, 136, 137, , 154, 160, 162, 163, 168, 186, 201, 204, 209, 231, 235, , 262, 272, 277, 305, 311, 325, 326, 328, 334, 391, 400 Gruzja 19, 120, 153, 160, 332 Guignes de 128 Gül Abdullah 305 Gülen Fethullah 293 Gülhane, edykt 49, 50, 56, 58, 342 Gümrü, układ zob. Alexandropol, układ Gümüşpala Ragip 247, 250, 251, 388 Günaltay Şemseddin 214, 386, 388 Gürler Faruk 262 Gürsel Cemal , 250, 262, 388 HaDeP zob. Partia Ludowej Demokracji Haga 321, 326 Hakkı Pasza 100, 102 Halil 111 Halk Evleri zob. Domy Ludowe Halk Odaları zob. Izby Ludowe Halk Şuralar Fırkası zob. Partia Rad Ludowych Halk Zümresi zob. Frakcja Ludowa Halka Doğru zob. W Stronę Ludu Halkçı Partisi zob. Partia Ludowa Halkın Demokrasi Partisi zob. Partia Ludowej Demokracji Hama 16, 339 Hamdullah Sufi (Tanrıöver) 180, 389 Hamid, książę zob. Abdülhamid II hamidiye, regimenty 83, 169 Harbord Commission (Komisja Haborda) 146 Harington, generał 140, 156 Harran 311 Hasan, kapitan 73 Hasan Pasza 16 Hatay 202, 203 Hatay Halk Fırkası zob. Ludowa Partia Hatayu Hawran 342 Haydarpaşa 77 Hayri Efendi 111, 400 Hayrullah Efendi 73 Helphand Alexander (Parvus) 124, 125 Helsinki 326, 327 Henchak (Dzwon) 83 Hercegowina 55, 72, 74 Hevi (Nadzieja) 169 Hezbollah (Partia Boga) 292, 306 Hidżaz 32, 392 Hidżaz, kolej żelazna 79, 344 Hilmi Pasza Hüseyin 96, 100, 102 Hiszpania 186, 311, 322 Hitler Adolf 181, 327 Hizb-i Cedid zob. Nowa Partia Holandia 272, 323, 335 Hünkar İskelesi, układ 36 Hürriyet ve İtilâf Fırkası zob. Partia Wolności i Zgody Hurşit Ziya 174 Husajn, król 237 Husajn, szeryf 119, 144, 145 Husajn Saddam 329 Hüseyin Cahit (Yalçın) 188, 383 Hüseyinzade Ali (Turan) 129, 131, 389 Hüsnü Değmer Şefik 213, 398 Husrev Pasza 39 Hyderabad 344 İBDA zob. Jeźdźcy z Islamskiego Wielkiego Wschodu Ibrahim Pasza 36, 51 ICFTU zob. International Conference of Free Trade Unions Ignatiew 55, 72 İleri zob. Celâl Nuri ILO zob. Międzynarodowa Organizacja Pracy Imroz (Gökçe Ada) 162 İncirlik 329, 330 India Office (Ministerstwo ds. Indii)

17 Indeks Indie 24, 81, 118, 146, 167, 196, 344 İnönü Erdal 285, 287, 296, 297, 389 International Conference of Free Trade Unions (ICFTU) 227 International Labour Organization zob. Międzynarodowa Organizacja Pracy Interstar 312 Ipsilantis Aleksander 30, 31 Irak 9, 133, 145, 147, 162, 201, 202, 236, 237, 239, 240, 245, 311, 318, 320, 322, , 336, 375 Iran 202, 236, 270, 292, 301, 306, 312, 327, , 360, 375 irańsko-iracka wojna 318 Irmak Sadi 263 İş Bankası zob. Bank Przedsiębiorczości İskenderun (Alexandretta) 134, 161, 202, 239 İslahat-i Esasiye-i Osmaniye Fırkası zob. Osmańska Partia Radykalno-Reformatorska İslamî Büyük Doğu Akıncıları zob. Jeźdźcy z Islamskiego Wielkiego Wschodu İsmail Pasza, kedyw 68, 82 İsmet İnönü Mustafa (Pasza) 153, 156, 160, 161, , 171, 177, 178, 180, , 198, 206, 211, 212, 214, 217, 223, 239, , 254, 285, 389 Isparta 193, 251, 384, 396 İttifak-i Hamiyet zob. Patriotyczna Jedność İttihad-i Osmani Cemiyeti zob. Towarzystwo Jedności Osmańskiej Izba Tłumaczeń (Tercüme Odası) 43, 44, 65 Izby Ludowe (Halk Odaları) 180, 223 İzmicka Zatoka 305 İzmir 77, 125, 136, 137, 139, 144, , 154, 155, 160, 164, 168, 174, 179, 183, 188, 195, 206, 216, 231, 243, 267, 271, 310, 343, 354, 381, 382, 387 İzmit 77, 152, 159, 348 Izrael 9, 236, 278, 279, 301, 305, 322, 333 izraelsko-palestyński konflikt 236 İzzet Pasza (Furgaç) Ahmed 106, 120, 134, 137, 142, 390 İzzettin Yusuf, książę 89 Jaffa 144 Jałta, konferencja 204 Janina 16, 27, 31, 107, 384 Japonia 89, 123, 330 Jassy, pokój 20 Jedność Muzułmańska 96, 131, 396 Jemen 105, 106 Jerozolima 119 Jeźdźcy z Islamskiego Wielkiego Wschodu (İslamî Büyük Doğu Akıncıları, İBDA) 292 Johnson Lyndon B. 277 Jordania 9, 237, 353 Józef II 15 Jugosławia 201, 237, 238, 272, 311 KADEK zob. Kurdyjski Kongres Wolności i Demokracji Kadiriyya, zakon derwiszy 170 Kadro, grupa 197, 215 Kafesoğlu İbrahim 290 Kahramanmaraş 265 Kahya Yahya 348 Kair 86, 87, 129, 143, 176, 204, 378, 396 kalifat 79, 87, 136, 150, 152, 158, 159, , 170, 171, 173, 179, 187, 192 kalifatu armia 157 Kâmil Pasza Kıbrislı (Cypryjczyk, Cypriota) 79, 95, 107, 390 kanoniczne prawo (szariat) 13, 45, 60, 61, 96, 97, 121, 130, 179, 187, 270 Kaplan Cemaleddin 292 Karabekir zob. Kâzım Pasza Karadayı, generał 303 Karakışla Yavuz Selim 344 Karakol (Posterunek) 135, 141, 142, 156, 159, 400 Karal Enver Ziya 246, 341 Karaman 164 Karaosmanoğlu, ród 16 Karaosmanoğlu Atilla 260 Karaosmanoğlu Fevzi Lûtfi 232 Karayalçın Murad 297, 298 Kars 75, 113, 138, 148, 153 Katalonia 322 Katarzyna Wielka 15, 19 Kaukaz 31, 81, 112, 117, 120, 127, 135, 136, 157, 158, 163, 330 Kavalla 31 Kayseri 197, 240 Kazachstan Kazań 129 Kâzım Pasza (Karabekir) 149, 150, 153, 156, 167, 171, 174, 390 Keçeciler Mehmed 289 Kemal (Atatürk) Mustafa 142, 143, , , , , , , , , 195, 196, 198, 345, 348, 349, 367, 368, 377, 379, 387, 389, 390, 395, 397 Kemal Bej Kara 126, 135, 141 Kemal Makbule 178 Kemal Namık 67 70, 73, 128, 130, 131, 393, 399, 401 Kenia 323 Kennedy John F. 250, 276 Kerschensteiner Georg

18 Indeks Kılıç Uğur 324 Kirgizja 330 Kırkkilise (ob. Kırklareli) 107 Kırklareli zob. Kırkkilise Kırşehir 224 KJiP zob. Komitet Jedności i Postępu KJN zob. Komitet Jedności Narodowej Koç, grupa 309, 390, 395 Koç Vehbi 260, 390 Kohl Helmut 326, 327 Komili Halis 322 Komisja Haborda zob. Harbord Commission Komisja Kinga Crane a 145, 146 Komisja Pojednawcza ds. Palestyny 236 Komisja Specjalna ds. Handlu 126 Komitet Jedności i Postępu (KJiP) 87 90, 93 97, , , 114, 116, 117, , 125, 126, 128, , , 141, 142, 147, 148, 159, 174, 175, 180, 183, 185, 187, 189, 192, 196, 346, 351, , 383, , , 399, 400 Komitet Jedności Narodowej (Millî Birlik Komitesi, KJN) , 249, 258, 266, 388, 399 Komitet Obrony Narodowej (Müdafaa-I Milliye Cemiyeti) 122, 126 Kompania Lewantyńska 46 Konfederacja Rewolucyjnych Związków Zawodowych (DİSK) 265, 270, 274, 280, 282, 294, 315, 400 Konfederacje Nacjonalistycznych Związków Zawodowych (MİSK) 280 Kongres Narodowy 139 Kongres Narodów Wschodu 157 Konstantynopol 10, 98, 143 Konstantynopol, układ pokojowy 108 Konya 36, 77, 135, 259, 270, 308, 389 Kopenhaga 326, 327 kopenhaskie kryteria 326, 327 Köprülü, wezyrowie 21 Köprülü Fuad 211, 391 Koraltan Refik 211, 390, 391 Korea 228, 235, 237, 241, 329, 381, 382 Korfu 323 Kormanci (kormandżi), plemiona 170, 171 kormandżi zob. Kormanci, plemiona Korutürk Fahri 262, 264, 391 Kosowo 9, 82, 104, 334 Köylü Partisi zob. Partia Chłopska Kozakçıoğlu Hayri 319 Kreta 54, 55, 69, 81, 84, 103 Krym 19, 53, 81, 141, 399 krymska wojna 52 54, 63, 64, 71, 72, 77, 81 Kuba 276 Kubilay Mustafa Fehmi 179 Küçük Kaynarca 19, 20 Kuleli, koszary 66 Kumanowo 107 Kunduh zob. Bekir Sami Kurdyjski Kongres Wolności i Demokracji (KADEK) 323 Kurdystan 29, 30, 147, 149, 162, 170, 171, 318, 320, 321 Kut al-amara 118 Kütahya 155 Kutlu Haydar 287 Kuva-yi İnzibatiye zob. Siły Dyscyplinujące Kuwejt 9, 328 Kvergic 190 Kyrenia (Girne) 277 Labour Party (Partia Pracy) 247 Lazowie 139, 164 LeBon Gustave 88, 344 Lewant 2, 11, 26, 41, 53, 82, 111 Liban 9, 51, 52, 54, 143, 147, 237, 279, 320, 352 Libia 9, 105, 142, 333 Lice 320 Liga Narodów 147, 162, 201, 202 Liman von Sanders Otto 121 Lloyd-George David 146, 154, 347 londyński traktat 108 Los Angeles 279 Lozanna 161, 162, 165, 169, 196, 201, 382, 397 Lozanna, układ pokojowy 160, 163, 166, 170, 196, , 366, 389 Ludowa Partia Hatayu (Hatay Halk Fırkası) 202 Ludowa Partia Pracy (Halkın Emek Partisi) 294, 321 Ludowa Partia Socjalistyczna (Halk İştirakiyun Fırkası) 157 Ludwik XVI, król 20, 24, 25, 397 Ludwik Filip, król 36 Luksemburg 326 Lüleburgaz 107 Lûtfi Fikri 167 Lutfullah, książę 88 Macedonia 9, 77, 82 84, 90, 93, 97, 104, , 118, 131, 334, 380 Maçka 43 Mahmud II, sułtan 27, 29 32, 35 38, 40 42, 44, 45, 48 50, 56, 60, 62, 67, 79, 169, 173, 187, , 359, 378, 389, 391, 393 majątkowy podatek 199, 200, 207, 350 Major John 329 Makarios III, arcybiskup 238,

19 Indeks Malatya 151, 285, 380, 394 Malta 138, 156, 159, 160, 383, 386, 388, 395, 396, 400 mamelucy 31, 32 Manisa 179 Maraş 149, 384 Maroko 48 maronici 11, 52, 54 Marshalla plan 209, 224 Marsylia 18, 78 masoni 259 MDD zob. Rewolucja Narodowo-Demokratyczna Meander, rzeka 77 Meclis-i Vâlâ-i Ahkâm-i Adliye zob. Wysoka Rada Zarządzeń Sądowych Medyna 32, 79 Megiddo, bitwa 120 Mehmed II, sułtan 98 Mehmed V, sułtan 98, 104, 134, 391, 392, 396 Mehmed VI, sułtan 134, 136, 392 Mehmed Akif (Ersoy) 130, 270, 352, 379 Mehmed Demirci 153 Mehmed Said Haled Efendi 30, 389 Mekka 32, 79, 119, 144, 302 Melen Ferid 261, 262, 392 Memorandum Czterech (Dörtlü Takrir) 211 Menderes Adnan 210, 211, 213, 215, 221, 224, 226, , 235, 237, , , 256, 266, 275, 296, 329, 351, 385, 391, 392, 401 Menderes Aydın 296 Menemen 179, 349 Menemencioğlu Numan 205 Mersin 310 Metaxas Ioannis 186 Metternich Klemens von 36 Mevlevi (zakon mewlewitów) 192 mewlewitów zakon zob. Mevlevi Mezopotamia 11, 105, 114, 119, 127, 147, 163 MFW zob. Międzynarodowy Fundusz Walutowy Midhat Pasza 60, 66, 73 Midye 108 Międzynarodowa Komisja do spraw Cieśnin 201, 202 Międzynarodowa Organizacja Pracy (International Labour Organization, ILO) 216, 373 Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) 215, 229, 230, 240, 269, 304, 307, 308, , 373 Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości 326 Mikołaj I, car 33 Millî Birlik Komitesi zob. Komitet Jedności Narodowej Millî Demokratik Devrim zob. Rewolucja Narodowo-Demokratyczna Millî Güvenlik Kurulu zob. Rada Bezpieczeństwa Narodowego Millî İktisat zob. Gospodarka Narodowa Millî Kalkınma Partisi zob. Narodowa Partia Rozwoju Millî Nizam Partisi zob. Partia Ładu Narodowego Millî Selâmet Partisi zob. Partia Ocalenia Narodowego Milliyetçi Cephe zob. Front Nacjonalistyczny Milliyetçi Demokrasi Partisi zob. Partia Narodowej Demokracji Milliyetçi Hareket Partisi zob. Partia Ruchu Narodowego Milne, generał 140 Milne a linia 148 Ministerstwo ds. Indii zob. India Office MİSK zob. Konfederacje Nacjonalistycznych Związków Zawodowych MİT zob. Narodowa Organizacja Wywiadowcza Mithad Pasza 392 Mitterrand François 279 młodoosmanie 67 71, 73, 86, 87, 127, 189, 361 młodoturcy zob. Młodzi Turcy Młodzi Turcy (młodoturcy) 3, 4, 69, 76, 86 89, 91, 94, 96, 98, 103, 117, , 127, 128, 132, 169, 173, 181, 192, 195, 218, , 395, 396 Mołdawia (pryncypat mołdawski) 31, 33, 52, 53 Mołotow Wiaczesław Michajłowicz 208 Mołotowa Ribbentropa pakt 203, 208 Monastyr (Bitola) 82, 100, 379, 395 Montreux, konwencja 202, 204 Morea zob. Peloponez Moskwa 134, 158, 254, 322, 331, 332, 387, 391 Mosul 133, 134, 144, 145, 147, 161, 162, 200, 201, 279 Mowa zob. Nutuk Müdafaa-I Milliye Cemiyeti zob. Komitet Obrony Narodowej Mudanya 77, 156 Mudros 120, 133, 395 Mumcu Uğur 292 Münif Pasza 188 Murad I, sułtan 104 Murad V, sułtan 73, 74, 80, 86, 378, 392, 401 Murad Bej Mizancı 87, 88, 393 Mussolini Benito 173, 186 Mustafa III 397 Mustafa IV

20 Indeks Mustafa Pasza 26 28, 393 Mütedil Hürriyetperveran Fırkası zob. Partia Umiarkowanych Liberałów Nachiczewań 153 naddunajska prowincja 60 Nadi Yunus 349 Nadzieja zob. Hevi Nadżd 32 Nairobi 323 Nakşibendi (nakszibendi) 39, 96, 131, 170, 192, 396 nakszibendi zob. Nakşibendi Napoleon III 52 Napoleon Bonaparte 16, 21, 24, 37, 52, 53 napoleońskie wojny 2, 23, 24, 26, 31 Narodowa Organizacja Wywiadowcza (MİT) 252, 261, 319, 324 Narodowa Partia Rozwoju (Millî Kalkınma Partisi, NPR) 211 Narodowy Bank Kredytu 196 Nasser Gamal Abdel 236, 237 Nasz Dom (Bizim Ev) 252 NATO (Sojusz Północnoatlantycki) , 261, , 329, 333, 354, 399 Navarino 33 Nazım, dr 89, 94, 134, 381 Nazım Pasza 106 Nedim Pasza Mahmud 71 Nehru Jawaharlal 241 Nesin Aziz 292, 293 zob. także Holandia Nevzat Refik 102 New Delhi 244, 399 Nightingale Florence 53 Nisz 30, 60 Niyazi Bej 97, 104 Nizam-i Cedid zob. Nowy Porządek nizamiye (sądy) 61 nizamiye (wojska) 56 Nizip 37, 49, 51 Norwegia 235 Nowa Partia (Hizb-i Cedid) 101 Nowa Zelandia 155 Noworosyjsk 332 Nowy Porządek (Nizam-i Cedid) 20, 21, 23, 24, 27, 29, 32, 39, 397 NPR zob. Narodowa Partia Rozwoju Nurcu, ruch 193, 234, 252, 293, 331 Nurculuk (Światło) 130 Nuri (Conker) 178 Nursi Bediüzzaman Said 130, 131, 169, 192, 193, 396 Nutuk (Mowa) 175 Obrenovič Miloš 30 Öcalan Abdullah 265, 304, 318, 319, 322, 323 Odessa 18, 26, 30, 134, 135 OECD zob. Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju Oficerowie Ocalenia 396 Ognisk Tureckich, ruch 122, 129, 131, 180, 349, 365, 379, 388, 389 Ogniska Idealistów (Ülkü Ocakları) 258 Ogniska Oświeconych 290, 353 Ogniska Rewolucyjne Kultury Wschodu (Doğu Devrimci Kültür Ocakları) 257 OHAL zob. Strefa Wyjątkowa Ohanessian Bedros 279 Okyar zob. Fethi Ali Onar Siddik Sami 243, 245, 246 ONZ zob. Organizacja Narodów Zjednoczonych Operacja Stal 320 Orbay Rauf zob. Rauf (Orbay) Hüseyin Organizacja Europejskiej Współpracy Gospodarczej 235 Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) 204, 208, 209, 216, 235, 278, 326, 328, 329, 333 Organizacja Specjalna zob. Teşkilat-i Mahsusa Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organization for Economic Cooperation and Development, OECD) 235, 269, 308 Organizacja Współpracy Gospodarczej Państw Morza Czarnego 334 Organization for Economic Cooperation and Development zob. Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju ormiańska kwestia 82, 84, 109, 114, 145, 275, 346, 356, 366 Ormiański Związek Rewolucyjny zob. dasznacy Oruç zob. Arif Osman Pasza Gazi 79, 394 Osmanh Hürriyet Cemiyeti zob. Osmańskie Towarzystwo Wolności Osmanlı Ahrar Fırkası zob. Osmańska Partia Liberałów Osmanlı Hürriyetperver Avam Fırkası zob. Osmańska Liberalna Partia Ludowa Osmanlı Sosyalist Fırkası zob. Osmańska Partia Socjalistyczna Osmańska Liberalna Partia Ludowa (Osmanlı Hürriyetperver Avam Fırkası) 138, 142, 386 Osmańska Partia Liberałów (Osmanlı Ahrar Fırkası) 95 Osmańska Partia Radykalno-Reformatorska (İslahat-i Esasiye-i Osmaniye Fırkası) 101 Osmańska Partia Socjalistyczna (Osmanlı Sosyalist Fırkası) 102 Osmańskie Towarzystwo Wolności (Osmanh Hürriyet Cemiyeti) 89, 90, 383,

21 Redaktor inicjujący Redaktor prowadzący Adiustacja językowo-stylistyczna Korekta Skład i łamanie Olaf Pietek Jadwiga Makowiec Antoni Henryk Stachowski Ewa Kosiba Wojciech Wojewoda Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, Kraków tel , , fax

22