ZIELONA STRONA EUROPY. analiza przykładów parków podmiejskich na podstawie doświadczeń projektu Periurban Parks (Interreg IVC)

Transkrypt

1 ZIELONA STRONA EUROPY analiza przykładów parków podmiejskich na podstawie doświadczeń projektu Periurban Parks (Interreg IVC)

2 SPIS TREŚCI CZĘŚĆ OGÓLNA WSTĘP CHARAKTERYSTYKA PARKÓW PODMIEJSKICH Park podmiejski - zdefiniowanie pojęcia Parki wielkoprzestrzenne - pojęcie pokrewne Słowa klucze Przykład polski i zagraniczny parku wielkopowierzchniowego WIELOFUNKCYJNA ROLA PARKÓW PODMIEJSKICH System przyrodniczy miasta i zielona infrastruktura Usługi ekosystemowe Funkcje wypoczynkowo-rekreacyjne Polityka przestrzenna na rzecz zachowania i rozwoju parków podmiejskich ANALIZA DOŚWIADCZEŃ PROJEKTU PERIURBAN PARKS Podstawowe informacje o projekcie Periurban Parks Typologia parków podmiejskich w projekcie Rezultaty projektu Wyniki wieloaspektowej analizy parków podmiejskich CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA USTALENIA Z ZAKRESU KREOWANIA I ZARZĄDZANIA PARKAMI PODMIEJSKIMI NA PODSTAWIE PROJEKTU PERIURBAN PARK Aspekty formalno-prawne Aspekty zarządzania Aspekty środowiskowe Aspekty społeczne i informacyjne Aspekty kulturowe Aspekty ekonomiczne Aspekty infrastrukturalne i dostępność PRZYKŁAD WYKORZYSTANIA PROJEKTU PERIURBAN PARKS W KATOWICKIM PARKU LEŚNYM Katowicki Park Leśny w projekcie Periurban Parks Charakterystyka Katowickiego Parku Leśnego Wdrażanie ustaleń projektu Periurban Parks w Katowickim Parku Leśnym Wnioski PRZYKŁADY ROZWIĄZAŃ Z WYBRANYCH PARKÓW PODMIEJSKICH UCZESTNICZĄCYCH W PROJEKCIE PERIURBAN PARKS Aspekty zarządzania a) Samodzielne jednostki zarządzające parkami b) Certyfikacja ISO dla parku

3 c) Monitoring frekwencji w parkach d) Bezpieczeństwo na terenach parkowych Aspekty środowiskowe a) Obszary Natura b) Działania edukacyjne c) Wsparcie rolnictwa ekologicznego d) Promocja walorów przyrodniczych e) Infrastruktura edukacyjna Aspekty społeczne i informacyjne a) Informowanie społeczeństwa b) Pozyskiwanie informacji zwrotnej od społeczeństwa Aspekty kulturowe a) Wykorzystanie tradycji (akcentów z przeszłości) b) Park jako przestrzeń działalności artystycznej Aspekty infrastrukturalne i dostępność a) Urozmaicenie programu rekreacyjnego parku b) Mała architektura c) Obsługa komunikacyjna d) Wyposażenie dla osób niepełnosprawnych PODSTAWOWE INFORMACJE NA TEMAT WYBRANYCH PARKÓW Z PROJEKTU PERIURBAN PARKS ANEKS Policy Recommendations Organizacje zajmujące się problematyką terenów typu periurban parks a) Europejska Federacja Metropolitalnych i Podmiejskich Terenów Przyrodniczych oraz Wiejskich - FEDENATUR b) Federacja Europejskich Parków Narodowych EUROPARC Projekty pokrewne do projektu Periurban Parks a) Projekt SURF - Sustainable Urban Fringes Zrównoważone Przedmieścia b) Projekt PARKATLANTIC c) HYBRID PARKS - Parki hybrydowe,

4 CZĘŚĆ OGÓLNA [źródło: 4

5 1. WSTĘP Mieszkanie w mieście to nie tylko liczne korzyści, ale i wiele uciążliwości. Należą do nich m.in. ograniczony dostęp do środowiska przyrodniczego, które jest warunkiem koniecznym dla kreowania właściwych warunków życia w obszarach zurbanizowanych. Lasy i parki, prócz funkcji typowo przyrodniczych, pełnią liczne funkcje społeczne, wpływając na warunki życia mieszkańców miast. Są miejscem codziennej lub weekendowej rekreacji bez konieczności odbywania dalekich podróży poza miasto, umożliwiają kontakt z przyrodą, bywają źródłem żywności ekologicznej. Nierzadko też dostarczają malowniczych walorów krajobrazowych. Przedmiotem niniejszego opracowania są zatem podmiejskie tereny przyrodnicze, potocznie zwane parkami podmiejskimi, funkcjonalnie i przestrzennie związane z miastami i metropoliami Europy. Tereny te jednak poddawane są różnego typu negatywnym presjom wynikającym z zachodzących procesów urbanizacji. Jedną z nich jest ekspansja inwestycyjna prowadząca do przerywania ciągłości systemów przyrodniczych, co zaburza prawidłowe funkcjonowanie środowiska i negatywnie wpływa na zachowanie bioróżnorodności. Jednocześnie realizowane są działania zmierzające do ograniczania i minimalizowania negatywnych skutków tych zjawisk dla środowiska i człowieka. Są one podejmowane na różnych płaszczyznach od konkretnych działań w przestrzeni, po podnoszenie świadomości społecznej zarówno użytkowników terenów zieleni i urbanistów, jak i władz odpowiedzialnych za kształtowanie polityki przestrzennej danego obszaru. Inicjatywą zwracającą uwagę na konieczność zachowania równowagi pomiędzy rozwojem miast a ochroną podmiejskich terenów przyrodniczych w skali całej Unii Europejskiej był międzynarodowy projekt Periurban Parks integracja miast z terenami przyrodniczymi i rolnymi (ang. Periurban Parks - Improving Environmental Conditions in Suburban Areas). Niniejsze opracowanie inspirowane jest dorobkiem tego projektu. Zawiera m.in. przegląd wybranych pozytywnych doświadczeń z zakresu kształtowania i zarządzania tego typu terenami, a także wnioski i wyciągi z dokumentów wypracowanych w ww. projekcie. 5

6 2. CHARAKTERYSTYKA PARKÓW PODMIEJSKICH Archetypem wszystkich parków i niezmiennym od wieków wzorcem dla ich kreowania jest krajobraz naturalny. Jest on wykorzystywany dla zaspokajania tych potrzeb użytkowników parków, które są równie pierwotne jak sam archetyp parku. Podobnie lasy towarzyszące obszarom zurbanizowanym pozostają jednym z popularniejszych i chętnie uczęszczanych miejsc wypoczynku mieszkańców miast. Znajdujące się w bezpośrednim otoczeniu miast i aglomeracji często przyjmują formę tzw. zielonych pierścieni lub pasów ochronnych (uzupełnianych innymi terenami biologicznie czynnymi, jak: doliny rzeczne, tereny rolnicze, itp.). Obecnie ewoluują w kierunku tworzenia struktur zieleni (green structures) lub zielonych przestrzeni (green spaces), obejmujących wszystkie miejskie tereny zieleni 1. Kompleksy leśne oraz niektóre parki, zwłaszcza spacerowo-wypoczynkowe czy leśne są więc szczególnie predysponowane do pełnienia funkcji społecznej i zdrowotnej ze względu na swe walory przyrodnicze - zgodnie z zasadą, że im większe powierzchnie biologicznie czynne, tym korzystniejsze oddziaływanie na zdrowie i kondycję człowieka Park podmiejski - zdefiniowanie pojęcia Pojęcie park podmiejski (z ang. periurban parks) nie jest zdefiniowany ustawowo, lecz służy do potocznego określenia obszaru, który wyróżnić można w oparciu o następujące kryteria: odległość od terenów miejskich (głównej części miasta); poziom bioróżnorodności (wartości ekologiczne, status ochrony prawnej). pełnione funkcje społeczne - rekreacyjne; W oparciu o powyższe kryteria, w projekcie zdefiniowano pojęcie parków podmiejskich : park podmiejski : duży powierzchniowo teren przyrodniczy, o znaczeniu ekosystemowym, krajobrazowym i kulturowym, znajdujący się w zasięgu oddziaływania obszarów zurbanizowanych - położony na obrzeżach miasta lub w jego bliskim sąsiedztwie, gdzie mogą współistnieć funkcje: ekologiczne, rekreacyjne, kulturalne, edukacyjne oraz gospodarcze. Do parków podmiejskich zalicza się: urządzone tereny parkowe (lecz nie typowe parki miejskie), tereny leśne i rolne, sztucznie ukształtowane przez człowieka w wyniku rekultywacji, nieobjęte lub objęte różnymi formami ochrony, jak np. parki narodowe Szczepańska-Góra A., Problematyka wypoczynku w mieście na tle transformacji społeczno-gospodarczej (praca doktorska) 2009, s

7 [źródło: Rys. 1 Różnorodność terenów klasyfikowanych jako parki podmiejskie Park podmiejski, jako duży obszarowo teren przyrodniczy: warunkuje zachowanie i ochronę bioróżnorodności; wpływa na warunki w środowisku zamieszkania, w tym na poprawę kondycji psychofizycznej w skali indywidualnej i populacyjnej człowieka; zapobiega różnego typu ryzykom środowiskowym; sprzyja ograniczaniu zjawiska rozlewania się miast, tj. presji inwestycyjnej na podmiejskie tereny przyrodnicze i rolne; wspiera rozwój określonych usług, które są związane ze środowiskiem miejskim oraz specyfiką danego miejsca (np. usługi turystyki, sportu i rekreacji). Dzięki swojej lokalizacji na przedmieściach obszarów zurbanizowanych lub w ich otoczeniu, park podmiejski stanowi łącznik pomiędzy miastem a terenami wiejskimi. Jednocześnie generuje to konflikty funkcjonalne m.in. na styku: ochrona terenów przyrodniczych presje inwestycyjne. Tereny te zwykle traktowane są bowiem jako to co pozostaje po procesie urbanizacji, a rzadko zaś traktowane jako obszar priorytetowy dla jakości życia w środowisku zurbanizowanym. 7

8 2.2 Parki wielkoprzestrzenne - pojęcie pokrewne Pojęciem bliskoznacznym występującym w literaturze jest określenie parki wielkoprzestrzenne 3. Wpisują się one w tradycję osiemnastowiecznych parków angielskich i są bliskie idei naturalności odwzorowującej przyrodę. Jednym z powodów ich tworzenia była jedna z teorii chorób, popularna jeszcze w XIX w., która upatrywała przyczyn chorób epidemicznych, takich jak np. cholera, w szkodliwym i zanieczyszczonym powietrzu, brudzie i odorach. Ta osiemnastowieczna idea, o źródłach estetycznych i gospodarczych, zyskała współcześnie wymiar środowiskowy oraz poparcie naukowe i polityczne. Większość europejskich dużych parków miejskich powstała na początku XX w. i w drugiej połowie XIX w., a niektóre z nich jeszcze wcześniej. Wprawdzie od czasu ich powstania, do chwili obecnej, ulegały zmianie formy wykorzystywania przestrzeni parkowej, ale to co stanowi istotę parku, i co głównie decyduje o jego atrakcyjności pozostało bez zmian. Nie zmieniły się główne komponenty tworzące strukturę parków, czyli układ szaty roślinnej i wód otwartych. Współcześnie można powiedzieć, że cechy charakteryzujące wielkoprzestrzenne parki to: 1. duża powierzchnia, 2. forma zagospodarowania minimalnie ingerująca w środowisko przyrodnicze i kulturowe miejsca, 3. położenie umożliwiające bezpośrednią łączność z terenami podmiejskimi, 4. program społeczny adresowany do różnych grup wiekowych i uwzględniający potrzeby osób niepełnosprawnych, 5. program dostosowany do: uprawiania sportów; realizowania różnorodnych form wypoczynku w przestrzeni otwartej, przekazywania wiedzy o przyrodzie, rolnictwie, ogrodnictwie i leśnictwie oraz zdrowym stylu życia, 6. prostota rozwiązań i unikanie dekoracyjności, 7. stosowanie materiałów budowlanych pochodzenia naturalnego oraz barw Ziemi, 8. ekstensywne formy zagospodarowania i w związku z tym niski nakład na pielęgnowanie terenów tych parków. 2.3 Słowa klucze Podstawowa terminologia (słowa klucze) związana z przedmiotem opracowania, wynikająca z zapisów ustawowych oraz literatury przedmiotu to m.in.: 3 Za: Wolski P. (Katedra Architektury Krajobrazu, Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu SGGH), Funkcje przyrodnicze i kulturowe wielkoprzestrzennych parków miejskich, II Międzynarodowa Konferencja Zieleń Miejska Katowice

9 ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY ustawa Prawo ochrony środowiska, art. 3 pkt 50 RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNA ustawa o ochronie przyrody, art. 5 pkt 16 TERENY ZIELENI ustawa o ochronie przyrody, art. 5 pkt 21 art. 3 pkt 8 LAS ustawa o lasach, art. 3 rozumie się przez to taki rozwój społecznogospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń. zróżnicowanie żywych organizmów występujących w ekosystemach, w obrębie gatunku i między gatunkami, oraz zróżnicowanie ekosystemów; tereny wraz z infrastrukturą techniczną i budynkami funkcjonalnie z nimi związanymi, pokryte roślinnością, znajdujące się w granicach wsi o zwartej zabudowie lub miast, pełniące funkcje estetyczne, rekreacyjne, zdrowotne lub osłonowe, a w szczególności parki, zieleńce, promenady, bulwary, ogrody botaniczne, zoologiczne, jordanowskie i zabytkowe oraz cmentarze, a także zieleń towarzyszącą ulicom, placom, zabytkowym fortyfikacjom, budynkom, składowiskom, lotniskom oraz obiektom kolejowym i przemysłowym; lasem w rozumieniu ustawy jest grunt: 1) o zwartej powierzchni co najmniej 0,10 ha, pokryty roślinnością leśną (uprawami leśnymi) drzewami i krzewami oraz runem leśnym lub przejściowo jej pozbawiony: a) przeznaczony do produkcji leśnej lub b) stanowiący rezerwat przyrody lub wchodzący w skład parku narodowego albo c) wpisany do rejestru zabytków; 2) związany z gospodarką leśną, zajęty pod wykorzystywane dla potrzeb gospodarki leśnej: budynki i budowle, urządzenia melioracji wodnych, linie podziału przestrzennego lasu, drogi leśne, tereny pod liniami energetycznymi, szkółki leśne, miejsca składowania drewna, a także wykorzystywany na parkingi leśne i urządzenia turystyczne. 9

10 ZADRZEWIENIE ustawa o ochronie przyrody, art. 5 pkt 27 ŚRODOWISKO ustawa Prawo ochrony środowiska, art. 3 pkt 39 ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE ustawa o ochronie przyrody, art. 5 pkt 20 OBSZAR NATURA 2000 ustawa o ochronie przyrody, art. 5 pkt. 2b RÓWNOWAGA PRZYRODNICZA ustawa Prawo ochrony środowiska, art. 3 pkt 32 zadrzewienie drzewa i krzewy w granicach pasa drogowego, pojedyncze drzewa lub krzewy albo ich skupiska niebędące lasem w rozumieniu art. 3 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435, z późn. zm.3)), wraz z terenem, na którym występują, i pozostałymi składnikami szaty roślinnej tego terenu, spełniające cele ochronne, produkcyjne lub społeczno-kulturowe; ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności: powierzchnia ziemi, kopaliny, wody, powietrze, krajobraz, klimat oraz pozostałe elementy różnorodności biologicznej, a także wzajemne oddziaływania pomiędzy tymi elementami; krajobraz wraz z tworami przyrody nieożywionej oraz naturalnymi i przekształconymi siedliskami przyrodniczymi z występującymi na nich roślinami, zwierzętami i grzybami; obszar specjalnej ochrony ptaków, specjalny obszar ochrony siedlisk lub obszar mający znaczenie dla Wspólnoty, utworzony w celu ochrony populacji dziko występujących ptaków lub siedlisk przyrodniczych lub gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty; stan, w którym na określonym obszarze istnieje równowaga we wzajemnym oddziaływaniu: człowieka, składników przyrody żywej i układu warunków siedliskowych tworzonych przez składniki przyrody nieożywionej; 10

11 WALORY KRAJOBRAZOWE ustawa o o ochronie przyrody, art. 5 pkt 23 OCHRONA KRAJOBRAZOWA ustawa o ochronie przyrody, art. 5 pkt 8 OCHRONA ŚCISŁA ustawa o ochronie przyrody, art. 5 pkt 9 SIEDLISKO PRZYRODNICZE ustawa o ochronie przyrody, art. 5 pkt 17 FORMY OCHRONY PRZYRODY ustawa o ochronie przyrody, art. 6 KOMPENSACJA PRZYRODNICZA ustawa Prawo ochrony środowiska, art. 3 pkt 8 wartości ekologiczne, estetyczne lub kulturowe obszaru oraz związane z nim rzeźba terenu, twory i składniki przyrody, ukształtowane przez siły przyrody lub działalność człowieka; zachowanie cech charakterystycznych danego krajobrazu; całkowite i trwałe zaniechanie bezpośredniej ingerencji człowieka w stan ekosystemów, tworów i składników przyrody oraz w przebieg procesów przyrodniczych na obszarach objętych ochroną, a w przypadku gatunków całoroczną ochronę należących do nich osobników i stadiów ich rozwoju; obszar lądowy lub wodny, naturalny, półnaturalny lub antropogeniczny, wyodrębniony w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne; 1) parki narodowe; 2) rezerwaty przyrody; 3) parki krajobrazowe; 4) obszary chronionego krajobrazu; 5) obszary Natura 2000; 6) pomniki przyrody; 7) stanowiska dokumentacyjne; 8) użytki ekologiczne; 9) zespoły przyrodniczo-krajobrazowe; 10) ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów. rozumie się przez to zespół działań obejmujących w szczególności roboty budowlane, roboty ziemne, rekultywację gleby, zalesianie, zadrzewianie lub tworzenie skupień roślinności, prowadzących do przywrócenia równowagi przyrodniczej lub tworzenie skupień roślinności, prowadzących do przywrócenia równowagi przyrodniczej na danym terenie, wyrównania szkód dokonanych w środowisku przez realizację przedsięwzięcia i zachowanie walorów krajobrazowych 11

12 2.3 Przykład polski i zagraniczny parku wielkopowierzchniowego a) przykład polski: Poznański Ośrodek Sportu i Rekreacji Malta, Poznań 4 Charakterystyka terenu: To wielofunkcyjny teren rekreacyjny zlokalizowany w Poznaniu, wraz z Jeziorem Maltańskim - sztucznym zbiornikiem wodnym o powierzchni 64 ha, powstałym w 1952 r. ze spiętrzenia wód rzeki Cybiny (jezioro wywodzi swą nazwę od zakonu rycerskiego joannitów, popularnie zwanych kawalerami maltańskimi, którzy zostali zaproszeni w okolice Poznania w XII w. przez księcia Mieszka III Starego). W 1919 r. powstał pierwszy projekt parku autorstwa inż. Adama Ballenstaedta (obejmował m.in. boiska, hale gimnastyczne, łazienki, teatry, domy wypoczynkowe dla robotników i młodzieży pracującej, liczne ścieżki spacerowe). Z uwagi na kryzys lat międzywojennych nie zrealizowano wszystkich elementów; powstał m.in. Kopiec Wolności o wys. 94 m. Ciekawostką jest fakt, że władze okupacyjne podczas II wojny światowej zainteresowały się terenem Malty i na postawie polskich opracowań podjęto niektóre prace rozpoczęte przed wojną, lecz jednocześnie zaczęto niszczyć Kopiec Wolności. Ponownie prace przy budowie parku ruszyły w 1946 r. - zrealizowano Jezioro Maltańskie wraz z torem regatowym i kąpieliskiem. W latach 1956, 1958 i 1961 odbywały się na nim międzynarodowe zawody kajakarskie i wioślarskie. Z biegiem lat obiekt przestał spełniać obowiązujące normy, a jezioro ulegało stopniowemu spłyceniu. Po modernizacji toru regatowego, obiekt obecnie spełnia kryteria Międzynarodowej Federacji Kajakowej. Obecnie Malta to zawiera urozmaiconą ofertę rekreacyjno-sportową, adresowaną do różnych grup użytkowników, a także miejsce wielu prestiżowych zawodów sportowych, plenerowych koncertów, codziennego i weekendowego wypoczynku. [źródło: Rys. 2 Położenie Ośrodka Sportu i Rekreacji Malta w Poznaniu

13 Główne elementy zagospodarowania i formy spędzania czasu wolnego: Bogate zasoby przyrodnicze i walory krajobrazowe oraz rozbudowana baza gastronomiczna i profesjonalnie przygotowana infrastruktura techniczna do uprawiania rozmaitych dyscyplin sportowych. [źródło: Malta Ski] Rys. 3 Plan urządzenia Centrum Sportowo-Rekreacyjnego Malta-Ski Elementy zagospodarowania związane z potencjałem przyrodniczym: Biała Góra: bogaty przyrodniczo teren zlokalizowany po wschodniej stronie Jeziora Maltańskiego wraz z Nowym Zoo o powierzchni 117 ha (budowane w latach 1967 r r.); z tego ok. 60 % powierzchni zajmują drzewostany sosnowe i lasy mieszane. Spiętrzony strumień płynący przez teren Zoo tworzy szereg stawów o ogólnej powierzchni ponad 16 ha. Jest tu prawie 2 tysiące zwierząt ( ok. 260 gatunków). O ile to możliwe, są one eksponowane na wybiegach o warunkach zbliżonych do naturalnych. Elementy zagospodarowania związane z wodą: tor regatowy: jeden z najlepszych torów w Europie, dł m i szer m; fontanna na jeziorze Malta: ufundowana dla upamiętnienia 750 rocznicy założenia miasta; Termy Maltańskie (położone niedaleko ośrodka rekreacyjnego Malta i toru Kolejki Parkowej Maltanka): wykorzystują jedną z największych atrakcji przyrodniczych tego rejonu - termalne, nisko zmineralizowane solanki (woda pobierana jest z głębokości 1300 m i ma temperaturę 40 C). 13

14 Tor regatowy na jeziorze Maltańskim w Poznaniu [źródło: wikipedia] [źródło: Rys. 4 Przykład zagospodarowania parku wielkopowierzchniowego w oparciu o zbiornik wodny Jezioro Maltańskie w Poznaniu Elementy zagospodarowania związane z terenową rekreacją i sportem: Kopiec Wolności: działa tu Centrum Sportowo-Rekreacyjne Malta-Ski obsługujące: sztuczny całoroczny stok narciarski o dł. ok. 150 m (w tym: wyciąg orczykowy i krzesełkowy i stok do nauki jazdy na nartach, wypożyczalnia sprzętu narciarskiego) oraz letni tor saneczkowy dł. 560 ml; Bula Park: miejsce do rozgrywania gier towarzyskich typu: bowling (to 6 w pełni zautomatyzowanych torów wraz z podliczaniem punktacji i prezentacją na tablicach wyników) i boule (to 5 torów do gry ze specjalnym żwirem ułatwiającym grę); ścianka wspinaczkowa; plac zabaw dla dzieci; sezonowe sztuczne lodowisko: uruchamiane na zachodnim brzegu jeziora; park linowy; pole do gry mini golfa, oraz pole treningowe. [źródło: wikipedia] Rys. 5 Przykład zagospodarowania parku wielkopowierzchniowego w oparciu o walory sportowo-rekreacyjne Malta-Ski i Kopiec Wolności w Poznaniu 14

15 Elementy zagospodarowania związane z komunikacją i funkcją noclegową: Kolejka Parkowa Maltanka: uruchomiona w 1972 r.; przebiega wzdłuż północnego brzegu Jeziora na długości ok. 3,8 km; stacja początkowa to "Maltanka", a końcowa to "Zwierzyniec" (niedaleko wejścia do Nowego Zoo); w 1994 r. wprowadzono do eksploatacji wagon motorowy - zwany ryjkiem ze względu na swój kształt; jest on obecnie najstarszym czynnym wagonem motorowym w Europie. Poznański Węzeł Rowerowy i sezonowa wypożyczalnia rowerów MaltaBike: oznaczony jest wysokim drogowskazem ze strzałkami wskazującymi poszczególne szlaki i ich kilometraż; są także dwie tablice informacyjne z mapami oraz parking rowerowy; na węźle krzyżuje się lub rozpoczyna swój bieg 9 tras rowerowych, w tym jedna międzynarodowa. Camping: zespół 43 domków campingowych, 40 miejsc caravaningowych i hotel; Drogowskazy Poznańskiego Węzła Maltanka Rowerowego [źródło: wikipedia] [źródło: Rys. 6 Przykłady rozwiązań komunikacyjnych w parku wielkopowierzchniowym - Ośrodek Sportu i Rekreacji Malta w Poznaniu Elementy zagospodarowania związane z kulturą i historią: sezonowe kino letnie: projekcje odbywają się na zadaszonych Trybunach Toru Regatowego; znajdują się tam: ekran o wymiarach 10,5 m x 4,5 m (pow. 47 m 2 ), aparatura nagłośnieniowa o mocy 7000 W i profesjonalne kinowe projektory. pomnik SS Poznań: zlokalizowany na zachodnim brzegu Jeziora Maltańskiego, upamiętnia statek SS Poznań, który pływał w latach pod krajową banderą i został w 1975 r. pocięty na złom w Świnoujściu. 15

16 Kino letnie Pomnik SS Poznań [źródło: [źrdło: wikipedia] Rys. 7 Przykłady zagospodarowania parku wielkopowierzchniowego w oparciu o potencjał kulturowy Ośrodek Sportu i Rekreacji Malta w Poznaniu b) przykład zagraniczny: park leśny Amsterdamse Bos, Amsterdam Charakterystyka terenu: Park Amsterdamse Bos: położony na granicy trzech jednostek administracyjnych: Amsterdam, Amstelveen i Aalsmeer, lecz stanowi własność miasta Amsterdam, corocznie odwiedzany jest przez blisko 7 mln osób. Powierzchnia parku wynosi 936 ha, w tym: 420 ha lasów; 215 ha łąk i trawników; 70 ha łąk podmokłych; 150 ha wód; 137 km ścieżek spacerowych; 51 km ścieżek rowerowych; 23 km dróg konnych. Park zaprojektowany został w okresie międzywojennym, w stylu angielskim, na terenie porolnym, zadarnionym i podmokłym. Decyzja o jego budowie zapadła w 1928 r., a nasadzanie drzew rozpoczęto w 1934 r. Pierwsza część parku została otwarta w 1937 r., a całość ukończono w 1968 r. 16

17 [źródło: Rys.8 Położenie parku Amsterdamse Bos na tle miasta Amsterdam Wstęp do parku jest bezpłatny. Nakłady na utrzymanie parku Amsterdamse Bos sprowadzone są do niezbędnego minimum. Niewielkie dochody parku pochodzą z wynajmowania koni i z organizowania szkół jazdy konnej, z wynajmowania rowerów i łodzi, a także ze sprzedaży biletów wstępu do farmy ze zwierzętami; Główne elementy zagospodarowania i formy spędzania czasu wolnego: rozległe powierzchnie zadrzewień (brak jest rabat kwiatowych i innych kosztownych form ogrodowych dla zachowania naturalnego charakteru parku), powierzchnie wód otwartych, w tym tor regatowy, powierzchnie łąk i trawników. O atrakcyjności parku stanowi prostota i minimalizm form zagospodarowania, przyrodnicze bogactwo i malowniczość. Zróżnicowane formy spędzania czasu wolnego użytkownicy parku: pokonują jego rozległe przestrzenie pływając łodziami, jeżdżąc konno, na rowerze, na łyżworolkach i poruszając się pieszo, korzystają z kąpieli w zbiornikach wodnych i kąpieli słonecznych, grają w piłkę na polanach parkowych. 17

18 Amsterdamse Bos jest przykładem parku o prostym programie. Wyeliminowano z niego rabaty kwiatowe, nie ma tam też trawników dywanowych, a jedynie trawniki łąkowe, jest stosunkowo mało ławek, itd. Pomimo tego do parku ściągają tłumy amsterdamczyków. Głównymi atrakcjami parku są otwarte przestrzenie, bogata szata roślinna, możliwość uprawiania sportów. Główną atrakcją parku adresowaną szczególnie do dzieci, prócz placu zabaw, jest farma ze zwierzętami domowymi i żubrami. Krajobraz naturalnie kształtowany Farma ze zwierzętami gospodarskimi i żubrami [źródło: oraz Rys. 9 Przykłady zagospodarowania parku Amsterdamse Bos 18

19 3. WIELOFUNKCYJNA ROLA PARKÓW PODMIEJSKICH Tereny przyrodnicze towarzyszące miastom prócz podstawowej funkcji przyrodniczej pełnią również rolę: społeczną: - miejsce nawiązywania kontaktów społecznych; - miejsce spędzania czasu wolnego; zdrowotną: - miejsce podejmowania aktywności fizycznej i forma przeciwdziałania współczesnym chorobom cywilizacyjnym; - promocyjno-marketingowa; - czynnik podnoszący atrakcyjność inwestycyjną obszaru; dydaktyczną: - miejsce edukacji ekologicznej. Dzięki takiemu zróżnicowaniu funkcjonalnemu, parki podmiejskie wpływają na jakość życia w obszarach zurbanizowanych. Stanowią też przestrzeń publiczną 5, gdzie zachodzi interakcja zarówno pomiędzy samymi użytkownikami, jak i między użytkownikami a środowiskiem przyrodniczym. Sprzyja to: wzmacnianiu więzi społecznych i poczucia przynależności do danego obszaru oraz rozwija odpowiedzialność obywatelską wobec tego typu terenów, ich walorów przyrodniczych i kulturowych. 3.1 System przyrodniczy miasta i zielona infrastruktura System przyrodniczy miasta 6 (SPM) to celowo wyodrębniona część miasta, pełniąca: nadrzędne funkcje przyrodnicze/ekologiczne (klimatyczna, hydrologiczna i biologiczna); podporządkowane funkcje pozaprzyrodnicze (np. wypoczynkowa, estetyczna, osadnicza). Warunkiem prawidłowego funkcjonowania systemu jest jego ciągłość, czyli zapewnienie powiązań między jego poszczególnymi elementami, warunkującymi przepływ materii i energii. Podstawowymi elementami systemu są: obszary węzłowe i węzły źródła zasilania (możliwie duże obszarowo); korytarze i sięgacze - powiązania i drogi zasilania (doliny, aleje zadrzewione, itp.). 5 Pojęcie to określone jest w ustawie o planowaniu u zagospodarowaniu przestrzennym (art. 2 pkt 6) jako: obszar o szczególnym znaczeniu dla zaspokojenia potrzeb mieszkańców, poprawy jakości ich życia i sprzyjający nawiązywaniu kontaktów społecznych ze względu na jego położenie oraz cechy funkcjonalnoprzestrzenne, określony w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy; 6 Szulczewska B., Kaftan J. (red.) 1996: Kształtowanie Systemu Przyrodniczego Miasta. IGPiK, Warszawa. 19

20 otoczenie SPM, stanowiące strefę brzegową dla podstawowych elementów systemu, pozostające w związku z nimi. W skład systemu wchodzą tereny biologicznie czynne różnej rangi i różnej wartości przyrodniczej. Park podmiejski stanowić może źródło zasilania oraz łącznik pomiędzy terenami biologicznie czynnymi w mieście i poza nim. W tym kontekście istotne jest minimalizowanie fragmentacji parku, jak i kreowanie różnego typu powiązań między nim a lasami i terenami zieleni w mieście. Zielona i niebieska infrastruktura to pojęcia pokrewne do systemu przyrodniczego. Obejmują różnego typu tereny zieleni bądź zbiorniki wodne i rzeki. Pojęcia te oznaczają jednak nie tylko przestrzenne wyznaczenie terenów biologicznie czynnych lecz także sposób postępowania uwzględniający działania na rzecz ochrony lub odbudowy bioróżnorodności 7. W syntetyczny sposób pojęcie zielonej infrastruktury 8 można scharakteryzować następująco: CZYM JEST ZIELONA INFRASTRUKTURA zielone kładki i przejścia dla zwierząt - łączące tereny przyrodnicze rozdzielone przez inwestycje wielofunkcyjna rola (np. miejsce bytowania, regulacja stosunków wodnych, miejsce rekreacji) 7 Zielona infrastruktura (broszura), UE, 2010 [ infra/pl.pdf]

21 źródło usług ekosystemowych, tj. korzyści dla człowieka w postaci: terenów rekreacji, czystości powietrza, wody, ochrony przeciw powodziowej integralny element terenów zurbanizowanych w postaci: parków, zielonych dachów, ścieżek spacerowych, itp. czynnik regulujący stosunki wodne, hamujący procesy erozyjne, wpływający na klimat, itp. JAK POSTĘPOWAĆ Z ZIELONĄ INFRASTRUKTURĄ prowadzenie inwestycji w sposób niedewastujący potencjału danego miejsca, uwzględniający aspekty przyrodnicze danego miejsca 21

22 ochrona przed fragmentacją terenu zieleni - znaczenie ma wielkość terenu biologicznie czynnego dla prawidłowego funkcjonowania fauny i flory wykorzystywanie terenów o różnych funkcjach, jako łączniki poszczególnych elementów systemu, np. rzeki, skupiska drzew rekultywacja terenów zdegradowanych w kierunku przyrodniczym 3.2 Usługi ekosystemowe Parki są nie tylko przestrzenią publiczną, ale miejscem realizacji usług ekosystemowych, m.in. poprzez swą funkcję rekreacyjną. Usługi ekosystemowe to korzyści jakie człowiek czerpie z ekosystemów, czyli są to usługi, jakich środowisko przyrodnicze dostarcza człowiekowi lub które człowiek czerpie ze środowiska 9. Źródłem usług ekosystemowych są różnego typu zasoby środowiska, tj. powietrze, woda, gleby, lasy, tereny biologicznie czynne, a bioróżnorodność stanowi podstawowy zasób środowiskowy, warunkujący jakość tych usług. 9 Millenium Ecosystem Assessment, Ecosystems and human well-being. Synthesis report. 22

23 Usługi te dzielą na 4 grupy 10 (podział ten ma charakter uniwersalny i globalny): Usługi zaopatrywania: Usługi wspierające: Usługi regulacyjne: Usługi kulturowe: zasoby, które są bezpośrednio eksploatowane przez ludzi, jak np. żywność, włókna, woda, surowce naturalne, składniki do leków; procesy, które pośrednio pozwalają na eksploatację zasobów naturalnych, takie jak produkcja czy zapylanie; naturalne mechanizmy odpowiedzialne za regulację klimatu, cyrkulację substancji odżywczych i wody, regulację szkodników, zapobieganie powodziom, itp.; korzyści, jakie ludzie uzyskują ze środowiska naturalnego dla celów rekreacyjnych, kulturalnych i duchowych; Przykładem w sposób oczywisty odzwierciedlającym istotę usług ekosystemowych jest rolnictwo. Podstawowym celem jest zapewnienie żywności, ale tereny rolnicze realizują wiele innych usług ekosystemu. Tradycyjne rolnicze krajobrazy Europy stanowią ważne dziedzictwo kulturowe, przyciągają turystów i oferują możliwości rekreacji na świeżym powietrzu. Gleby na terenach rolniczych odgrywają kluczową rolę w obiegu substancji odżywczych i wody 11. Parki także należą do usług ekosystemowych, z uwagi na pełnione funkcje środowiskowe (m.in. poprawa jakości powietrza, ochrona zasobów wodnych, zapobieganie powodziom, itp.), jak i funkcje rekreacyjne. W kontekście ochrony środowiska i usług, jakich dostarcza środowisko zastosowanie ma pojęcie zaangażowanego zarządzania kapitałem przyrodniczym i usługami ekosystemowymi. Jest to koncepcja, która w zintegrowany sposób ujmuje podejście do problemu wpływu wielu sektorów na środowisko. Planowanie przestrzenne, zastosowanie rachunku zasobów oraz spójność między politykami sektorowymi wdrażanymi na wszystkich szczeblach mogą pomóc w znalezieniu równowagi między potrzebą zachowania kapitału przyrodniczego i wykorzystywania go do rozwoju gospodarki. Bardziej zintegrowane podejście tego typu stworzyłoby również ramy dla pomiaru postępu i podstawę dla spójnej analizy uwzględniającej wiele celów politycznych EEA Środowisko Europy 2010 stan i prognoza. Synteza, Europejska Agencja Środowiska, 2010, s Środowisko Europy 2010 stan i prognozy; Europejska Agencja Środowiska, s Środowisko Europy 2010, s

24 3.3 Funkcje wypoczynkowo-rekreacyjne Parki podmiejskie, z uwagi na swą lokalizację w pobliżu terenów zurbanizowanych, odgrywają ważną rolę rekreacyjno-wypoczynkową dla mieszkańców miast. Wypoczynek zalicza się bowiem do podstawowych potrzeb człowieka, wpływają na jego kondycję psychofizyczną. Szczególne znaczenie mają wszelkie jego aktywne formy realizowane w środowisku przyrodniczym i podejmowane możliwie często. Dlatego też ważność wypoczynku w mieście i konieczność zapewnienia terenów dla jego realizacji wynika z faktu, że 13 : wiąże się on z możliwością wykorzystania nawet krótkiego czasu wolnego na regenerację sił fizycznych i umysłowych (pod warunkiem, że tereny te są łatwo dostępne i racjonalnie rozmieszczone w strukturze miasta w stosunku do miejsca zamieszkania); zasięg przestrzenny i czasowy jest ograniczony, czyli rozmieszczenie terenów dla tej funkcji jest wprost proporcjonalne do czasu przeznaczonego na wypoczynek oraz częstotliwości jego realizacji i czasu potrzebnego na dotarcie do terenów wypoczynkowych. Podstawowe czynniki warunkujące atrakcyjność i częstość korzystania z przyrodniczej, infrastrukturalnej i kulturowej oferty parku to dobra dostępność oraz sposób zagospodarowania parku, w tym ilościowe i jakościowe wyposażenie w infrastrukturę służącą użytkownikom. Dostępność rozumiana jest w dwóch kontekstach: jako powiązania parku z miastem, przystosowanie usług i urządzeń dla wszystkich grup użytkowników, tj. z ograniczoną sprawnością - czasową lub trwałą, osób starszych, rodzin z małymi dziećmi, itp. Infrastruktura w parku podmiejskim obejmuje takie elementy jak: informacja wizualna - stanowiąca element promocji miejsca w skali miasta i ułatwienie poruszania się w przestrzeni parkowej, urządzenia rekreacyjno-sportowe ich ilość stanowi wskaźnik stopnia urozmaicenia i aktualności oferty parku; wyposażenie techniczno-komunikacyjne jego ilość stanowi wskaźnik bezpieczeństwa i dostępności; stan jakościowo-estetyczny wyposażenia -stanowi wskaźnik atrakcyjności wpływający na samopoczucie użytkowników i klimat miejsca. 13 Szczepańska-Góra A., Problematyka, s

25 Kryteria oceny obszaru pod względem dostępności i wyposażenia w infrastrukturę to 14 : uwarunkowania zewnętrzne: powiązania parku z otoczeniem 1. dostępność komunikacyjna: 2. informacja wizualna: - dojazd komunikacją masową i indywidualną - ścieżki rowerowe i piesze - kierunkowskazy z terenu miasta - tablice informacyjne w strefie wejściowej o programie uwarunkowania wewnętrzne: struktura przestrzenno-funkcjonalna parku 3. infrastruktura rekreacyjno-sportowa - - poziom zróżnicowania urządzeń i wyposażenia, np. plaża piaszczysta lub trawiasta ścieżki spacerowe i rowerowe urządzenia sportowe (boiska, mni-golf, skateparki, strefy fitness itp.) place zabaw punkty gastronomiczne wypożyczalnie sprzętu wodnego baseny i brodziki pomosty i przystanie stoły do gier (np. ping-pong a, szachów) stoły i miejsca na grilla wyposażenie (zaplecze) do organizacji imprez i koncertów aktualność programu wypoczynkowego (tj. co jest użytkowane, co zdezaktualizowane) 4. infrastruktura - wyposażenie w węzły sanitarne i przebieralnie technicznokomunikacyjna - występowanie elementów małej architektury lub infrastruktury technicznej (tj. ławki, lampy, kosze na śmieci) 5. stan jakościowy i estetyczny wyposażenia - parkingi (miejsca postojowe) - wyposażenie w stojaki na rowery - występowanie rozwiązań dla osób niepełnosprawnych, - forma architektoniczna i wyraz plastyczny infrastruktury i elementów zagospodarowania 14 Por. Szczepańska-Góra A., Problematyka, s

26 3.4 Polityka przestrzenna na rzecz zachowania i rozwoju parków podmiejskich Z uwagi na wielofunkcyjną rolę podmiejskich terenów przyrodniczych, lokalna i regionalna polityka przestrzenna powinna mieć na względzie ochronę istniejących lasów i terenów zieleni oraz w miarę możliwości podejmować działania na rzecz ich ilościowego i jakościowego wzmacniania. Istotne jest dążenie do tworzenia systemów przyrodniczych na poziomie miasta i regionu, a skutecznym instrumentem tej ochrony są ustalenia w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, które stanowią prawo miejscowe. Marginalizowanie problematyki wypoczynku w mieście ( ) stanowi antytezę rozwoju zrównoważonego, przyjętego współcześnie za obowiązkowy kierunek kształtowania miast. Brak terenów wypoczynkowych zaliczany jest bowiem do zagrożeń środowiskowoprzestrzennych, obok takich jak: zanieczyszczenie wody, powietrza i gleb, konflikty funkcjonalne, smog, hałas, itp. Nie oznacza to więc jedynie doraźnego deficytu terenów i obiektów do spędzania czasu wolnego, lecz skutkuje przyszłymi poważniejszymi konsekwencjami - głównie społecznymi i zdrowotnymi, do których zaliczyć można: obniżenie kondycji zdrowotnej społeczności lokalnej; obniżenie konkurencyjności gminy przez zubożenie oferty wypoczynkowej i utratę uczestników wypoczynku - poszukujących innych miejsc; w skrajnych przypadkach - wzrost patologii społecznej, zwłaszcza wśród młodzieży, dla której brak oferty dla zagospodarowania czasu wolnego 15. Terenów tych nie należy traktować jako ograniczenia w rozwoju przestrzennym danego obszaru, lecz jako jego wartość dodaną, decydującą o jakości życia i poziomie zdrowotności zarówno w skali populacyjnej, jak i indywidualnej. Obecność tego typu terenów nierzadko stanowi tzw. czynnik lokalizacyjny podnoszący jakość danego miejsca. Oczywistym jest bowiem fakt, że obecność wszelkiego typu przyrodniczych terenów o funkcji rekreacyjnej podnosi znacząco wartość inwestycyjną terenów w bliskim lub bezpośrednim ich sąsiedztwie. Kwestie te są szczególnie aktualne dla takich obszarów jak Metropolia Silesia, która dość rzadko kojarzona bywa z parkami i lasami, a wciąż znacznie częściej z przemysłem i jego uciążliwościami. Warto jednak popularyzować przyrodniczy i rekreacyjny wymiar miast tego obszaru, gdyż służy to stopniowej zmianie ich stereotypowego wizerunku i obalaniu mitów. To ważne także z uwagi na społeczną i zdrowotną rolę, jaką tereny te pełnią dla mieszkańców obszarów silnie zurbanizowanych. Mają one również walor estetyczny, jako kolorowe enklawy drzew i krzewów, wzbogacające przestrzeń miast Szczepańska-Góra A., Problematyka wypoczynku, s red. Gwoździewicz B., Szczepańska-Góra A., Zielona strona Metropolii Silesia, GZM 2010, s.3 26

27 4. ANALIZA DOŚWIADCZEŃ PROJEKTU PERIURBAN PARKS 4.1 Podstawowe informacje o projekcie Periurban Parks 17 Projekt Periurban Parks poświęcony był kwestiom kreowania i zarządzania terenami zwanymi potocznie parkami podmiejskimi (ang. periurban parks). Problematyka podjęta w projekcie stanowi zatem międzynarodowy głos podkreślający ważność parków podmiejskich dla jakości życia w miastach europejskich oraz wskazuje na konieczność wielokierunkowej ochrony tych terenów i ich kształtowania w powiązaniu ze środowiskiem miejskim. Powinno to stanowić integralny komponent lokalnych i regionalnych polityk rozwoju. Projekt realizowany był w latach i finansowany przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (ERDF), w ramach Programu INTERREG IVC promującego współpracę międzyregionalną oraz wymianę najlepszych praktyk między krajami Europy - zgodnie z założeniami współpracy terytorialnej Unii Europejskiej. Cele projektu to:

28 Dla osiągnięcia ww. celów, projekt opierał się na: wymianie doświadczeń pomiędzy partnerami reprezentującymi różnego rodzaju instytucje z różnych krajów tj. władze regionalne, lokalne, zarządców parków, organizacje pozarządowe, uniwersytety, itp. włączaniu do projektu tzw. stakeholder ów (zainteresowanych podmiotów) w sposób pośredni przez informowanie za pomocą broszur, strony WWW, newsletter ów lub bezpośredni przez włączenie w prace projektu; opracowywaniu dokumentów (indywidualnie - przez wszystkich partnerów oraz zbiorczo dokumentów końcowych); realizacji 4 projektów pilotowych (przez 4 partnerów), będących próbą wdrożenia wybranych rozwiązań, wspólnie wypracowanych w takcie realizacji projektu); W projekcie uczestniczyło 14 partnerów z 11 krajów UE (rys. 10), reprezentujących następujące instytucje: 1. REGIONE TOSKANA (Regin Toskania), Włochy Lider projektu 2. ABERDEEN CITY COUNCIL (Rada Miasta Aberdeen), Wielka Brytania 3. VITOSHA NATURE PARK (Park Narodowy Vitosha), Bułgaria 4. THE CITY OF KOŠICE (Miasto Košice), Słowacja 5. REGIONAL GOVERNMENT OF LOMBARDY (Rząd Regionu Lombardii), Włochy 6. DANUBE-IPOLY NATIONAL PARK DIRECTORATE (Zarząd Parku Narodowego Danube- Ipoly), Węgry 7. LILLE METROPOLITAN NATURAL SPACE OFFICE (Metropolitalne Biuro Obszarów Przyrodniczych w Lille), Francja 8. REGIONAL GOVERNMENT OF ANDALUSIA, REGIONAL MINISTRY FOR ENVIRONMENT (Regionalny Rząd Andaluzji, Regionalne Ministerstwo Środowiska), Hiszpania 9. PRAGUE CITY FOREST PARK (Park Leśny w Pradze), Czechy 10. GENERAL COUNCIL OF SEINE-SAINT-DENIS (Zarząd Generalny Seine-Saint-Denis), Francja 11. LISBON MUNICIPALITY (Gmina Lizbona), Portugalia 12. GÓRNOŚLĄSKI ZWIĄZEK METROPOLITALNY, Polska 13. LARNACA DEVELOPMENT AGENCY (Agencja Rozwoju Larnaki), Cypr w projekcie od początku 2012 r., w zastępstwie ZOGRAFOU MUNICIPAL ENTERPRISE OF DEVELOPMENT (Miejskie Przedsiębiorstwo Rozwoju Zografou) z Grecji, tj. w projekcie do końca 2011 r. 28

29 14. FEDENATUR: European Federation of Natural & Rural Metropolitan & Periurban Spaces (Europejska Federacja Metropolitalnych i Podmiejskich Terenów Przyrodniczych oraz Wiejskich), Hiszpania Rys. 10 Rozkład 14 partnerów projektu Periurban Parks z 11 krajów Unii Europejskiej 29

30 4.2 Typologia parków podmiejskich w projekcie Analizowane w projekcie parki podmiejskie różnią się między sobą pod względem: położenia w strefach klimatycznych: śródziemnomorskiej, oceanicznej, umiarkowanej; różnego poziomu wartości przyrodniczych: posiadają status parku narodowego, nie są objęte żadną formą ochrony, posiadają wydzielone obszary objęte ścisłą ochroną, wyłączone dla użytkowników oraz obszary ogólnodostępne; pierwotnego charakteru terenu: nieużytki bądź tereny poprzemysłowe poddane procesowi rewitalizacji, obszary rolnicze. Na podstawie cech terenów zgłoszonych do projektu wyodrębniono 4 rodzaje parków: A. park narodowy Obszar o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych, charakteryzujący się dużą różnorodnością fauny i flory. Przepisy prawne i ograniczenia w użytkowaniu tego typu terenów są określone na poziomie europejskim (NATURA 2000), krajowym lub regionalnym i lokalnym. Na proces rozwoju tego obszaru może znacząco wpływać zakaz realizacji określonych form użytkowania terenu. parki w projekcie: Andaluzja, Park Narodowy Danube-Ipoly, Park Narodowy Vitosha B. park pół-naturalny i teren rolnictwa ekologicznego Obszar będący połączeniem terenów naturalnych i sztucznie ukształtowanych, jak korytarze ekologiczne i tereny rolnicze (np.: pola uprawne oraz lasy i mokradła). Ten typ parku nie podlega europejskim regulacjom prawnym, natomiast posiada uregulowania prawne na poziomie polityki krajowej i lokalnej. parki w projekcie: Park Sud Milano, Park della Piana Toscana, Metropolia Lille C. park leśny Obszar zlokalizowany w bliskim sąsiedztwie miasta lub w jego strukturze, pełniący funkcje społeczne i rekreacyjne dla społeczności lokalnej. Ten typ może łączyć w sobie różne rodzaje parków oraz podlegać różnym regulacjom prawnym, jak np. wynikających z planu urządzenia lasu, czy miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. parki w projekcie: Monsanto Lisbon, Košice, Park Drahaň, Praga-Troja; Zografou, Metropolia Silesia D. park powstały na terenach zrekultywowanych Obszar powstały na terenie zrekultywowanym, uprzednio zdegradowanym w wyniku działalności człowieka (np. tereny poprzemysłowe czy składowiska odpadów). parki w projekcie: Seine-Saint-Denis, Metropolia Lille, Metropolia Silesia, Park Nord Milano 30

31 4.3 Rezultaty projektu Projekt Periurban Parks należał do projektów nieinwestycyjnych, bazujących przede wszystkim na wymianie doświadczeń zarówno pozytywnych, jak i negatywnych (tego co może być problemem, czego należy unikać). Analiza ta wskazuje jak wiele zagadnień ma wymiar uniwersalny i wspólny, niezależnie od uwarunkowań prawnych i społecznogospodarczych poszczególnego państwa, a kwestia współistnienia terenów przyrodniczych i zurbanizowanych pozostaje wciąż aktualna, a współczesne presje na środowisko nie znają granic. Dlatego też budowanie platformy współpracy i sieci kontaktów powinno być stałym procesem umożliwiającym aktualizację i poszerzanie wiedzy na temat zarządzania i kształtowania przestrzeni parku. Wyniki prac projektu zostały zebrane w formie: opracowanie pt. Tool Kit - materiał zawierający dobre przykłady oraz słabości w zakresie zarządzania parkami podmiejskimi w aspektach: społecznym, środowiskowym, prawnym, zarządczym, ekonomicznym, kulturowym, infrastrukturalnym; jest to dokument zbiorczy przygotowany na podstawie 13 materiałów składowych pn. Analiza Terytorialna, sporządzonych indywidualnie przez partnerów wg wspólnego schematu; elektroniczny interaktywny Guide Book - narzędzie pozwalające zakwalifikować dany teren do jednego z czterech rodzajów parku wyodrębnionego w projekcie (patrz. pkt. 4.2), zawierające zestaw informacji i dobrych praktyk dla danego rodzaju; Policy Recommendations - rekomendacje w zakresie polityki przestrzennej wobec parków podmiejskich - o charakterze apelu adresowanego do decydentów i polityków, które podkreślają wielofunkcyjne znaczenie podmiejskich terenów przyrodniczych typu periurban parks oraz konieczność ich utrzymywania i ochrony przed presją inwestycyjną i urbanizacją z uwagi na ich rolę w kształtowaniu warunków zamieszkania w miastach i zdrowotności mieszkańców (załącznik nr 1). Dla Metropolii Silesia projekt był okazją do prezentowania walorów przyrodniczych tego obszaru, co było naturalną promocją miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, tym razem pod kątem lasów, parków i terenów rekreacyjnych. Umożliwił także nawiązanie kontaktów z międzynarodowym gronem profesjonalistów i podmiotów zarządzających tego typu terenami. Dodatkowym profitem dla 31

32 wszystkich miast GZM był folder pt. Zielona strona Metropolii Silesia, wydany w 2011 r. i dwukrotnie wznawiany. Jest on także dostępny na stronie internetowej Wyniki wieloaspektowej analizy parków podmiejskich Analiza parków podmiejskich dokonana w projekcie Periurban Parks odzwierciedla ich wieloaspektową specyfikę oraz rolę jaką pełnią dla jakości życia w środowisku zurbanizowanym. Nowatorskie podejście do parku podmiejskiego oznacza, iż powinien być on traktowany przez władze publiczne jako jeden z instrumentów kształtowania polityki przestrzennej, a nie obszar wykluczony z zabudowy, stanowiący głównie obciążenie budżetowe. Takie podejście wymaga stosowania określonego instrumentarium wspierającego jednostki publiczne i prywatne w procesie tworzenia lub utrzymania parków podmiejskich. Instrumenty te obejmują takie aspekty jak: formalno-prawny; zarządzenia; środowiskowy; społeczny i komunikacyjny; kulturowy; ekonomiczny; infrastrukturalny, z uwzględnieniem aspektów dostępności. Na podstawie doświadczeń 11 krajów EU dokonano analizy powyższych aspektów pod kątem ich słabości i ograniczeń oraz dobrych praktyk, czyli funkcjonujących i sprawdzonych rozwiązań, które mogą inspirować do podejmowania podobnych inicjatyw w innych parkach. Niniejszy rozdział został przygotowany na podstawie dokumentów wypracowanych w ramach projektu oraz materiałów informacyjnych dodatkowo pozyskanych od parterów projektu. Informacje te zostały zawarte w części szczegółowej obejmującej: 1. Ustalenia z zakresu kreowania i zarządzania parkami podmiejskimi na podstawie projektu Periurban Park; 2. Przykład wykorzystania projektu Periurban Parks Katowickim Parku Leśnym; 3. Przykłady rozwiązań z wybranych parków podmiejskich z projektu Periurban Parks; 4. Podstawowe informacje na temat wybranych parków z projektu Periurban Parks. 18 art. stona internetowa 32

33 CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] 33

34 1 USTALENIA Z ZAKRESU KREOWANIA I ZARZĄDZANIA PARKAMI PODMIEJSKIMI NA PODSTAWIE PROJEKTU PERIURBAN PARK 34

35 1. USTALENIA Z ZAKRESU KREOWANIA I ZARZĄDZANIA PARKAMI PODMIEJSKIMI NA PODSTAWIE PROJEKTU PERIURBAN PARK 1.1 Aspekty formalno-prawne a) bariery i ograniczenia (patrz: Aspekty zarządzania): brak prawnego statusu parków podmiejskich; słabość polityki przestrzennej (niewystarczająca egzekwowalność przepisów) i kompleksowego planowania terenów na styku obszarów miejskich i wiejskich; niedostatecznie rozwinięta współpraca wielosektorowa i zarządzanie wielopoziomowe; b) dobre praktyki: park podmiejski jako narzędzie regionalnej/lokalnej polityki przestrzennej: - park bywa postrzegany jako instrument planistyczny, zwłaszcza w kontekście zurbanizowanych obszarów podmiejskich; takie państwa jak Wielka Brytania czy Niemcy traktują parki, jako obszary cenne strategicznie dla zachowania równowagi ekologicznej w obszarach metropolitalnych oraz dla ochrony środowiska i poprawy krajobrazu obszarów podmiejskich; integrowanie działań planistycznych i polityki: - specyfika parków podmiejskich może wymagać powołania jednostki zarządzającej; rolę tę pełnić mogą organizacje pozarządowe (np. Metropolia Lille) lub podmioty powołane do tego celu (np. Andaluzja, Lombardia, Seine-Saint-Denis); - rozwiązanie takie choć nie jest wolne od praktycznych problemów - pomaga w koordynowaniu polityki zarządzania i planowania w obrębie zagadnień odnoszących się do ochrony i rozwoju obszarów podmiejskich. mechanizmy skutecznej koordynacji polityki (planowania) i rozwoju parku podmiejskiego: - jednostki zarządzające nie tylko muszą posiadać odpowiednie przepisy wewnętrzne określające funkcjonowanie parku, ale i mechanizmy wdrażania polityk i celów rozwoju, jak np. stosowne porozumienia pomiędzy jednostką zarządzającą parkiem, a władzą publiczną (samorządem lokalnym/regionalnym); nie gwarantują lecz wspierają one skuteczność działań. 35

36 WNIOSKI W ZAKRESIE ASPEKTÓW FORMALNO-PRAWNYCH Prawne/formalne przyznanie statusu parku podmiejskiego jest ważnym krokiem w kierunku uproszczenia procesu zarządzania tym terenem, w tym: sporządzania dla niego polityk, strategii i regulacji prawnych; nawet jeśli regulacje prawne nie pozwalają na nadanie parkowi statusu podmiotu prawnego i nie przypisują mu odrębnych regulacji prawnych, to jednostka nim zarządzająca powinna za tym lobbować (najwłaściwszym dla rozpoczęcia tego procesu wydaje się być poziom regionalny); Planowanie przestrzenne jest kluczowym instrumentem prawnym dla utrzymania i/lub rozwoju parków podmiejskich jest, ponieważ: pozwala na ochronę istniejących zasobów; wspiera proces integrowania parków podmiejskich z obszarami zurbanizowanymi, m.in. poprzez: strefowanie, ograniczenia dla rozwoju terenów inwestycyjnych, planowanie zielonej infrastruktury i powiązań ekologicznych; może łączyć procesy planowania i wdrażania na rzecz spójnego, długoterminowego zagospodarowania i użytkowania terenu, bazując na wielopoziomowym i wielosektorowym podejściu, nastawionym na proces i spójność społeczną; Ważne jest integrowanie polityk i narzędzi planistycznych dotyczących parków podmiejskich w cały proces planowania i rozwoju danego obszaru (w skali lokalnej lub regionalnej): działania w tym zakresie powinny wychodzić poza tradycyjny podział na planowanie obszarów miejskich i wiejskich, który nie był w stanie powstrzymać ekspansji na tereny przyrodnicze w urbanizującej się Europie; parki podmiejskie powinny być traktowane jako swoisty łącznik między miastem a wsią, oraz jako separatory / bufory między poszczególnymi terenami zainwestowanymi i ograniczać zjawisko rozlewania się miast. Tworzenie dobrowolnych partnerstw zawiązanych w oparciu o stosowne uregulowania prawne, zrzeszających wszystkich niezbędnych partnerów z sektora publicznego i prywatnego - ma znaczenie strategiczne dla wyznaczania celów, działania i rozwoju parków podmiejskich i może wpłynąć na efektywność międzyinstytucjonalnego zarządzania; tak pojęte zarządzanie może przyczynić się do likwidacji tzw. instytucjonalnego wąskiego gardła, spowodowanego brakiem porozumienia i koordynacji wpływającego na słabość zarządzania; Patrz także: Aspekty zarządzania 36

37 1.2 Aspekty zarządzania a) bariery i ograniczenia: - Brak uznania parku podmiejskiego za odrębny podmiot (patrz też Aspekty prawne): - większość krajów UE nie traktuje parku jako odrębnego podmiotu prawnego, z własną jednostką zarządzającą; utrudnia to rozwój współpracy wielosektorowej oraz skutkuje postrzeganiem parku głównie przez pryzmat aspektów środowiskowych, a także ogranicza możliwości wdrażania własnej strategii rozwoju i inicjowania indywidualnych działań; - nawet w nielicznych sytuacjach, gdy park posiada swą jednostkę zarządzającą, współpraca i koordynacja działań między poszczególnymi jej wydziałami a różnymi podmiotami nie jest łatwa; bywa bowiem, że zarządzanie parkiem jest realizowane przez różne wydziały, co utrudnia prowadzenie efektywnej polityki rozwoju; Konflikt interesów i presje inwestycyjne: - presja wywierana przez obszary zurbanizowane w sąsiedztwie parku podmiejskiego (np. Monsanto Lizbona, Zografou, Park Drahaň, Praga-Troja; Park Narodowy Vitosha), a zwłaszcza na pograniczu miasta i wsi (np. Seine-Saint-Denis, Park della Piana Toskania), stanowi ciągłe zagrożenie dla funkcjonowania tego terenu; - wartość rynkowa gruntów zwykle jest ważniejsza od aspektów środowiskowych; parki podmiejskie cieszą się popularnością inwestycyjną wśród developerów, co nie sprzyja zapewnieniu biologicznej ciągłości między parkami a ich otoczeniem; Brak długoterminowych strategii oraz zintegrowanego i kompleksowego planowania: - brak opracowanych strategii rozwoju i wizji rozwoju parku stanowi dużą przeszkodę w prawidłowym funkcjonowaniu parku; jeśli jednostka zarządzająca parkiem jest jednostką publiczną, to często jej praca uzależniona jest od kadencyjnością władz, wynoszącej 4-5 lat; w tym przypadku zarządzanie jest bardziej skupione na osiąganiu krótkotrwałych celów niż tworzeniu długoterminowej strategii rozwoju; - zwykle planowanie obszarów zurbanizowanych i wiejskich traktowane jest jako odrębne kwestie, co oznacza, że często brak jest zintegrowanego i kompleksowego planowania terenów miejsko-wiejskich; najczęściej niestety interes miejski przeważa nad wiejskim; - rozbieżność interesów różnych partnerów i sił w zakresie kierunków rozwoju danego parku. 37

38 b) dobre praktyki (patrz: Aspekty formalno-prawne): Systemy zarządzania parkami podmiejskimi: jednym z rozwiązań funkcjonującym w krajach UE jest powoływanie jednostki zarządzającej (organizacji, agencji, partnerstwa, itp.) dla jednego parku (np. Parco Nord Milano, Lombardia, Włochy) lub kilku parków (np. General Council Management of Green Spaces, Seine-Saint-Denis Francja; Espace Naturel Lille Métropole, Francja); takie rozwiązanie zwiększa samodzielność działania, m.in. pozwala budować długoterminowe plany działania, sięgać po różne formy finansowania, prowadzić politykę marketingową i monitoring; system zarządzania parkami ma różny charakter i stan prawny: dominujący system zarządzania parkiem to podmiot publiczny lub połączenie różnych podmiotów działających w ramach parku będącego własność publiczną (np. Park Narodowy Vitosha, Koszyce, Monstanto Lisbon); w przypadku, gdy park podmiejski podlega kilku samorządom lokalnym i/lub podmiotom prywatnym, można tworzyć partnerstwa publiczno-prywatne lub inne formy współpracy (np.: Aberdeen, Andaluzja La Corchuela, Metropolia Lille); często zarządzanie odbywa się na miejscu poprzez wewnętrzne struktury lub jest realizowane poprzez outsourcing; Długoterminowa strategia zarządzania: strategia, wspólnie uzgodniona ze wszystkimi podmiotami związanymi z funkcjonowaniem parku, jest warunkiem koniecznym dla prawidłowego funkcjonowania parku podmiejskiego; dokument ten powinien: zawierać analizę zagadnień i funkcji parku oraz celów i planowanych zamierzeń; uwzględniać proces konsultacji społecznych (ze wszystkimi zainteresowanymi podmiotami) dających możliwość wnoszenia uwag na etapie sporządzania projektu tego dokumentu (mimo czasochłonności tego procesu pozwala on uniknąć późniejszych konfliktów, na etapie realizacji zamierzeń); określać system monitoringu i oceny na rzecz poprawy jakości procesu zarządzania. Budowanie współpracy: angażowanie podmiotów instytucjonalnych i społecznych jest czynnikiem warunkującym właściwy rozwój parku i pełnienie jego wielofunkcyjnych zadań; idea szerokiego partnerstwa oznacza podejście wielosektorowe, oparte na zasadach współpracy międzyinstytucjonalnej, angażującej wszystkie poziomy zarządzania oraz 38

39 możliwie szerokie grono społeczności lokalnej w celu wspólnego rozwiązywania problemów i budowania strategii działania parku podmiejskiego (np. Park Sud Milano, Metropolia Lille, Park della Piana Toskania w fazie początkowej); współpraca wielosektorowa wiąże się też z ograniczeniami, np. w postaci mało czytelnego podziału kompetencji i odpowiedzialności między instytucjami oraz słabej koordynacji pomiędzy podmiotami; Nadzór i kontrola- element systemów zarządzania parkiem: - systemy monitoringu środowiska i przestrzeni, zintegrowane z regionalnym lub lokalnym planem dla obszarów chronionych, pozwalają zarządcom parków podmiejskich uzyskać informacje mogące w znaczący sposób wpływać na podejmowane decyzje (np. Rząd Regionalny Lombardii, Metropolia Lille). WNIOSKI W ZAKRESIE ASPEKTÓW ZARZĄDZANIA Powołanie niezależnej jednostki zarządzającej parkiem pozwala najefektywniej działać na rzecz parku zarówno w zakresie codziennych prac, jak i długoterminowego planowania strategicznego; zakres jest kompetencji powinien obejmować: - codzienne funkcjonowanie parku, - opracowywanie i wdrażanie długoterminowych strategii i planów wykonawczych, - integrowanie planów, polityk i działań, - zawiązywanie współpracy i umów z partnerami (definiując ich obowiązki, zaangażowanie i sposób użytkowania terenu), - włączanie parku w strategie rozwoju lokalnego danego obszaru, - podnoszenie społecznej świadomości na temat wartości, historyczno-kulturowych walorów parku oraz jego znaczenia dla rozwoju lokalnego. Jednostka zarządzająca parkiem podmiejskim powinna być aktywna w procesie planowania przestrzennego danego obszaru, m.in. poprzez uwzględnianie parku podmiejskiego w dokumentach planistycznych różnego szczebla dla jego ochrony oraz poprawy jego powiązań z otoczeniem (np. planowanie obsługi komunikacyjnej); Strategia zarządzania parkiem może przybierać różnorodne formy: być realizowana poprzez istniejące dokumenty (np. Plany ochrony środowiska) być tworzona indywidualnie w miarę potrzeb. Park nie powinien być postrzegany jako element statyczny, zarządzany odgórnie lecz jako podmiot dynamiczny, zarządzany oddolnie - kształtowany z udziałem społeczności lokalnej, której służy; ważne jest więc przygotowanie odpowiedniego zestawu działań społecznych i informacyjnych na rzecz szerokiej promocji parku i jego oferty; Patrz także: Aspekty formalno-prawne oraz Aspekty społeczne i informacyjne 39

40 1.3 Aspekty środowiskowe a) bariery i ograniczenia: Formy użytkowania gruntów występujące w parkach, które potencjalnie mogą pozostawać w sprzeczności z ochroną bioróżnorodności to: - działalność rolnicza: często oparta jest na intensywnych metodach produkcji, prowadzona na obszarach graniczących z chronionymi siedliskami fauny i flory; - odłogowanie terenów rolniczych lub występowanie nieużytków mogące powodować ekspansję gatunków inwazyjnych, powodujące wypieranie i zastępowanie gatunków właściwych dla danego terenu (np. Park Narodowy Vitosha, Park Narodowy Danube- Ipoly, Park Drahaň, Praga-Troja); - gospodarka leśna: bywa, że programy intensywnego zalesiania zagłuszają bioróżnorodność danego obszaru; - funkcja rekreacyjna: powoduje konflikty z funkcją przyrodniczą wynikające przede wszystkim z nadmiernej liczby użytkowników lub nieprawidłowych ich zachowań, jak: niszczenie roślinności, naruszanie spokoju zwierząt, zagrożenie hałasem, czy zanieczyszczenie gleby; Zagrożenia i presje dla środowiska wynikające z oddziaływania człowieka: negatywne procesy urbanizacyjne na terenach podmiejskich to rozlewanie się miast skutkujące malejącą możliwością tworzenia nowych obszarów chronionych i uszczuplaniem istniejących terenów tego typu (np. Park Sud Milano, Seine-Saint- Denis, Park della Piana Toskania); powszechny konflikt między użytkownikami parku, a środowiskiem to imprezy masowe organizowane na terenach parków podmiejskich (np. sportowe, koncerty) i rosnąca liczba ich uczestników jest problematyczna, zarówno z punktu widzenia zarządzania parkiem, jak i przyrody (np. zniszczenie ścieżek podczas maratonu w którym uczestniczyło 3000 osób w Metropolii Lille); przykład zagrożenia ze strony środowiska przyrodniczego dla człowieka: niektóre gatunki zwierząt, które bywają uciążliwe dla ludzi mieszkających w obrębie obszaru parkowego lub w jego sąsiedztwie (np. nietoperze zamieszkujące w budynkach mieszkalnych, których guano oprócz nieprzyjemnego zapachu, niszczy substancję budynku oraz jest źródłem pasożytów niebezpiecznych dla człowieka (np. Park Narodowy Danube-Ipoly) czy dziki w Katowickim Parku Leśnym niszczące trawniki i stanowiące zagrożenie dla użytkowników parku). 40

41 nadmierne wykorzystywanie obszaru parku do celów rolniczych lub rekreacyjnych: zjawisko szczególnie zauważalne w odniesieniu do chronionych łąk i lasów, gdzie zniszczeniu ulegają gatunki fauny i flory podlegające ochronie; zanieczyszczenie odpadami: zaśmiecanie parków przez ich użytkowników lub podrzucanie odpadów i tworzenie dzikich wysypisk zanieczyszczających środowisko, degradujących krajobraz i obniżających walory krajobrazowo-estetyczne; występuje głównie w rejonach sąsiadujących z ciągami komunikacyjnymi i osiedlami mieszkalnymi; ekspansja gatunków inwazyjnych: występuje często na nieużytkach i terenach odłogowanych, może zagrażać terenom chronionym (np. Park Narodowy Vitosha, Park Narodowy Danube-Ipoly, Park Drahaň, Praga-Troja); inne zagrożenia: zależnie od specyfiki i lokalizacji parku najczęściej występują w formie kłusownictwa, pożarów (zwłaszcza w krajach śródziemnomorskich, np. Monsanto Lizbona, Andaluzja), szkody górnicze degradujące powierzchnię parku, powodując powstawanie zapadlisk i zalewisk (np. Metropolia Silesia). b) dobre praktyki: Ochrona prawna terenów o szczególnie cennej bioróżnorodności: tworzenie obszarów chronionych odbywa się na podstawie przepisów o ochronie środowiska szczebla unijnego 19, krajowego, regionalnego status i poziom ochrony tych obszarów jest zróżnicowany: obszary Natura 2000 tereny, podlegające regulacjom unijnym, odnoszą się do terenów o szczególnym znaczeniu dla Wspólnoty Europejskiej zgodnie z dyrektywami nr 79/409 i 92/43 (Habitat-Natura 2000); obszary te mogą stanowić: część parku (np. Seine-Saint-Denis, Park Narodowy Danube-Ipoly, Parco Della Piana Tuscany, Park Parha-Troja, Koszyce); w całości tworzyć park (Park Narodowy Vitosha). obszary szczególnie zagrożone mogą być całkowicie wyłączone z użytkowania np. poprzez ich ogrodzenie (np. Szlak Przyrodniczy Sas Hill w Parku Narodowym Danube- Ipoly); nie zawsze konieczna jest ścisła ochrona i wyłączenie terenu z użytkowania (np. ochrona lasu może być realizowana na podstawie przepisów krajowych); 19 W maju 1992 r. rządy UE przyjęły przepisy prawne dotyczące ochrony najbardziej zagrożonych gatunków w Europie. Dyrektywa ta uzupełnia Dyrektywę dotycząca Ptaków z 1979 r. Obie Dyrektywy łączy idea stworzenia sieci obszarów chronionych Natura więcej informacji : 41

42 Rozpoznanie charakterystyki danego środowiska: ochrona walorów przyrodniczych parku wymaga waloryzacji jego potencjału przyrodniczego, w tym określenia specyfiki parku i jego powiązań z otoczeniem (np. na podstawie materiałów kartograficznych, opracowań naukowych, wizji w terenie, itp.); służy do formułowania planów ochrony środowiska, strategii rozwoju danego obszaru, czy zakładaniu nowego parku; należy zhierarchizować aspekty ekologiczne, społeczne i ekonomiczne oraz wyznaczyć priorytety działania, pozwalające zapewnić im środki finansowe oraz zdefiniować zakres i zasady korzystania z parku; Odnowa środowiska parków podmiejskich oraz odtwarzanie terenów przyrodniczych: - działania podstawowe: sadzenie lokalnych gatunków roślin, ponowne zalesianie (np. Monsanto Lizbona, Aberdeen, Toskania Park della Piana, Metropolia Silesia ), reintrodukcja roślin poprzez tworzenie ogrodów botanicznych (np. Zografou), rekultywacja terenów poprzemysłowych i nieużytków (Seine St. Denis, Park Nord Milano, Metropolia Silesia ); - odbudowa naturalnego środowiska życia i odnowa gatunkowa zwierząt (np. Park Narodowy Vitosha); - działania wspierające: nasadzenia żywopłotów i lasów w celu przeciwdziałania procesom erozji, wielokulturowe uprawy rolne, czy stosowanie tradycyjnych metod zbierania plonów (np. Park Sud Milano); - konieczne jest zaangażowanie szerokiego grona partnerów w proces odbudowy biologicznej, np.: leśnicy, rolnicy, zarządcy ośrodków rekreacyjnych, itp. (np. Metropolia Silesia ); - działania te wymagają monitorowania, np. gatunków fauny i flory ich trwałości, zdrowotności i odporności na presję antropogeniczną (np. Park Nord Milano), - niezbędne jest także kształtowanie świadomości społecznej uświadamiającej potrzebę zachowania środowiska przyrodniczego; - stosowanie kompensacji przyrodniczej w przypadku konfliktu interesów między realizowaną inwestycją, która uszczupla obszar parku lub wiąże się z zagrożeniem dla jego środowiska przyrodniczego (np. Park Sud Milano); Tworzenie ekologicznych powiązań (patrz: Aspekty formalno-prawne): zachowanie bioróżnorodności możliwe jest dzięki przepływowi materii i energii, w tym wymianie genetycznej. Warunkiem tego procesu jest ciągłość systemu przyrodniczego, którą zapewniają powiązania terenów przyrodniczych (obszarów zasilania, geokompleksów typu: lasy, pola uprawne) poprzez korytarze i sięgacze 42

43 ekologiczne (typu: sieć wodna, trakty piesze, zadrzewione aleje); szerzej można mówić o tworzeniu tzw. zielonej i niebieskiej infrastruktury, obejmującej różnego typu tereny zieleni, tereny otwarte i wodne oraz o zasadach postępowania z nimi; - konieczne jest kształtowanie powiązań pomiędzy terenami przyrodniczymi, np. w formie pasów zieleni, ochrony dolin, zalesiania terenów, itp. gdyż w obszarach miejskich, podmiejskich czy rolnych często występują przeszkody uniemożliwiające taką wymianę, np. drogi, tereny zainwestowane (np. Monsanto Lizbona, Metropolia Silesia ); - instrumentem tworzenia lub wzmacniania systemu przyrodniczego są ustalenia lokalnych lub regionalnych dokumentów planistycznych, w oparciu o które możliwe są: ochrona dolin rzecznych, zalesianie i zadrzewianie, itp.; - wprowadzenie strefy ekotonowej tj. strefy przejściowej pomiędzy parkiem a terenami sąsiednimi może sprzyjać wymianie gatunkowej (np. Park Narodowy Vitosha, Seine- Saint-Denis, Metropolia Lille, Park della Piana Tuscany); - prowadzenie tradycyjnych metod rolniczych, jako czynnik łagodzący skutki zbyt intensywnego użytkowania zasobów przyrodniczych parku, co może wpłynąć na poprawę warunków ekologicznych i krajobrazowych (np. oczyszczanie i ochrona wód gruntowych, poprawa żyzności gleby, powstrzymanie procesów erozyjnych, utrzymanie drzew i krzewów, wzbogacenie bioróżnorodności); - prowadzenie współpracy między jednostką zarządzającą parkiem a zarządcą lasu dla zachowania właściwej równowagi przyrodniczej i gospodarki leśnej; Zaangażowanie wolontariatu jako wsparcie w procesie zarządzania parkiem: - woluntariusze wykonują różnorodne zadania, jak np.: prace porządkowe, utrzymywanie bezpieczeństwa na terenie parku (np. Lombardia Park Nord Milano, Aberdeen, Vitosha NP), prace pielęgnacyjne, jak usuwanie gatunków inwazyjnych (np. Park Narodowy Danube-Ipoly), realizacja eksperymentalnych programów przywracania gatunków fauny (np. Park Narodowy Vitosha); WNIOSKI Z ZAKRESU ASPEKTÓW ŚRODOWISKOWYCH Proces planowania, tworzenia i zarządzania parkiem podmiejskim wymaga równoważenia interesów środowiskowych ze społecznymi, tj. prowadzenia polityki zrównoważonego rozwoju dla ochrony i racjonalnego użytkowania zasobów przyrodniczych oraz godzenia oczekiwań użytkowników parku wynikających z jego wielofunkcyjnego charakteru; Polityka zrównoważonego rozwoju powinna być prowadzona przy wsparciu woluntariuszy oraz innych podmiotów związanych z parkiem; 43

44 Innowacyjne postrzeganie parku podmiejskiego oznacza, że jest traktowany jako instrument wpływający na stabilność ekosystemową i środowiskową. Oznacza to, że polityki, strategie i inicjatywy podejmowane w parku podmiejskim muszą odnosić się do poprawy i utrzymania zasobów środowiska (woda, powietrze, gleba, itp.) oraz kreowania systemów przyrodniczych (siedlisk, itp.). Park podmiejski jest ważnym elementem systemu przyrodniczego danego obszaru (tj. częścią tzw. zielonej i niebieskiej infrastruktury); warunkiem jego prawidłowego funkcjonowania jest ciągłość systemu przyrodniczego, dlatego też należy dążyć do tworzenia powiązań ekologicznych oraz włączania do systemu terenów o różnych cechach i wartościach pod względem bioróżnorodności. Znajomość warunków środowiskowych parku podmiejskiego i jego otoczenia oraz jej okresowa aktualizacja jest warunkiem koniecznym jego ochrony. Zróżnicowane funkcje ekologiczne i formy zagospodarowania parku podmiejskiego powinny być postrzegane jako wartość dodana dla otoczenia a nie jako ograniczenie, gdyż z uwagi na swe powiązania z obszarami zurbanizowanymi wpływa on na warunki życia mieszkańców. Zachowanie i ochrona bioróżnorodności parków podmiejskich wymaga podejścia wielosektorowego (patrz: Aspekty zarządzania) i wiąże się to z koniecznością podejmowania współpracy i koordynacji różnych podmiotów zarówno publicznych, prywatnych, pozarządowych na różnych szczeblach. Na obszarach, gdzie wykluczona jest urbanizacja, a park objęty jest prawnymi formami ochrony, mogą być realizowane programy - we współpracy z lokalnymi przedsiębiorcami - zwiększające społeczną świadomość na rzecz godzenia interesów publicznych i ochronę bioróżnorodności (np. Park Drahaň, Praga-Troja; Metropolia Lille). 44

45 1.4 Aspekty społeczne i informacyjne a) bariery i ograniczenia: Konflikty funkcjonalne w parku podmiejskim: nierównomierne użytkowanie przestrzeni parku (niektóre obszary są przeciążone zbyt dużą liczbą turystów i odwiedzających); różne oczekiwania wobec parku sprawiają trudności w osiąganiu konsensusu pomiędzy różnymi podmiotami (prywatnymi właścicielami gruntów, użytkownikami, społecznością lokalną, instytucjami, itp.) w zakresie funkcji realizowanych w parku, jego zarządzania, utrzymania, itp.; trudności te mogą wynikać m.in. z niewystarczającej świadomości właścicieli gruntów na temat środowiskowego, ekonomicznego i społecznego znaczenia parków podmiejskich; Brak świadomości społecznej i zachowania anty-społeczne (patrz: Aspekt Infrastruktura i dostępność): powszechnym zjawiskiem jest niska świadomość pro-środowiskowa wśród użytkowników parku; ze społecznego punktu widzenia, większym zainteresowaniem cieszy się sportowo-rekreacyjna oferta w parku (wymagająca często otwartych, dużych przestrzeni), niż stricte jego walory przyrodnicze; powszechna dostępność oraz wyposażenie parków w różnego typu infrastrukturę podnosi ich atrakcyjność dla użytkowników, ale także często wiąże się z negatywnym wpływem na środowisko parku; wprowadzanie infrastruktury rekreacyjnej w sposób nieprzemyślany i bezplanowy, nastawiony jedynie na przyciągnięcie licznych użytkowników może narażać parki na utratę ich wartości przyrodniczych i krajobrazowych oraz powodować różnego typu zniszczenia, a nawet akty wandalizmu; Brak powszechności monitoringu dotyczącego użytkowników parku i poszczególnych obszarów. b) dobre praktyki: Upowszechnianie informacji o parku podmiejskim: informacja na temat oferty rekreacyjno-wypoczynkowej, walorów przyrodniczych i potencjału kulturowego parku to forma jego popularyzacji i ochrony, budowania więzi ze społecznością lokalną, stymulowania działań na rzecz ochrony i rozwoju parków, czy rewitalizacji obiektów zabytkowych w przestrzeniach parkowych. upowszechnianie informacji wymaga w miarę możliwości - regularności działań informacyjno-komunikacyjnych, by na bieżąco pozyskiwać opinie i rozpoznawać 45

46 oczekiwania użytkowników względem parku oraz powiadamiać o jego funkcjonowaniu. Formy kontaktów pomiędzy użytkownikami parku a jednostką zarządzającą: niezbędny jest dwustronny przepływ informacji: nie tylko z parku do jego użytkowników, lecz od użytkowników na temat parku czyli informowanie o parku oraz uzyskiwanie informacji zwrotnej (np. Park Drahaň, Praga-Troja; Seine-Saint- Denis, Park Narodowy Vitosha, Park Sud Milano, Metropolia Lille); do tego celu wykorzystywane są różnorodne formy komunikowania się ze społeczeństwem: strony internetowe, drukowane informatory, biuletyny, broszury, reklamy w mediach, organizowanie imprez, wystaw, festynów, bezpośrednie formy komunikowania się ze społeczeństwem (telefon, ); organizowanie spotkań i warsztatów z udziałem ekspertów, zwłaszcza na temat fazy projektowej parku lub planowanych zmian; punkty informacyjne z materiałami promocyjnymi; organizowanie dni otwartych, podczas których mieszkańcy mogą dowiedzieć się czegoś więcej na temat parku, działalności jednostki nim zarządzającej, itp.; ankietowanie i badanie opinii publicznej; przewodniki, mapy (np. Košice, Park Narodowy Vitosha), warsztaty (np. Park della Piana Toskania). Włączanie szerokiego grona partnerów i aktywny udział mieszkańców kluczowym, innowacyjnym elementem tworzenia i zarządzania parkiem podmiejskim jest współpraca i angażowanie społeczności lokalnych w proces utrzymania i rozwoju parku (patrz: Aspekty środowiskowe): woluntariat, jako forma aktywności mieszkańców i forma działań w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu (np. Park Narodowy Vitosha, Lombardia); angażowanie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, zwłaszcza osób niepełnosprawnych (np. Andalusia, Park Narodowy Vitosha, Seine-Saint-Denis, Metropolia Silesia, Metropolia Lille, Koszyce, Park Narodowy Danube-Ipoly); angażowanie zainteresowanych podmiotów w funkcjonowanie parku m.in. poprzez powoływanie rad konsultacyjnych, komitetów złożonych z reprezentantów organizacji, właścicieli terenów, gmin, lokalnych stowarzyszeń, 46

47 instytucji pozarządowych, instytutów naukowo-badawczych (np. Seine-Saint- Denis, Park Narodowy Vitosha, Park Sud Milano); lokalizacja mini ogrodów działkowych w parku (np. Park Nord Milano), jako forma aktywizacji społeczność lokalnej, zwłaszcza osób starszych; Działalność edukacyjna parku podmiejskiego: park może być wykorzystywany do prowadzenia działań edukacyjnych i podnoszenia świadomości ekologicznej, jako jedna z form komunikowania się ze społecznością lokalną (ten rodzaj działalności prowadzony jest bezpłatnie lub za niewielką opłatą); promocja usług edukacyjnych może odbywać m.in. poprzez wydawanie kalendarzy imprez, ogłoszenia na stronach internetowych, dystrybucję materiałów reklamowych, itd. (np. Metropolia Lille, Seine-Saint-Denis, Metropolia Silesia, Park Narodowy Vitosha, Andaluzja, Park Drahaň, Praga-Troja; Monsanto Lizbona, Lombardia, Park della Piana Toskania). Monitoring - działalność kontrolna (patrz też: Aspekty zarządzania): ważnym zadaniem dla podnoszenia jakości usług oferowanych przez park podmiejski i korzystania z jego zasobów jest monitoring parku, m.in. w zakresie profilu i liczby użytkowników, częstotliwości wizyt, najchętniej odwiedzanych miejsc w parku; monitoring prowadzony jest w niektórych parkach (np. Metropolia Lille, Park Nord Milano, Aberdeen) lub prowadzony jest tylko na niektórych obszarach parku np. na terenach chronionych lub intensywnie użytkowanych (np. Park Narodowy Vitosha, Park della Piana Toskania); WNIOSKI W ZAKRESIE ASPEKTÓW SPOŁECZNYCH I INFORMACYJNYCH Park jest nie tylko narzędziem zachowania i ochrony walorów przyrodniczych, ale też narzędziem rozwoju społecznego. (tj. poprawy kapitału społecznego i rozwoju społecznej odpowiedzialności za przestrzeń publiczną; Park podmiejski tworzy nowy model relacji między mieszkańcami a otoczeniem, dzięki identyfikowaniu potrzeb użytkowników i prowadzeniu dialogu ze społecznością lokalną. Partycypacyjne podejście do zarządzania parkiem podmiejskim wymaga wysokiego poziomu świadomości społecznej i zaangażowania możliwie szerokiego grona mieszkańców oraz partnerów instytucjonalnych. Park podmiejski powinien być jednostką dynamiczną kształtowaną z udziałem społeczności lokalnej, poprzez różnego rodzaju działania społeczne i informacyjne na rzecz szerokiej promocji parku i jego oferty, z wykorzystaniem różnych środków komunikacji. patrz: Aspekty środowiskowe 47

48 1.5 Aspekty kulturowe a) bariery i ograniczenia: Przeciwdziałanie negatywnym zachowaniom społecznym: konieczne jest ponoszenie nakładów na naprawy czy różnego typu zabezpieczenia wandaloodporne, chroniące dziedzictwo kulturowe przed negatywnymi skutkami działalności człowieka (jak: wandalizm, pożary, itp.); nierzadko wartości lokalnego dziedzictwa kulturowego są niedoceniane z braku świadomości społeczności lokalnej (np. Monsanto Lizbona, Toskania Park della PIana); Słabości w prawidłowym utrzymywaniu i konserwacji dziedzictwa kulturowego: ograniczone środki finansowe oraz skomplikowane procedury obowiązujące sektor publiczny zwykle odpowiedzialny za dobra kulturowe (np. Košice, Park Narodowy Vitosha, Metropolia Silesia ); Trudności w godzeniu rozbieżnych interesów: potrzeby użytkowników z potrzebami ochrony wartości kulturowych parków: częstym problemem jest konieczność równoważnia kwestii gospodarczych, społecznych i środowiskowych oraz trudności z wyznaczaniem priorytetów spośród tych kwestii (np. Aberdeen); analogicznie jak w przypadku aspektów środowiskowych, konieczne jest zachowanie równowagi pomiędzy ochroną dóbr kulturowych, a aktywnością gospodarczą realizowaną w celu pozyskiwania środków na utrzymanie i rozwój; pozyskiwanie korzyści finansowych może powodować szkody w zasobach środowiska kulturowego i przyrodniczego parku (np. zyski generowane dzięki imprezom sportowym i muzycznym). b) dobre praktyki: Edukacja i szkolenia: (patrz: Aspekty społeczne i informacyjne) organizowanie różnego typu imprez dla społeczności lokalnej w celu promocji lokalnego dziedzictwa kulturowego, jak: wystawy, festyny (np. Park Nord Milano, Park Drahaň, Praga-Troja; Lille, Kosice), spotkania z uczniami (np. Monsanto Lizbona); włączanie społeczności lokalnej w proste prace fizyczne związane z utrzymaniem parku i ochroną jego atrakcji kulturowych, m.in. poprzez woluntariat (np. Park Narodowy Vitosha, Park Milano Nord); Odbudowa dziedzictwa kulturowego: dziedzictwo kulturowe wymaga ochrony jako elementy świadczące o przeszłości danego miejsca lub dokumentujące historyczne współistnienie człowieka i środowiska, jak np.: obiekty architektoniczne (np. zamki, forty, mury), świadectwa 48

49 ówcześnie prowadzonej działalności gospodarczej (np. rolniczej, leśnej, górniczej, militarnej), dawne urządzenia wodne, miejsca pamięci i ślady działań wojennych oraz obiekty kultu religijnego, itp.; niektóre parki stanowią historyczne źródło informacji na temat kształtowania się funkcji wypoczynkowej w mieście, która początkowo zarezerwowana była dla arystokracji i była wyrazem potrzeby tworzenia estetycznej przestrzeni dla zabaw, nauki, podziwiania piękna przyrody lub kontemplacji; adaptacja obiektów historycznych na nowe funkcje, np.: teatr, galeria sztuki, hotel, restauracja, punkt gastronomiczny (np.: Park Nord Milano, Park Drahaň (Praga-Troja) i Danube Ipoly); przynosi to dochód przy jednoczesnym wzroście zainteresowania publicznego tym miejscem; Społeczna komunikacja i promocja parku(patrz. Aspekty społeczne i informacyjne)) promowanie potencjału kulturowego parku oraz stymulowanie procesu rewitalizacji zabytkowych obiektów odbywa się poprzez wykorzystywanie zróżnicowanych środków komunikowania się, jak przewodniki, mapy (np. Košice, Park Narodowy Vitosha), organizowanie imprez typu: festyny, wystawy, pokazy (w tym z wykorzystaniem oberków zabytkowych); WNIOSKI W ZAKRESIE ASPEKTÓW KULTUROWYCH Należy zwrócić uwagę na zachowanie równowagi między dziedzictwem przyrodniczym i kulturowym, tak by ich promowanie i użytkowanie nie powodowało degradacji. Spuścizna kulturowa powinna być uwzględniana jako ważny element w procesie decyzyjnym przy tworzeniu i rozwoju parku; historia miejsca może nadawać parkowi szczególną wagę i być wykorzystywana do rozbudzania społecznego zainteresowania określonymi wartościami kulturowymi i przyciągania turystów. Społeczna partycypacja i efektywne środki komunikowania się wpływają na ochronę i promocję dziedzictwa kulturowego parku podmiejskiego. Niedobór funduszy na budowę parku podmiejskiego powinien być uzupełniany przez zintegrowany program zróżnicowanych działań (patrz: Aspekty społeczne i informacyjne): z uwagi na brak środków na rozwój i ochronę dziedzictwa kulturowego wymagane jest zaangażowanie szerokiego grona podmiotów prywatnych i publicznych, w celu wypracowania zintegrowanych działań na rzecz utrzymania parku i pozyskiwania środków finansowych; należy dążyć do ujęcia parku w lokalnej polityce rozwoju, co zapewnia jego ochronę oraz stwarza szanse na korzystanie i zdobywanie środków finansowych dla dziedzictwa kulturowego w parku. 49

50 1.6 Aspekty ekonomiczne a) bariery i ograniczenia: Niedostateczne środki finansowe: brak środków dotyczy zarówno utrzymania parku, świadczenia usług, jak i kosztów osobowych; średnia zdolność samofinansowania parków to ok. 20% (na podstawie analizy parków w projekcie); Niski poziom niezależności finansowej: środki finansowe przypisane dla parku zależą od środków publicznych lub konieczność dzielenia się wpływami z innymi szczeblami władzy (regionalnym, krajowym); nierzadko środki finansowe nie stanowią odrębnej pozycji dedykowanej dla danego parku lecz część budżetów miast (np. Monsanto Lizbona, Metropolia Silesia ); Wielofunkcyjny charakter parków podmiejskich: niewystarczające jest wykorzystanie istniejących atrakcji/zasobów dla rozwoju turystyki i brak świadomości posiadanego potencjału parku: kulturowego, przyrodniczego i historycznego; Brak priorytetu dla polityki środowiskowej: trudności w pozyskiwaniu środków finansowych związane z niestabilnością polityk i strategii dla danego obszaru oraz z koniecznością negocjowania funduszy na rozwój parku z poszczególnym poziomem władzy publicznej; trudność w przyjęciu długoterminowych strategii (w tym zapewniających środki finansowe dla parku), na rzecz krótkoterminowych działań, związanych z kadencyjnością władz; prawne bariery dla wprowadzania nowych rozwiązań w zakresie finansowania. b) dobre praktyki: Zróżnicowane źródła współfinansowania parków: administracja publicznej szczebla krajowego, regionalnego i gminnego, miejskie/metropolitalne stowarzyszenia, agencje, niezależne podmioty, itp. Dodatkowe źródła finansowania parków z opłat za istniejące lub nowe usługi: pobieranie opłat za wstęp do parku lub korzystanie z określonych usług lub urządzeń; pobieranie opłat za korzystanie i eksploatację jego zasobów czyli za usługi ekosystemowe (np. korzystanie z zasobów wodnych, z systemów regulujących stosunki wodne, działań przeciw erozji gleb); organizowanie imprez na terenie parku. 50

51 Wprowadzenie opłat związanych z korzystaniem z parku bywa jednak kontrowersyjne i niepopularne, zwłaszcza wśród społeczności lokalnych. Wymaga to publicznej debaty i powszechnego informowania o powodach ich wprowadzania. Współpraca i tworzenie partnerstwa: współpraca parków z zainteresowanymi podmiotami (instytucjami publicznymi, rolnikami, firmami, sponsorami, itp.) działającymi na terenie parku lub powiązanymi z nim to jeden ze sposobów pozyskiwania nowych źródeł finansowania (np. Metropolia Lille, Park della Piana Toskania); tego typu współpraca może być początkiem tworzenia się partnerstwa publiczno-prywatnego celem wprowadzania usług komercyjnych i publicznych na terenie parku; model partnerstwa publiczno-prywatnego jest uniwersalny (tzn. potencjalnie możliwy do wprowadzenia we wszystkich krajach UE): sektor publiczny odpowiedzialny za określanie celów i kierunków rozwoju parku przekazuje ich wdrażanie partnerom zewnętrznym; współpraca z podmiotami prywatnymi nie musi oznaczać tylko finansowania czy inwestowania w usługi w parku, lecz także delegowanie na nich części zadań i odpowiedzialności w ramach tworzonej korporacji z udziałem kapitału mieszanego. Przykładami mogą być spółki z rolnikami (np. Parco Sud Milano), wspólne sponsorowanie imprez (np. Park Nord Milano), modernizacja ścieżek parkowych, tablic informacyjnych, ławek, itp. (np. Park Narodowy Vitosha). Inicjowanie działań przynoszących zyski dla parku podmiejskiego poprzez współpracę z lokalnymi przedsiębiorcami i zainteresowanymi podmiotami: dzierżawa terenów pod różnego rodzaju działalności i usługi, np. rolnicze, rekreacyjne czy sportowe (np. Park della Piana Toskania, Metropolia Silesia ); objęcie patronatem przez daną firmę/instytucję fragmentu parku, czy wybranego jego elementu, np. placu czy ścieżki (Aberdeen); pozyskiwanie bogactw naturalnych do celów komercyjnych, np.: pozyskiwanie drewna, produkcja wiór czy korku (np. Metropolia Silesia, Monsanto Lizbona), uprawa kwiatów, pszczelarstwo (np. Park Park Drahaň, Praga-Troja), produkcja energii (np. Aberdeen), uprawa zdrowej żywności (np. Park Sud Milano); rozwój eko-turystyki, która może być zarówno formą ochrony środowiska na danym terenie, jak i sprzyjać rozwojowi ekonomicznemu i społecznemu; handel emisjami CO 2 (np. Park Nord Milano), stanowiący nie tylko sposób samofinansowania się parku, ale także inicjatywa o wymiarze ekologicznym (wiąże się jednak z koniecznością posiadania stosownych regulacji prawnych); 51

52 WNIOSKI W ZAKRESIE ASPEKTÓW EKONOMICZNYCH Ze względu na dominującą rolę przyrodniczą oraz funkcje społeczne park nie jest i nie będzie w pełni samofinansujący się; pomimo to nie powinien być on traktowany jako generator kosztów, lecz jako wartość dodana dla otoczenia i mieszkańców (pod względem społecznym, środowiskowym i ekonomicznym), która wynika z zasobów środowiska parku dostarczających określonych usług ekosystemowych. Działalność gospodarcza nie może naruszać podstawowego celu parku podmiejskiego, jakim jest ochroną środowiska; konieczne jest godzenie interesu ekonomicznego z podstawową funkcją ekologiczną oraz społeczną i zdrowotną. Należy dążyć do zmiany utartej wizji parku jako obszaru, który może się utrzymać tylko dzięki publicznemu finansowaniu na rzecz tworzenia montażu finansowego, łączącego środki publiczne z innymi źródłami finansowania; istnieje możliwość generowania przychodów ze środków prywatnych i publicznych, m.in. z: opłat pobieranych za usługi ekosystemowe lub działalności gospodarczych prowadzonych w oparciu o walory parku (jak np.: krajobraz, produkcja zdrowej żywności, rolnictwo, łowiectwo, rybołówstwo). Parki stanowią atrakcyjny czynnik lokalizacyjny, kreujący wartość dodaną wobec otoczenia i czynnik służy poprawie warunków życia i urozmaicania krajobrazu. Formy aktywnego pozyskiwania funduszy: Instrumenty główne (o charakterze strategicznym, międzynarodowym): partnerstwo publiczno-prywatne (PPP); Społeczna Odpowiedzialność Biznesu; handel emisjami CO 2 ; dotacje oraz środki z programów i funduszy międzynarodowych, w tym UE; Instrumenty uzupełniające: wpływy z dzierżawy terenu pod różne funkcje; gospodarcze wykorzystanie zasobów; produkcja zielonej energii (biomasa, energia wodna lub wiatrowa, obrót zielonymi certyfikatami ); przychody z własnych podmiotów: usługi gastronomiczne, produkcja i sprzedaż produktów żywnościowych, usługi rekreacyjne; dotacje krajowe, regionalne i lokalne; ulgi podatkowe dla przemysłu udzielającego wsparcia (sponsoringu); loterie, inne akcje pozyskiwania funduszy; opłaty za wstęp lub dodatkowe usługi na terenie parku; dotacje na utrzymanie miejsc pracy np. z programów przeciwdziałania bezrobociu. patrz: Aspekty zarządzania 52

53 1.7 Aspekty infrastrukturalne i dostępność a) bariery i ograniczenia: Zachowanie równowagi pomiędzy rozwojem infrastruktury a ochroną środowiska: konieczność ochrony wartości przyrodniczych przy jednoczesnym zapewnieniu stosownej infrastruktury dla użytkowników; konieczność kanalizowania ruchu i wydzielania w przestrzeni parku obszarów ogólnodostępnych i wyłączonych dla użytkowników ze względów przyrodniczych; Problem dostępności: nierzadko słabością parków są powiązania piesze i rowerowe lub drogowe, które nie są w pełni wykształcone lub funkcjonalnie rozmieszczone; niewystarczająca liczba miejsc postojowych dla użytkowników; brak dostosowania infrastruktury parkowej do potrzeb osób niepełnosprawnych lub z dysfunkcjami ruchowymi. Trudności w jakościowym i ilościowym utrzymaniu wyposażenia parku podmiejskiego: dekapitalizacja wyposażenia, sprzętów i elementów małej architektury; niesatysfakcjonująca ilość punktów sanitarnych; zniszczone oznakowanie lub jego brak oraz brak spójności w oznakowywaniu, zarówno pod względem graficznym (projektowym), jak i rodzaju przekazywanych informacji; b) dobre praktyki: Zapewnienie dostępności parku podmiejskiego: dywersyfikacja środków transportu zapewniających dostęp do terenu autobus samochód, rower, dojście piesze (np. Metropolia Silesia ); zapewnienie właściwej liczby miejsc postojowych (z uwagi na powszechność korzystania z samochodu), a szerzej określenie właściwych kryteriów funkcjonalnych i technicznych w tym zakresie; powiązanie parku z otoczeniem: rozwój powiązań pieszo-rowerowych z terenami otaczającymi, w tym kładek dla pieszych nad drogami (np. Seine-Saint-Denis, Metropolia Lille, Park della Piana Toskania, Aberdeen); wykształcenie pieszej i rowerowej dostępności do parku kosztem ruchu ulicznego (np. Monsanto Lizbona), co wiązało się z koniecznością podjęcia wielu działań 53

54 rewitalizacyjnych i modernizacyjnych dla stworzenia powiązań z centrum miasta w formie zielonego korytarza ; uwzględnianie potrzeb osób niepełnosprawnych z dysfunkcjami ruchowymi, np. poprzez podjazdy i rampy, informacje i oznaczenia czytelne dla osób niewidomych i słabo widzących; w kilku parkach wyznaczone są trasy dla osób niepełnosprawnych, w tym osób niewidomych (np. Park Narodowy Vitosha, Park della Piana Toskania); wykorzystanie nieużywanych już tras ówcześnie związanych z działalnością rolniczą (np. trasy wypasu bydła - Andaluzja). Zapewnienie infrastruktury wewnątrz parku podmiejskiego: stworzenie systemu ścieżek tematycznych wraz z tablicami informacyjnymi (np. na temat dziedzictwa przyrodniczego i historyczne); wykorzystywanie elementów historycznych lub tradycyjnych dla uatrakcyjnienia programu parku (np. Metropolia Lille) wyposażenie parku w centra dla odwiedzających, nie tylko jako punkty informacyjne, ale miejsca wspierania działań edukacyjnych kształtujących świadomość proekologiczną oraz promujące walory przyrodnicze i kulturowe (np. Seine-Saint-Denis, Park Narodowy Vitosha, Metropolia Lille); oznakowanie: tablice informacyjne przy wejściu głównym i w innych istotnych punktach; treść i rozmieszczenie oznakowania powinny uwzględniać takie informacje jak: profil użytkowników, rodzaj komunikatu (informacyjny, ostrzegawczy, edukacyjny, itp.); Europejska Karta Zrównoważonej Turystyki w zakresie obszarów chronionych podkreśla ważność oznakowania, jako narzędzia zarządzania przepływem użytkowników (wraz z odpowiednią lokalizacją wyposażenia i planowaniem tras); strefowanie przestrzeni parku (np. strefa ogólnodostępna, strefa wyłączona z użytkowania); racjonalne rozmieszczenie elementów infrastruktury w przestrzeni parku (np. parking, toalety, miejsca piknikowe); WNIOSKI W ZAKRESIE ASPEKTÓW INFRASTRUKTURALNYCH I DOSTĘPNOŚCI Mimo różnorodności parków podmiejskich istnieją wspólne zasady ich zagospodarowania, jak: zapewnienie dostępności do parku dla różnych grup użytkowników, kanalizowanie ruchu użytkowników oraz wyposażenie w infrastrukturę rekreacyjną i techniczną, w dostosowaniu do wymogów i priorytetów ochrony lokalnego środowiska przyrodniczego; Parki podmiejskie powinny być uwzględnianie w procesie planowania miasta, m.in. np. 54

55 poprzez zapewnienie ich obsługi komunikacyjnej lub też niewprowadzanie funkcji konfliktogennych z funkcjami parków. Parki podmiejskie powinny wykorzystywać swój potencjał lub elementy zagospodarowania do rozwoju infrastruktury parkowej, m.in. takie jak: nieczynne układy komunikacyjne (np. dla rozwoju ścieżek pieszych lub rowerowych), obiekty zabytkowe (np. do adaptacji na nowe funkcje, takie jak: punkty informacyjne, obiekty rekreacyjne); działania takie pozwalają uniknąć znacznie wyższych kosztów związanych z budową nowych inwestycji i przyczyniają się do zachowania tożsamości i specyfiki miejsca. strefowanie parku podmiejskiego tj. wyznaczenie w parku poszczególnych obszarów o wspólnych cechach i pełnionej funkcji, co pozwala przyjąć dla nich różne zasady zagospodarowania lub użytkowania odpowiednio do potrzeb, m.in. zakresie ochrony, utrzymania i rozwoju obszarów podmiejskich o wysokich walorach biologicznych, estetycznych i kulturowych; patrz Aspekty środowiskowe oraz Aspekty informacyjne i społeczne 55

56 2 PRZYKŁAD WYKORZYSTANIA PROJEKTU PERIURBAN PARKS W KATOWICKIM PARKU LEŚNYM 56

57 2. PRZYKŁAD WYKORZYSTANIA PROJEKTU PERIURBAN PARKS W KATOWICKIM PARKU LEŚNYM 2.1 Katowicki Park Leśny w projekcie Periurban Parks Katowicki Park Leśny wraz z kompleksem leśnym położonym na terenie Katowic (w większości) oraz Mysłowic i Tychów został włączony do projektu Periurban Parks, jako przykład jednego z parków podmiejskich Metropolii Silesia (o łącznej powierzchni ok. 80 km 2, z czego 98% to lasy). Miasta tworzące Metropolię Silesia z uwagi na specyficzną strukturę przestrzenno-funkcjonalną tego obszaru - nie posiadają typowej strefy podmiejskiej, dlatego za kryteria wyboru obszaru opracowania przyjęto: znaczną powierzchnię terenu, zróżnicowane elementy zagospodarowania oraz położenie na terenie minimum 3 gmin spośród 14 miast członkowskich). Wybrany obszar to zaledwie fragment bogatego potencjału Metropolii Silesia, na który składają się: liczne parki, dziesiątki zbiorników wodnych, ośrodki wypoczynkowe oraz kompleksy leśne, zlokalizowane w granicach miast lub ich bezpośrednim otoczeniu 20. Ze względów formalnych stanowił materiał wyjściowy do prac w projekcie, lecz w praktyce był pretekstem do szerszego spojrzenia na walory całej Metropolii Silesia, a nie tylko wąskiego wytypowanego do projektu obszaru opracowania. Warto zauważyć, że lasy i tereny zieleni stanowią niemal 25% powierzchni miast członkowskich Górnośląskiego Związku Metropolitalnego (z czego lasy to aż 23%). 2.2 Charakterystyka Katowickiego Parku Leśnego Na terenie miast Metropolii Silesia występuje wiele parków o charakterze podmiejskim. Stan ten częściowo jest następstwem utworzenia w 1968 r. Leśnego Pasa Ochronnego Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Z założenia miał on stanowić naturalny bufor pełniący rolę zarówno przyrodniczą, jak i kulturowo-wypoczynkową dla ówcześnie wysoce uprzemysłowionych miast tego obszaru. Katowicki Park Leśny to jednocześnie największy park Katowic, o powierzchni 420 ha, z czego: ok. 250 ha jest własnością Miasta Katowice, ok. 150 ha Lasów Państwowych, ok. 20 ha to tereny należące do podmiotów prywatnych. Park położony jest w malowniczej dolinie, na dnie której płynie Potok Leśny, który w centralnej i północnej części parku zasila wodą kolejne stawy i uchodzi do rzeki Rawy (stąd dawna nazwa "Dolina Trzech Stawów"; tradycyjna śląska nazwa to Sztauwajery, a niemiecka: Stauweiher, gdzie weiher oznacza staw). Tereny dzisiejszego Katowickiego Parku Leśnego wpisują się w charakter naturalnej 20 red. Gwoździewicz B., Szczepańska-Góra A., Zielona strona Metropolii Silesia, GZM 2010, s. 2 57

58 ostoi przyrody graniczącej z centrum miasta. Południową część parku stanowią lasy będące pod nadzorem Nadleśnictwa Katowice. Obszar ten obejmuje: lasy, łąki, stawy, potok, wyposażone w: place zabaw, ścieżki edukacyjne i urządzenia sportowe. To miejsce wielofunkcyjne: odbywają się tu zarówno imprezy sportowe, jak i kulturalne imprezy cykliczne w tym Off Festival Katowice, Urodziny Miasta Katowice. Pod koniec lat 70. powstała koncepcja zagospodarowania Katowickiego Parku Leśnego, obejmująca obszar znacznie większy od aktualnego oraz zakładająca powstanie m.in. miejsc wypoczynku dla korzystających z parku czy obiektów sportowo rekreacyjnych. Powołano także Komitet Budowy Parku, który miał za zadanie wdrożenie tejże koncepcji zagospodarowania. Przemiany ustrojowe oraz brak środków finansowych niestety ograniczyły mocno koncepcję, nadając terenom zieleni bardziej naturalny, często wręcz leśny charakter. Obecnie Zakład Zieleni Miejskiej w Katowicach planuje opracowanie koncepcji zagospodarowania terenu, na podstawie wytycznych, wykonanych na zlecenie Wydziału Kształtowania Środowiska w Katowicach. Jednostką zarządzającą Parkiem jest Zakład Zieleni Miejskiej w Katowicach. Jako gminna jednostka budżetowa nie prowadzi działalności komercyjnej, a co za tym idzie wszelkie dochody pozyskiwane z terenu parku są odprowadzane do Urzędu Miasta Katowice. Pochodzą one m.in. z dzierżawy terenów pod małą gastronomię lub udostępniania powierzchni parkowej pod organizację imprez komercyjnych. Wydatki związane z utrzymaniem parku są niewspółmiernie wyższe od dochodów. Jednakże dzięki finansowaniu przez Urząd Miasta, oprócz bieżącego utrzymania (tj. sprzątanie terenów, koszenie trawy, grabienie liści itp.) możliwe jest przeznaczanie części środków na zadania inwestycyjne i remontowe (jak: remonty alejek i placów zabaw, nowe inwestycje - np. skatepark). 2.3 Wdrażanie ustaleń projektu Periurban Parks w Katowickim Parku Leśnym Implementacja projektu Periurban Parks znajduje szerokie zastosowanie w praktyce z uwagi na fakt, iż jego ustalenia odnoszącą się do wielu aspektów oraz przykładów parków zróżnicowanych pod względem stopnia bioróżnorodności przyrodniczej i pełnionych funkcji społecznych. Zwłaszcza ważna jest idea parków podmiejskich, jako kluczowych elementów zielonej infrastruktury powiązanej z obszarami miejskimi. Tym samym przesłanie i wskazówki wypracowanie w projekcie Periurban Parks znajdują zastosowanie w Katowickim Parku Leśnym. Przeanalizowano narzędzia wypracowane w trakcie realizacji projektu m.in. pod kątem: utrzymywania parku w sposób zbliżony do zasad zrównoważonego rozwoju, zachowania jego 58

59 bioróżnorodności, w tym ochrony miejscowej flory i fauny, oraz promocji zdrowego trybu życia. Bazowano na dokumentach wypracowanych przez partnerów projektu: pt. Tool Kit i Analizy Terytorialne, elektroniczny Guide Book patrz pkt 4.3) a także na oświadczeniach pozyskanych w trakcie seminariów i wizyt studialnych. Analiza dokumentu pt. Tool Kit (opisany w pkt. 4.3 tego opracowania) wskazała, że Katowicki Park Leśny zalicza się do parków typu C tj. parków leśnych, głównie dzięki znacznemu udziałowi lasów w ogólnej jego powierzchni. Parki tego typu występują w sąsiedztwie strefy miejskiej (Katowicki Park Leśny leży ok. 2 km od centrum Katowic) i pełnią istotne funkcje społeczne związane właśnie z tym sąsiedztwem i lokalną społecznością (dla Katowickiego Parku Leśnego to bliskość osiedla Paderewskiego i dzielnicy Brynów). Z uwagi na specyfikę położenia tego typu parków, słusznie uważa się, iż ich egzystencja jest uzależniona od różnego typu dokumentów strategicznych, planistycznych i finansowych. Biorąc pod uwagę Katowicki Park Leśny, kluczowe dokumenty mające wpływ na zarządzanie parkiem to: miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, który jako prawo miejscowe jest skutecznym instrumentem kształtowania polityki przestrzennej poprzez ustalenie przeznaczenia terenu i zasad jego zagospodarowania, w dłuższej perspektywie czasowej; budżet Zakładu Zieleni Miejskiej ustalający w cyklu rocznym wielkość nakładów ponoszonych na utrzymanie bieżące parku oraz na inwestycje i prace remontowe; niektóre zadania natomiast mogą być zaplanowane do wykonania na kolejne 2-3 lata, zależnie od stopnia skomplikowania i możliwości finansowych jednostki je wdrażającej, Plan Urządzenia Lasu dokument dla terenów leśnych określający szczegółowe wytyczne przyrodnicze dotyczące kształtowania przestrzeni leśnej w perspektywie 10 lat (od opisów taksacyjnych, przez mapy drzewostanów, wyznaczenie zabiegów, pożytków itp.), Koncepcja Zagospodarowania Katowickiego Parku Leśnego obecnie opracowano Wytyczne do Koncepcji, a realizację zadania planuje się w najbliższych latach. Odwołując się do poszczególnych bloków tematycznych dyskutowanych w projekcie Periurban Parks, przeanalizowano i przypisano im odpowiednie zagadnienia do wdrożenia w kontekście Katowickiego Parku Leśnego: a) aspekty formalno-prawne Projekt Periurban Parks promuje ideę zrównoważonego rozwoju, a znajomość jego założeń i wniosków jest istotna dla wzajemnej wymiany doświadczeń. Dlatego warto upowszechniać projekt szeroko rozumianej opinii publicznej. Obecnie informacja o projekcie znajduje się na tablicy umieszczonej w pobliżu placu zabaw pod nazwą Zaczarowana Dolina Zabaw w Katowickim Parku Leśnym, natomiast na stronie 59

60 znajduje się odnośnik do strony internetowej projektu Periurban Parks. [źródło: Lech Marek] Rys. 11 Tablica informacyjna przy nowo zrealizowanym placu zabaw w Katowickim Parku Leśnym zawierająca informacje o projekcie Periurban Parks Wskazane jest szersze propagowanie Katowickiego Parku Leśnego w kontekście jego przynależności do terenów typu periurban parks. Do tego celu mogą służyć takie środki przekazu jak: broszura informacyjna, kolejne tablice informacyjne na terenie parku, szersza informacja na stronie internetowej, a także w trakcie prelekcji prowadzonych przez pracowników Zakładu Zieleni Miejskiej, w tym podczas corocznej Międzynarodowej Konferencji Zieleń Miejska Katowice. Kluczowym aspektem jest włączenie założeń wynikających z projektu do lokalnych i regionalnych dokumentów strategicznych. Dlatego też idei projektu Periurban Parks poświęcono rozdział w Wytycznych do Koncepcji Katowickiego Parku Leśnego, wskazując na potrzebę zaimplementowania zaleceń z zakresu zarządzania i ochrony środowiska w tej Koncepcji (którą planuje się wykonać w najbliższych latach). Specyficzne położenie parku przynosi miastu wiele korzyści, lecz pociąga również za sobą wiele zagrożeń, szczególnie dla obecnej struktury parku. Są to przede wszystkim nowe inwestycje o bardzo ekspansywnym charakterze oraz istniejąca i nowopowstająca infrastruktura drogowa i teletechniczna. Pożądanym rozwiązaniem byłaby więc ochrona istniejących terenów zieleni poprzez ustalenia w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego; to jednak w chwili obecnej wydaje się trudne z poziomu jednostki budżetowej, jaką jest główny zarządzający tym terenem, czyli Zakład Zieleni Miejskiej. Stosunkowo dobra sytuacja dotycząca ochrony potencjału przyrodniczego jest na terenach zarządzanych przez Lasy Państwowe. Wynika to m.in. z przepisów prawa, głównie ustawy 60

61 z dnia 28 września 1991 r. o lasach, z późn. zm., a także ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Przepisy dopuszczają zmianę przeznaczenia gruntów leśnych na cele nieleśne, szczegółowo określa to Artykuł 38 ustawy o lasach cytowany poniżej, taka zmiana wiąże się jednak z wymogiem uzyskania zgody Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych lub Ministra Środowiska; Art. 38 Ustawy o lasach: 1. Sprzedaż lasów, gruntów i innych nieruchomości Skarbu Państwa znajdujących się w zarządzie Lasów Państwowych, z zastrzeżeniem art. 40a, może następować w przypadkach: 1) zbywania udziałów lasów stanowiących własność Skarbu Państwa we współwłasnościach; 2) regulacji granicy polno-leśnej; 3) stwierdzenia przez nadleśniczego nieprzydatności gruntów, budynków i budowli na potrzeby gospodarki leśnej; 4) zmiany przeznaczenia na cele nieleśne i nierolnicze; 5) podyktowanych ważnymi względami gospodarczymi lub społecznymi, o ile nie narusza to interesu Skarbu Państwa. 2. Sprzedaż, o której mowa w ust. 1 pkt 1 4, wymaga zgody Dyrektora Generalnego, z zastrzeżeniem ust. 3, a sprzedaż, o której mowa w ust. 1 pkt 5, może nastąpić na wniosek Dyrektora Generalnego za zgodą ministra właściwego do spraw środowiska. 3. Nadleśniczy może samodzielnie sprzedać grunty leśne i nieleśne o powierzchni do 1 ha, jeśli stanowią enklawę wśród gruntów innej formy własności. 4. [ ] b) aspekty zarządzania Teren parku podmiejskiego jest własnością kilku podmiotów, zarówno publicznych, jak i prywatnych. Stąd proces zarządzania parkiem jest podzielony. Strukturami ponoszącymi odpowiedzialność za Katowicki Park Leśny są: Zakład Zieleni Miejskiej jednostka budżetowa, podlegająca Urzędowi Miasta Katowice, nieposiadająca osobowości prawnej; zakład istnieje w obecnej formie od 1991 r., Nadleśnictwo Katowice podmiot nieposiadający osobowości prawnej; Nadleśnictwo Katowice jest jednostką organizacyjną Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach (która podlega Dyrekcji Generalnej w ramach państwowej jednostki organizacyjnej: Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe), 61

62 Inne podmioty prowadzące działalność na terenie Katowickiego Parku Leśnego: Stadnina Koni, prywatna firma ogrodnicza, restauracje, klub sportowy. Nie przewiduje się w przyszłości zmiany struktury zarządzania parkiem. Większa niezależność często pociąga za sobą niedobory finansowe, a co za tym idzie potencjalną konieczność odpłatnego udostępnienia parku lub jego części, co mogłoby się spotkać ze sporą krytyką lokalnej społeczności. Aktualna struktura zarządzania gwarantuje stałość wpływów w zamian za pewnego rodzaju zależność od kondycji finansowej: Miasta Katowice - w przypadku Zakładu Zieleni Miejskiej i kondycji Lasów Państwowych w przypadku Nadleśnictwa Katowice. W odniesieniu do posiadania strategii zarządzania parkiem, dokument ten mógłby określać zasady jego funkcjonowania oraz możliwości ingerencji w jego strukturę, a także wykorzystanie zasobów parku i jego przestrzeni na imprezy kulturalno rozrywkowe. Dokument wprowadzony w życie mógłby być lepiej przestrzegany i wykorzystany dla celów ochrony parku. Założenia te występują w Planie Urządzenia Lasu oraz w Wytycznych do Koncepcji Zagospodarowania Katowickiego Parku Leśnego. c) aspekt środowiskowy Parki podmiejskie, w tym Katowicki Park Leśny, dzięki integrowaniu przyrody z terenami miejskimi ustalają standardy jakości życia, odgrywając rolę ekologiczną, jak i społeczną. W Katowickim Parku Leśnym występują obszary typowo leśne, łąki i stawy - tworząc swoistą ostoję przyrody ożywionej i nieożywionej oraz infrastruktura sportowo rekreacyjna stanowiąca zaplecze aktywnego spędzania wolnego czasu w środowisku przyrodniczym. Niezwykle istotnym aspektem jest tu planowanie sposobu wykorzystania parku, następnie tworzenie i zarządzanie obszarem, w taki sposób, aby pogodzić oczekiwania społeczne z polityką ochrony środowiska. Park podmiejski powinien być częścią większej ekologicznej struktury - systemu przyrodniczego. W kontekście uwarunkowań przestrzennych i funkcjonalnych miast tworzących Metropolię Silesia powinno dbać się o aspekt środowiskowy. Kontynuując ideę Leśnego Pasa Ochronnego należałoby stworzyć sieć parków podmiejskich łączących się w jednolitą strukturę przyrodniczą, dzięki korytarzom ekologicznym czy naturalnym zbiornikom wodnym. Niestety w chwili obecnej nie planuje się tak daleko idącego regionalnego programu integrującego tereny przyrodniczo cenne. Na uwagę zasługuje fakt, iż Lasy Państwowe, zarządzając terenami leśnymi zgodnie z zasadami wprowadzonymi przez Plan Urządzenia Lasu i ustawę o lasach, dbają o lesistość regionu i nie dopuszczają do pogorszenia stanu przyrody na swoich terenach. Ekologiczne funkcje parku powinny być chronione i uważane za wartość dodaną dla otoczenia. Pomimo oczywistych ograniczeń związanych z występowaniem terenów 62

63 nieurządzanych i niezagospodarowanych (np. brak infrastruktury, brak mediów itp.) należy tak ukształtować park, aby zachować jego bioróżnorodność i strefy przyrodniczo czynne. O ile na terenach Lasów Państwowych wynika to z samej natury rzeczy, to na terenach miejskich należy zwrócić szczególną uwagę na ilość i jakość dodatkowych atrakcji, tak by nie przekształcić parku będącego zazwyczaj miejscem wypoczynku w park rozrywki. Pod względem prawnym podstawowymi aktami prawnymi określającymi granice interakcji na linii człowiek przyroda są: ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (z późn. zm.) dla terenów zieleni, oraz ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach (z późn. zm.) dla terenów leśnych. d) aspekty społeczne i informacyjne Założeniem wypływającym z postulatów projektu Periurban Parks jest zaangażowanie lokalnych podmiotów i jednostek zarządzających, wspólny dialog dla polepszenia funkcjonowania parku oraz reagowanie na społeczne oczekiwania. W te kwestie doskonale wpisują się takie działania jak: głosowanie na nową nazwę placu zabaw: przeprowadzono akcję promocyjną związaną z wyborem nazwy dla nowopowstałego placu zabaw; dzieci w wieku przedszkolnym same zgłaszały propozycje własnej nazwy, a następnie pomysły te poddano głosowaniu na stronie Zakład Zieleni Miejskiej Katowice; wybudowanie obiektu sportowego Skatepark Plaza: po konsultacjach z użytkownikami, w miejscu, w którym spontaniczne gromadziły się osoby jeżdżące na deskorolkach; odpowiadanie na wnioski społeczne kierowane do Urzędu Miasta Katowice lub Zakładu Zieleni Miejskiej: np. wnioski w zakresie toalet i miejsc do przewijania dzieci przy placach zabaw czy też toru do jazdy na rolkach i rowerach. W projekcie Periurban Parks proponowany jest nowy model relacji między jednostką zarządzającą parkiem a ich użytkownikami, stawiający obie strony na jednym, wspólnym poziomie. Za przykład wzajemnego komunikowania się warto podać Platformę Konsultacji Społecznych, która powstała w Urzędzie Miasta Katowice. Zakład Zieleni Miejskiej zamieszcza tam na bieżąco informacje o inwestycjach, celem uwzględnienia uwag i propozycji mieszkańców. Wskaźnikiem społecznego zaangażowania i odpowiedzialności za obszar, na którym zależy zarówno zarządzającemu, jak i użytkownikowi jest liczba użytkowników parku lub społeczności lokalnej biorącej udział w konsultacjach na temat tworzenia i utrzymania parku. Zaangażowanie to podnosi jakość utrzymania parku i kulturę korzystania z jego walorów i infrastruktury. Dlatego też konsultacje społeczne przyjęto za integralną część procesu tworzenia Koncepcji Zagospodarowania Katowickiego Parku Leśnego. Obecnie liczba użytkowników Katowickiego Parku Leśnego nie podlega pomiarom. Jednak przeprowadzenie 63

64 tego typu monitorowania mogłoby uzmysłowić zarówno zarządzającym, jak i Urzędowi Miasta społeczną rangę tego terenu; mogłoby być też cennym argumentem w batalii o dodatkowe środki na nowe inwestycje bądź remonty już istniejącej infrastruktury. Komunikacja jest kluczem do promocji parku. Podczas happeningów czy koncertów warto przekazać wiedzę uczestnikom na temat walorów rekreacyjnych parku, dziedzictwa kulturowego czy przyrodniczego. Imprezy odbywające się w Katowickim Parku Leśnym mają głównie charakter kulturalno rozrywkowy. Należałoby więc położyć nacisk na promocję parku - w kontekście jego walorów przyrodniczych - w trakcie ich trwania poprzez np. wystawę zdjęć wraz z opisami parku, konkursy o wiedzy na temat Katowickiego Parku Leśnego czy kolportowanie ulotek o parku, itp. Wiedza użytkowników na temat parku, bioróżnorodności i potrzebie ochrony przyrody wpływa bowiem pozytywnie na jego kondycję. Zgodnie z tym założeniem Zakład Zieleni Miejskiej, jak i Nadleśnictwo Katowice prowadzą własną polityką dotyczącą edukacji ekologicznej, wyrażającą się m.in. poprzez wykłady, budowę ścieżek edukacyjnych czy tablic informacyjnych na ternach przez siebie zarządzanych. e) aspekty kulturowe Dziedzictwo kulturowe determinuje kierunki tworzenia i rozwoju parku. Nowoczesny wymiar parku oznacza prowadzenie działań edukacyjnych, które kształcą obecnych i przyszłych użytkowników, uczą szacunku do posiadanego dziedzictwa kulturowo-historycznego, a także są czynnikiem zachęcającym ludzi do korzystania z parku. Katowicki Park Leśny odpowiada tym potrzebom: są tu ścieżki i tablice edukacyjne oraz różnego typu oznaczania informacyjne. Podczas tworzenia Koncepcji Zagospodarowania Katowickiego Parku Leśnego należy zwrócić szczególną uwagę na zaprojektowanie nowych miejsc edukacji - może być to np. park edukacyjny. f) aspekt ekonomiczny Park podmiejski powinien promować swoją wyjątkową zdolność pozytywnego oddziaływania na tereny otaczające - w warstwie społecznej, przyrodniczej i ekonomicznej. Finansowa niezależność parku mogłaby przyczynić się do jego rozwoju, szczególnie w dzisiejszych czasach, kiedy środki publiczne często są ograniczane. W przypadku Katowickiego Parku Leśnego pozyskiwanie dodatkowych środków finansowych na zadania inwestycyjne, projekty, itp. mogłoby pochodzić z opłat za różne formy korzystania z parku. Niestety w związku z małą przewidywalnością wielkości i częstości tych wpływów, tego typu finansowanie nie będzie mogło pokryć kosztów nowych zadań. Obecnie nie jest określona skala ekonomicznej działalności, która nie naruszałaby struktury ekologicznej i równowagi parku. Podczas tworzenia Koncepcji Zagospodarowania Katowickiego Parku Leśnego należy usystematyzować sposób wykorzystania parku oraz jego intensywność. Wskazane byłyby 64

65 formy finansowania zewnętrznego dla polepszenia kondycji parku, lecz ze względu na opinię publiczną bardziej pożądaną formą mogłoby być partnerstwo publiczno-prywatne lub wykorzystanie funduszy unijnych. Partnerstwo publiczno-prywatne nie ma obecnie jednak powszechnego zastosowania; ogranicza się tylko do sporadycznych projektów o niewielkim znaczeniu. Każdorazowo należy przeprowadzać konsultacje społeczne dla wprowadzenia nowej formy finansowania. Potencjalnymi źródłami finansowania, które można zaimplementować w Katowickim Parku Leśnym są: - opłaty za istniejące usługi i wprowadzenie nowych: mogą być to opłaty za wstęp do parku lub do niektórych jego obiektów, odpłatne użytkowanie infrastruktury sportowej, organizowanie płatnych zajęć, opłaty za korzystanie ze środowiska np. wędkarstwo; z uwagi na fakt, iż wszelkie opłaty są kontrowersyjne, należy przedłożyć konkretny plan, co można sfinansować z wpływów za bilety; - współpraca i tworzenie partnerstwa publiczno-prywatnego: współpraca z zainteresowanymi podmiotami (publicznymi instytucjami, rolnikami, firmami prywatnymi, sponsorami, itp.) może wyrażać się poprzez wspólne sponsorowanie imprez podczas których zbierano by środki na nowe inwestycje, wspólne budowanie ścieżek rowerowych, tablic informacyjnych i innej elementów infrastruktury; - działania proekologiczne na rzecz parku: potencjał przyrodniczy parku pozwala na generowanie zysków przy współpracy z lokalnymi przedsiębiorcami; może to być np. wynajem terenów pod imprezy organizowane przez firmy komercyjne, co po części dzieje się w chwili obecnej w Katowickim Parku Leśnym, lub też pozyskiwanie zasobów naturalnych w celach komercyjnych (np. drewna); Wszelkie formy aktywnego pozyskiwania funduszy powinny być poprzedzone debatą na temat zasad funkcjonowania budżetowych jednostek publicznych, gdyż w chwili obecnej zyski wypracowane z terenu parku w całości zasilają budżet Miasta Katowice; stąd też brak bezpośredniego powiązania finansowego między przychodami a wydatkami. g) aspekt infrastruktury i dostępności Jakość i ilość infrastruktury oraz jej dostępność są kluczowymi aspektami z punktu widzenia użytkownika parku. Należy mieć tu na uwadze zarówno transport, jak i usługi publiczne oraz ogólnodostępne wyposażenie parku, które w pełni pozwoli na korzystanie z oferty przyrodniczej, kulturowej oraz sportowej. Katowicki Park Leśny jest dobrze wyposażony w infrastrukturę pozwalającą korzystać z jego dobrodziejstw, typu: ścieżki rowerowe, trasy rolkowe, ścieżki spacerowe wraz z ławkami, place zabaw, skatepark, strefy fitness, miejsce do kąpieli. 65

66 W celu zachęcenia lokalnej społeczności do korzystania z parku Zakład Zieleni Miejskiej w ostatnich latach przeprowadził szereg inwestycji celem dostosowania terenu i oferty do bieżących potrzeb, jak np. remont stawu kąpielowego wraz z plażą, budowa skateparku, budowa stref fitness, budowa nowych placów zabaw wraz z tablicami informacyjnymi oraz edukacyjnymi, budowa infrastruktury energetycznej na potrzeby odbywających się tu imprez (koncerty, imprezy sportowe, kulturalne, festyny itp.). Dzięki staraniom Zakładu Zieleni Miejskiej udało się wprowadzić rodzaj strefowania w przestrzeni parku: imprezy sportowo kulturalno rekreacyjne odbywają się na tzw. Łąkach Koncertowych u zbiegu ul. Francuskiej i Trzech Stawów; place zabaw, skatepark i restauracje rozmieszczone są w północnej części parku; pozostały teren to lasy i ostoje przyrody. W zakresie obsługi komunikacyjnej: obecnie bardzo duża liczba użytkowników parku przyjeżdża transportem prywatnym, natomiast liczba miejsc parkingowych jest zbyt mała, co skutkuje rozjeżdżaniem trawników i parkowaniem samochodów na ścieżkach rowerowych. W perspektywie najbliższych lat należałoby usystematyzować transport publiczny dowożący użytkowników parku np. poprzez przywrócenie połączenia autobusowego w okolicach stawu Kąpielowego (dawniej parking 51 posiadał przystanek autobusowy, co poprawiało dostępność parku dla osób podróżujących komunikacją publiczną). Niestety infrastruktura drogowa ma duży wpływ na komfort przebywania w parku i stan przyrody; stąd powinno się dążyć do maksymalnego odgrodzenia parku od dróg, wykorzystując zarówno bariery sztuczne (jak ma to miejsce wzdłuż autostrady A4), jak i naturalne (szpaler drzew i krzewów). Poniższa tabela przedstawia ocenę dostępności, potrzeb w zakresie rozbudowy lub realizacji nowej infrastruktury: Lp. Rodzaj infrastruktury Aktualny stan (od 1 do 5) Potrzeba rozbudowy (1 do 5) 1 Parkingi Transport publiczny Dostępność wody pitnej 1 3 Uwagi / zalecenia Problemem są samochody firm prywatnych parkujące na terenie parkingów w parku. Przywrócenie 1 przystanku, promocja transportu publicznego. Obecnie tylko w restauracjach. Budowa poidełek wskazana. 4 Wypożyczalnia sprzętu pływającego 2 2 Obecnie możliwe tylko w Klubie kajakowym 4. 66

67 Lp. 5 Rodzaj infrastruktury Wypożyczalnia rowerów, leżaków itp. Aktualny stan (od 1 do 5) Potrzeba rozbudowy (1 do 5) Uwagi / zalecenia 2 3 Obecnie tylko rowery w okresie letnim. 6 Oznakowanie parku 2 4 Odtworzenie oznakowania ścieżek rowerowych, więcej tablic inf. oraz edukacyjnych. 7 Ścieżki, trasy, punkty widokowe 4 1 Stan dobry. Miejscami wymagany remont. 8 Place zabaw 5 1 Na terenach miejskich stan bardzo dobry. Na terenie LP należy wyremontować lub zlikwidować stary plac zabaw. 9 Urządzenia sportowe (skatepark, fitness, rolkostrada itp.) 4 1 Stan dobry. Warto rozszerzyć ofertę sportową. 10 Mała architektura Ekrany dźwiękochłonne 2 3 Wskazane odnowienie ławek i elementów małej architektury. Obecnie są wzdłuż Al. Górnośląskiej (Autostrada A4). Pożądane wybudowanie wzdłuż ul. Bielskiej. Powyższa analiza powinna być wykorzystana dla przeprowadzenia głosowania internetowego bądź innej formy konsultacji społecznych na temat kierunków dalszego rozwoju infrastruktury w Katowickim Parku Leśnym. 2.4 Wnioski Reasumując analizę Katowickiego Parku Leśnego pod kątem wdrożenia wyników wypracowanych w projekcie Periurban Parks warto podkreślić, iż część ustaleń już została uwzględniona w zadaniach dotyczących utrzymania parku, bądź pokrywa się z istniejącymi w Zakładzie Zieleni Miejskiej standardami; część natomiast planowana jest do wprowadzenia w przyszłości. Poniżej przedstawiono główne osiągnięcia oraz cele do zrealizowania w zakresie wykorzystania ustaleń projektu Periurban Parks w rozwoju Katowickiego Parku Leśnego: a) Zadania wykonane zgodnie z ustaleniami projektu Periurban Parks: Projekt Periurban Parks został uwzględniony w Wytycznych do Koncepcji Zagospodarowania Katowickiego Parku Leśnego. Dokument ten wyznaczać będzie kierunku rozwoju tego parku, stanowiące podstawę stworzenia szczegółowego opracowania zawierającego opis flory i fauny oraz istniejącej i planowanej infrastruktury; Międzynarodowa Konferencja Zieleń Miejska Katowice 2011 i 2012 zawierała blok tematyczny poświęcony projektowi Periurban Parks (~3 godziny), w trakcie którego zaprezentowano założenia projektu, a goście zagraniczni (partnerzy projektu) przedstawili swoje doświadczenia w temacie parków podmiejskich; 67

68 Na stronie internetowej Zakładu Zieleni Miejskiej 21 umieszczono bezpośredni link do strony Periurban Parks, dzięki czemu zwiększyła się dostępność do informacji o projekcie; W 2012 r. uroczyście otworzono w Katowickim Parku Leśnym plac zabaw wraz ze strefą fitness o nazwie Dolina Zaczarowanych Zabaw ; przy wejściu do "Doliny" umieszczono tablicę informacyjną, na której opisany jest projekt Periurban Parks; dzięki strefie fitness z placu mogą korzystać nie tylko dzieci, lecz także osoby dorosłe; znajduje się tutaj także ogród sensoryczny, drewniane cymbały i tablice edukacyjne. Wszystko to sprzyja integracji ze środowiskiem naturalnym oraz integracji międzypokoleniowej. Nazwa placu została wybrana w głosowaniu internetowym, co udowodniło, iż lokalna społeczność bierze czynny udział w życiu parku; W ramach współtworzenia parku przez jego użytkowników, została stworzona przez osobę prywatną ścieżka do narciarstwa biegowego, w latach 2011/2012; inicjatywa ta sprzyja promocji zdrowego trybu życia oraz jest popierana i wspierana przez Zakład Zieleni Miejskiej; informacje o ścieżce również umieszczono na stronie Na terenie Katowickiego Parku Leśnego były podejmowane i realizowane przez osoby prywatne takie inicjatywy jak: prowadzenie darmowych zajęć z jogi, co służyły promocji zdrowego trybu życia (2012 r.) oraz umieszczenie 30 szt. budek lęgowych dla ptaków (przy wsparciu Zakładu Zieleni Miejskiej). b) zadania planowane do wykonania zgodnie z ustaleniami projektu Periurban Parks: Przygotowywana jest kolejna Międzynarodowa Konferencja Zieleń Miejska Katowice 2013, podczas której Zakład Zieleni Miejskiej planuje poświęcić blok tematyczny problematyce związanej z parkami podmiejskimi. Podczas sesji Periurban Parks zostanie podsumowany projekt, który mimo oficjalnego zakończenia w 2012 r. nadal "żyje swoim życiem" dzięki zaangażowaniu osób biorących udział w projekcie oraz dzięki wnioskom, które są spójne z kierunkami działań większości jednostek zarządzających parkami typu periurban, odwołującymi się do takich kwestii jak: zrównoważony rozwój, promowanie bioróżnorodności, ochrona środowiska; Kontynuacja współpracy w zakresie promowania zdrowego trybu życia poprzez takie działania jak: ścieżka narciarska, zajęcia z jogi, corocznie odnawiany ogród sensoryczny, nowe ścieżki edukacyjne itp.; Dzięki uwzględnieniu w Wytycznych do Koncepcji Zagospodarowania Katowickiego Parku Leśnego założeń projektu Periurban Parks, dokument który powstanie w najbliższych latach wyznaczy kierunki rozwoju parku, w oparciu o które będzie można stworzyć

69 szczegółowe opracowanie zawierające zarówno kwestie przyrodnicze, opis flory i fauny, jak i opis istniejącej i planowanej infrastruktury; Planowane jest dalsze poszerzenie bazy sportowo rekreacyjno wypoczynkowej. Obecnie trwają prace projektowe nad odtworzeniem i przebudową części alejek w parku na odcinku wzdłuż lotniska Muchowiec, wzdłuż stawu Kajakowego oraz przy stawie Łąka. W 2013 r. planuje się wykonanie części tych projektów. 69

70 3 3. PRZYKŁADY ROZWIĄZAŃ Z WYBRANYCH PARKÓW PODMIEJSKICH UCZESTNICZĄCYCH W PROJEKCIE PERIURBAN PARKS 70

71 3.1 Aspekty zarządzania a) samodzielne jednostki zarządzające parkami b) certyfikacja ISO dla parku c) monitoring frekwencji na terenach parkowych d) bezpieczeństwo na terenach parkowych 71

72 a) Samodzielne jednostki zarządzające parkami Doświadczenia projektu Periurban Parks: Analiza parków uczestniczących w projekcie wskazuje w wielu przypadkach na istnienie wyodrębnianych struktur zarządzających danym parkiem lub kilkoma parkami. Mają one charakter samodzielnej jednostki publicznej, która jest dotowana z budżetów regionalnych i lokalnych, ale które dodatkowo mogą pozyskiwać środki z działań komercyjnych. To rozwiązanie stwarza określoną swobodę i samodzielność działania, rozumianą m.in. jako możliwość tworzenia wieloletniej strategii działania, większej autonomii w kwestiach finansowych. Przykłady jednostek zarządzających parkami: General Council Management of Green Spaces (parki w departamencie Seine-Saint- Denis) Francja; Espace Naturel Lille Métropole (parki w Metropolii Lille), Francja; Rząd regionu Lombardia Regione Lombardia(w tym zarząd Parco Nord Milano, Włochy i Parco Agricolo Sud Milan); Rząd regionu Andaluzja (Junta de Andalucia), Hiszpania Uwarunkowania polskie: Analiza uwarunkowań polskich wskazuje, że odrębne zarządy dla parków są rozwiązaniem występującym w określonych sytuacjach, m.in.: na mocy ustawy o ochronie przyrody: dla terenów chronionych ustawowo, takich jak parki narodowe, parki krajobrazowe; indywidualnie dla jednostkowych obszarów jak np.: Park Śląski (dawnej WPKiW), będący pod zarządem Marszałka Województwa Śląskiego 22 ; władze Parku: Zarząd, Rada Nadzorcza, Walne Zgromadzenie; Śląski Ogród Botaniczny: instytucja formalnie utworzona w 2003 r. jako Związek Stowarzyszeń 23 - stanowiący organ prowadzący; Władze Związku to: Walne Zgromadzenie, Zarząd (organ wykonawczy) oraz Komisja Rewizyjna; działalność opiera się na statucie. 22 [w:] 23 Członkowie zwyczajni: Województwo Śląskie, Powiaty: mikołowski i raciborski, gminy: Mikołów, Lyski, Radzionków, PAN, Uniwersytet Śląski, Towarzystwo Przyjaciół Śląskiego Ogrodu Botanicznego, Towarzystwo Miłośników Ziemi Raciborskiej, Polski Klub Ekologiczny, Stowarzyszenie Wspólnota, Rudzkie Towarzystwo Przyjaciół Drzew; członkowie wspierający: Górnośląskie Towarzystwo Lotnicze S.A. [w:] 72

73 W Polsce zarządzanie terenami typu periurban parks podlega: w przypadku terenów zieleni w mieście: określonemu wydziałowi w ramach urzędu miasta lub wyodrębnionej jednostce budżetowej jemu podległej; podmioty te są jednak odpowiedzialne za wszystkie tereny zieleni w mieście, a nie za konkretny obszar lub wybrane obszary, a także wykonują liczne inne przypisane im zadania. W kwestiach finansowych nie posiadają pełnej samodzielności (inaczej: tego typu zarządzanie narzuca ograniczenia w dysponowaniu środkami) - z jednej strony otrzymują one coroczne środki ze wspólnego budżetu miasta, a z drugiej strony zobowiązane są zwracać do tego budżetu wszelkie dochody wygenerowane przez te podmioty. W zależności od lokalnych uwarunkowań oraz polityki miasta praktycznym utrzymaniem terenów zieleni mogą zajmować się: jednostki budżetowe miasta, firmy prywatne na zlecenie urzędu, spółki z częściowym udziałem miasta bądź jednostki pozostające w formie zarządu; w przypadku lasów, na poziomie lokalnym i regionalnym: określonemu nadleśnictwu (nadleśnictwo podlega regionalnej dyrekcji lasów państwowych); nadleśnictwo jest odpowiedzialne za lasy i gospodarkę leśną na określonym terytorium, które nie pokrywa się z podziałem administracyjnym gmin; nie ma wyodrębnionego budżetu i zarządcy dla pojedynczego kompleksu leśnego, nie mniej jednak podstawową komórką zarządzającą określonym fragmentem lasu jest leśnictwo, posiadające plan urządzania lasu, gdzie określone są kierunki jego rozwoju (plan gospodarczy). b) Certyfikacja ISO dla parku ISO to norma zarządzania środowiskowego. Określa zasady nadzoru nad działaniami, które mają wpływ na środowisko, m.in. nad wykorzystaniem zasobów naturalnych, ściekami i odpadami przemysłowymi, zużyciem energii. Może być również wdrażana w odniesieniu do parków. Dla jednostek administrujących przestrzeniami publicznymi certyfikat ISO pozwala na kontynuowanie procesu rozwoju z uwzględnieniem czynnika środowiskowego. To dobre narzędzie praktyczne, pozwalające na stałe utrzymywanie określonego standardu, co kontrolowane jest corocznie przez jednostkę certyfikującą (audyt). jednostka zarządzająca parkiem posiadająca ISO 14001: General Council Management of Green Spaces, department Seine-Saint-Denis, Francja: od 1990 r. kładzie nacisk na dostosowanie sposobów zarządzania parkiem do wymogów zrównoważonego rozwoju i tym samym zwiększania jego bioróżnorodności. Wysiłki te doprowadziły w 2009 r. do uzyskania standardu zgodnego z normą/międzynarodowym certyfikatem ISO 14001: daje to możliwość zdefiniowania polityki środowiskowej w parku, jej celów i priorytetów dla ciągłego zwiększania jakości środowiska; 73

74 redukuje negatywny wpływ i podkreśla pozytywny wpływ działań w zakresie aranżowania i zarządzania parkami w całym departamencie Seine-Saint-Denis. Wytyczne dla zarządzania i zagospodarowania parkami podmiejskimi, Metropolia Lille W 2005 r. Opracowany został dokument pn. Charte d aménagement des sites de l Espace Naturel Métropolitain, który określa sposób zarządzania, zasady zagospodarowania oraz sposoby efektywnego zwiększania potencjału parków pozostających w zarządzie Espace Naturel Lille Metropole; dokument ten definiuje m.in.: rodzaje wyposażenia dozwolonego w parkach; sposoby konstrukcji urządzeń parkowych m.in. alei parkowych, bram, koszy, ograniczników prędkości, oznakowania parkowego; rodzaje materiałów zalecanych do stosowania - generalnie zakłada się używanie materiałów najwyższej jakości i przyjaznych środowisku; rodzaje roślinności, które powinny być stosowane w zależności od danego miejsca. Kontrolę nad przestrzeganiem zaleceń zawartych w ww. dokumencie sprawują władze Metropolii Lille. W przypadku nieprawidłowości jednostka zarządzająca parkiem ma usunąć błędy. Rys. 12 Przykładowe ustalenia z dokumentu zawierającego wytyczne dla zarządzania i zagospodarowania parkami w Metropolii Lille 74

75 c) Monitoring frekwencji w parkach Narzędziem badania frekwencji w parkach są eco-countery, czyli urządzenia z czujnikami, które rejestrują ilość osób mijających je. Są one montowane przy strefach wejściowych do parku lub w miejscach, o szczególnie dużym natężeniu użytkowników. Dane z eco-counterów służą nie tylko do budowania statystki, ale i w debatach nad przyznawaniem funduszy - dane pozwalają potwierdzić potrzeby parku i są twardym argumentem w pozyskiwaniu funduszy. eco-countery: Park Georges Valbon, Seine-Saint-Denis, Francja Park Georges Valbon, Seine-Saint-Denis: park odwiedzany jest rocznie przez ok. 2 mln osób; regularnie prowadzone są badania frekwencji w parku oraz stopnia zadowolenia z oferty parku i oczekiwań użytkowników; z badań tych wynika, że dla ok. 1,5% odwiedzających czynnik edukacyjny jest głównym powodem przyjścia do parku; ankietyzacja użytkowników: Parki Metropolii Lille, Francja W parkach Metropolii Lille: co pięć lat jednostka zarządzająca tymi parkami organizuje serię badań wśród użytkowników parków w celu ich pozyskiwania na temat oceny stanu istniejącego i oczekiwań wobec parków. Stanowi to wskazówki w procesie zarządzania parkami (patrz: Aspekt społeczno-informacyjny). d) Bezpieczeństwo na terenach parkowych Kwestia zapewnienia bezpieczeństwa w parkach rozwiązywana poprzez specjalnie powoływaną do tego straż nie tylko etatową, ale i ochotniczą. Park Nord Milano, Włochy Ochotnicza Ekologiczna Straż Parkowa to straż społeczna, licząca ok.120 ochotników; mimo społecznego charakteru pracy strażnicy posiadają status urzędników, co pozwala im na wyciąganie konsekwencji w stosunku do osób naruszających przepisy prawne na terenie parku; Osoby ubiegające się o stanowisko w straży muszą przejść szkolenie, a następnie zdać egzamin przed przedstawicielem władz regionalnych; Strażnik zobowiązany jest m.in. do: odbycia czternastogodzinnej miesięcznej służby, dyspozycyjności przez 15 dni w miesiącu, wypełniania funkcji w sposób zgodny z umową, w czasie i miejscu wskazanym przez przełożonego, wypełniania raportów w ciągu 48 godzin po zakończonej służbie, noszenia munduru i odznaki. 75

76 Celem straży jest przede wszystkim ochrona środowiska, ale także 24 : propagowanie informacji na temat obowiązujących przepisów prawnych dotyczących ochrony środowiska; aktywne działanie na rzecz ochrony środowiska; wykrywanie naruszeń prawa ochrony środowiska; wspieranie imprez organizowanych przez Zarząd parku; gotowość do współpracy z właściwymi organami w działaniach społecznych, w przypadku zaistnienia katastrofy lub klęski ekologicznej. [ Rys. 13 Straż parkowa: Park Nord Milano, Włochy 24 Analiza Terytorialna Region Lombardia 76

77 Park Georges Valbon, La Courneuve, departament Seine-Saint-Denis, Francja park posiada własną straż w liczbie 25 strażników patrolujących obszar konno lub na rowerach; park dostępny jest przez cały rok, lecz tylko w wyznaczonych godzinach, a większa część parku jest ogrodzona (tj. 384 ha z 415 ha); Parki podmiejskie Metropolii Lille, Francja Straż parkowa - eco-guards - została powołania m.in. z uwagi na fakt, że w parkach Metropolii Lille realizowany jest szeroki wachlarz aktywności (jak np. obserwacja przyrody, wycieczki rodzinne, rolnictwo, myślistwo, wędkarstwo, spacery, jazda na rowerze i wiele innych), co generuje różnego typu konflikty. Straż ta m.in.: czuwa nad bezpieczeństwem w czterech parkach podmiejskich, monitoruje stan środowiska / prowadzi nadzór nad stanem roślinności I zwierząt na terenie parku, prowadzi akcje edukacyjne skierowane do młodzieży szkolnej oraz rodzin odwiedzających park. w parkach Metropolii Lille zatrudnionych jest 10-ciu strażników pełnoetatowych: 3-ech w obszarze Val de Marque (tj. bagana i łańcuch jezior w dolinie rzeki Deûle ciągnący się na długości 37 km), 3-ech w obszarze Val de Lys (tj. obszar położony wzdłuż 16 km odcinka kanału rzeki Deûle, w granicach którego znajduje się park Près du Hem ha), 3-ech w obszarze Parc de la Deûle (tj. obszar o pow. 350 ha), w granicach którego znajduje się m.in. Le Jardin des cultures Mosaic czyli Ogród kultur - Mosaic (o pow. 33ha), 1-en strażnik nadzorujący pracę pozostałych strażników w różnych obszarach. każdy strażnik zobowiązany jest do pracy w dwa weekendy w miesiącach o zwiększonym natężeniu ruchu w parkach. Ponadto straż współpracuje z innymi służbami mundurowymi tj. z policją, strażą myśliwską oraz rybacką. 77

78 3.2 Aspekty środowiskowe (patrz też: aspekty informacyjne) a) obszary Natura 2000 b) działania edukacyjne c) wsparcie rolnictwa ekologicznego d) promocja walorów przyrodniczych e) infrastruktura edukacyjna 78

79 3.2 ASPEKTY ŚRODOWISKOWE a) Obszary Natura 2000 Zgodnie z prawodawstwem UE, najwyższą formą ochrony bioróżnorodności, tj. zachowania określonych typów siedlisk i gatunków, które uważa się za cenne i zagrożone w skali całej Europy jest utworzenie obszaru Natura Niektóre z parków podmiejskich, w tym także te powstałe na terenach poprzemysłowych czy nieużytkach lub zlokalizowane w obszarach zurbanizowanych, posiadają taki status. Pomimo tego, poprzez zastosowanie odpowiednich mechanizmów zarządzania parkiem można z powodzeniem łączyć realizację celów przyrodniczych z rekreacyjnymi i edukacyjnymi. Park Georges Valbon, departament Seine-Saint-Denis, Francja; obszar Natura 2000 jest jednym z niewielu znajdujących się w terenach zurbanizowanych; ochroną objęte są ptaki (ok. 140 gatunków), płazy, gady, flora, grzyby; status obszaru Natura 2000 pozwala zarządzać nim w sposób korzystny dla jego bioróżnorodności oraz angażować w proces ochrony i zwiększania bioróżnorodności inne podmioty, a w szczególności przedstawicieli władzy. [źródło: Rys. 14 Lokalizacja obszarów Natura 2000 w departamencie Seine-Saint-Denis, Francja 79

80 Staw z żabami Georges Valbon park CG93 [źródło: Bączek Natura 2000 bird Van ingen Rys. 15 Gatunki objęte ochroną w ramach obszarów Natura 2000 w departamencie Seine-Saint-Denis (Francja) Park Drahaň, Praga (dzielnica Troja), Czechy: Na terytorium parku wyznaczono dwa obszary, które w 1982 r. zostały objęte ochroną, a następnie uzyskały status obszaru Natura 2000: Havránka i Salabka: obszar Havránka (o powierzchni 4,2 ha): obejmuje ścieżkę dydaktyczną o łącznej długości 3 km, z 9 przystankami i tablicami informacyjnymi; ponadto przebiega tu zielony-szlak turystyczny Czech Tourist Club; obszar Salabka (o powierzchni 0,85 ha): objęty ochroną ze względu na zbiorowisko roślinności stepowej i wrzosy porastające strome zbocze w pobliżu Praskiego Ogrodu Botanicznego; dla przeciwdziałania procesowi zarastania tego obszaru przez gatunki inwazyjne w okresie letnim wypasane są tu owce i kozy; w pobliżu przebiega ścieżka. 80

81 tablica informacyjna wrzosowisko w obszarze Natura 2000 w obszarze Natura 2000 Obszar Havranka, Park Drahaň, Praga, Czechy [ Pomnik Przyrody Salabka, Praga, Czechy [źródło: Rys. 16 Obszary Natura 2000 w Parku Drahaň, Praga (dzielnica Troja), Czechy 81

82 b) Działania edukacyjne Ścieżki edukacyjne: Parc de la Deûle i Parc Les Marais de Fretin, Metropolia Lille, Francja Na bazie istniejących bagien stworzono ścieżkę edukacyjną. Można spacerować po podestach, a tabliczki informacyjne opisują stanowiska przyrodnicze. ścieżki nad bagnami, Parc Les Marais de Fretin, Metropolia Lille, Francja ścieżki nad bagnami, Parc de la Deûle, Metropolia Lille, Francja [źródło: Szczepańska-Góra Agnieszka] Rys. 17 Ścieżki edukacyjne w parkach podmiejskich Metropolii Lille, Francja 82

83 c) Wsparcie rolnictwa ekologicznego Dotacje dla rolników i zaangażowanie architektów krajobrazu: Metropolia Lille, Francja Trzy spośród parków Metropolii Lille tj. Val de Marque, Val de Lys/Basse Deûle and Parc de la Deûle utworzyły w 2005 r. sieć współpracy z okolicznymi rolnikami. Formalnie partnerami sieci są: Espace Naturel Lille Metropole (jednostka zarządzająca parkami podmiejskimi w Metorpolii Lille), La Chambre d'agriculture du Nord (jednostka regionalna odpowiedzialna za rolnictwo) oraz oczywiście rolnicy. Celem działania sieci współpracy jest: promowanie lokalnych upraw i pracy rolników, zachęcenie mieszkańców do odkrywania uroków terenów podmiejskich i kupowania produktów lokalnych. Rolnik, który chce się przyłączyć do projektu musi zostać zaakceptowany przez komisję złożoną z 2 przedstawicieli Espace Naturel Lille Metropole, 2 członków z La Chambre d'agriculture du Nord i 1 osoby reprezentującej biuro turystyczne lub organizację konsumentów. Następnie rolnik podpisuje umowę z Espace Naturel Lille Metropole oraz La Chambre d'agriculture du Nord, na mocy której zobowiązuje się dotrzymywać wysokiego poziomu jakości upraw, kontrolowanego przez Regionalny Wydział Rolnictwa. Espace Naturel Lille Metropole zobowiązuje się natomiast do promowania przyjętego do sieci gospodarstwa rolniczego. W ramach tej współpracy architekci krajobrazu pomagają rolnikowi zintegrować budynki gospodarcze z otaczającym krajobrazem, pomagają również w oznakowaniu gospodarstwa, wykonaniu ulotek i bilbordów reklamowych i innych działaniach promocyjnych. Po przyłączeniu się do sieci współpracy rolnicy okresowo poddawani są niezapowiedzianym kontrolom przez ekspertów z jednostki zarządzającej parkami podmiejskimi czy przestrzegają oni postanowień umowy. W celu podnoszenia atrakcyjności i dochodowości gospodarstw, przy jednoczesnym zachowaniu walorów krajobrazowych podejmowane są zarówno działania edukacyjne, jak i inwestycyjne, na które udzielane jest wsparcie finansowe. Warunkiem koniecznym tych działań i ich powodzenia jest jednak współpraca z miejscowymi rolnikami i właścicielami gruntów, obejmująca m.in.: włączanie w proces kształtowania krajobrazu, tj.: zainteresowani rolnicy dobrowolnie uczestniczą w 3-5 dniowym szkoleniu prowadzonym przez izbę rolniczą i ekspertów m.in. nt. korzyści dbania o swoje gospodarstwo i troski o lokalny krajobraz; po szkoleniu współpracują z architektem krajobrazu, który w ciągu kilku dni przygotowuje projekt wraz z kosztorysem, w zakresie działań uatrakcyjniających i zwiększających komfort gospodarstwa; na realizację projektu przyznaje się 2000 euro (max. 3 razy w ciągu 5 lat); 83

84 [Źródło: Rys. 18 Przykład współpracy z rolnikami: kształtowanie krajobrazu, Metropolia Lille, Francja Ważnym elementem rozwoju gospodarczego, bazującego na rolnictwie jest promowanie produktów rolnych, poprzez: wycieczki odkrywające walory danego miejsca: co 2 lata organizowany jest dzień wymiany doświadczeń między rolnikami z Belgii, Francji i Anglii; angażowanie się w utrzymanie terenów przyrodniczych: utrzymywanie we właściwym stanie przestrzeni między plantacjami; zachęcanie do stosowania rozwiązań bardziej przyjaznych dla środowiska (w użytkowaniu wody, pestycydów, itp.); coroczna impreza o nazwie: "Soupes, Patates et randos" (zupy, ziemniaki i turystyka) podczas której zrzeszeni rolnicy sprzedają swoje produkty oraz prezentują odwiedzającym metody swojej pracy np. jak zrobić masło, jak pozyskać miód, jak szczepić rośliny; we wrześniu 2012 r. impreza odbyła się w Centrum ogrodniczym w wiosce Gruson, na terenie parku Val de Marque; 84

85 targ warzywny i serowy, Metropolia Lille, Francja wspólne spotkanie lokalnych producentów żywności (farmerów) [źródło: Espace Naturel Metropole Lille] Rys. 19 Przykład współpracy z rolnikami: promocja produktów rolnych, Metropolia Lille, Francja Farma ekologiczna: Park Agricolo Sud Milano, Włochy Park Agricolo Sud Milono to rozległy rolniczy obszar wokół Mediolanu, obejmujący szereg pomniejszych miejscowości. W wielu z nich prowadzone są ekologiczne gospodarstwa rolne i hodowlane, produkujące tzw. zdrową żywność. W niektórych gospodarstwach, prócz sprzedaży wędlin i serów, zainstalowane są mlekomaty, a nawet winomaty. Staje się to rodzajem regionalnej specjalności i swego rodzaju atrakcji turystycznej, zwłaszcza dla mieszkańców wysoce zurbanizowanego Mediolanu; dużą popularnością cieszą się weekendowe wycieczki, kiedy można dzieciom pokazać skąd się bierze mleko lub kupić domowe produkty. Działalność promocyjna Parku Agricolo Sud Milano i organizowanie imprez przyciąga każdorazowo nawet do 5000 odwiedzających typu lokalne gospodarstwa rolne i targi żywności. Przyczyniło się nie tylko do wzrostu świadomości społecznej na temat rolnictwa ekologicznego, ale głównie do wzrostu ich dochodu, średnio o 20-25% w skali roku. 85

86 wytwórcy produktów regionalnych i ekologicznych fama ekologiczna, Park Agricolo Sud Milano, Włochy [Źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] Rys. 20 Przykład współpracy z rolnikami: promocja rolnictwa ekologicznego, Park Agricolo Sud Milano, Włochy 86

87 Parco Agricolo Sud Milano od 1999 r. prowadzi także coroczne badanie populacji ptactwa wodnego (waterfowl). Jest to przydatne dla planowego zarządzania ich siedliskami, gdyż ptaki te są przydatne dla ochrony i odtworzenia terenów podmokłych i bagien. d) Promocja walorów przyrodniczych Parki podejmują wiele ciekawych inicjatyw, aby uatrakcyjnić w nich pobyt i przyciągnąć jak największą rzeszę odwiedzających. Festiwal Bioróżnorodności: Park Nord Milano, Włochy Co roku organizowany jest festiwal bioróżnorodności (szósta edycja w 2012 r.). W ramach tego wydarzenia odbywają się różnego typu gry, jest okazja do próbowania zdrowej żywności i promowania low food czyli powolnego jedzenia, wyświetlane są filmy o tematyce przyrodniczej oraz odbywa się wiele innych imprez towarzyszących. W ramach III-go Festiwalu Bioróżnorodności w 2003 r. zaprojektowano i wykonano kukurydziany labirynt. Powstał on w Parku Nord Milano na powierzchni m 2, jako atrakcja skierowana szczególnie do dzieci i młodzieży. Labirynt był udostępniany wszystkim zainteresowanym bezpłatnie w każdą sobotę i niedzielę czerwca i lipca, a w pozostałe dni tygodnia dla grup zorganizowanych po uprzednim umówieniu wizyty. [źródło: Rys. 21 Przykład działań promocyjnych w obszarze rolniczym: labirynt w kukurydzy, Parco Nord Milano, Włochy 87

88 [źródło: Rys. 22 Kalendarz festiwalu bioróżnorodności, Park Nord Milano, Włochy 88

89 edukacja przyrodnicza: Nadleśnictwo Katowice, Polska; Park Narodowy Vitosha, Sofia, Bułgaria W ramach statutowych zadań Nadleśnictwa Katowice prowadzone są szerokie działania mające na celu promocję zarówno flory i fauny występującej na terenie administrowanym przez nadleśnictwo, jak i ochronę przyrody czy edukację ekologiczną, dotyczącą m.in. gatunków chronionych i bezpieczeństwa przeciwpożarowego, są to 25 : Leśne Pogotowie schronisko dla rannych i chorych dzikich zwierząt, znajdujące się w Mikołowie. gdzie pod opieką leśników zwierzęta otrzymują opiekę medyczną. W związku ze sporą liczbą zwierząt trafiających tutaj corocznie (ok sztuk) pogotowie stało się lokalnym centrum edukacji ekologicznej. Młodzież z całego regionu przybywa tu posłuchać o zwyczajach zwierząt mieszkających w schronisku. Leśna Sala Edukacyjna Nadleśnictwa Katowice wyposażona w najnowocześniejszy sprzęt multimedialny, dostosowana do grup w różnym wieku, także dla osób niepełnosprawnych, zawiera eksponaty flory i fauny występującej na terenie Górnego Śląska. Ekspozycja wyposażona jest w wiele nowoczesnych rozwiązań, które pozwalają w sposób przystępny i ciekawy poznać przyrodę Nadleśnictwa Katowice, specyfikę prowadzenia gospodarki leśnej i bogactwo zasobów przyrodniczych. Zainstalowany tam nowoczesny system multimedialny pozwala odwiedzającym samodzielnie odtworzyć zgromadzone dźwięków zwierząt, opowieści o lesie, a także muzykę myśliwską. Zwiedzający mogą korzystać z mikroskopu stereoskopowego połączonego z projektorem multimedialnym oraz eksponatami, które w przeciwieństwie do innych ekspozycji mogą być dotykane przez zwiedzających, aby poczuć ich strukturę i fakturę. [ Rys. 23 Leśna Sala Edukacyjna, Katowice, Polska Nadleśnictwo Katowice, Wydawnictwo Włodzimierz Łapiński 2011, Monkinie; Leśna Sala Edukacyjna Nadleśnictwa Katowice (ulotka), Wydawnictwo Włodzimierz Łapiński 2012, Monkinie; Ścieżka Dydaktyczna przy Nadleśnictwie Katowice (ulotka), Wydawnictwo Włodzimierz Łapiński 2012, Monkinie. 89

90 Ścieżka dydaktyczna przy Nadleśnictwie Katowice znajduje się tu ekspozycja ponad 250 gatunków roślin, których rozpoznawanie ułatwiają tabliczki informacyjne. Na szczególną uwagę zasługuje unikatowy ul pokazowy, gdzie można zobaczyć na żywo jak wygląda praca pszczół. Ścieżkę zaprojektowano tak, aby umożliwić bytowanie różnych gatunków ptaków. Jest ona ogólnodostępna, jednak poza godzinami pracy Nadleśnictwa Katowice dostępna jest tylko część tablic. Istnieje możliwość zwiedzania ekspozycji z przewodnikiem leśnikiem, po wcześniejszym umówieniu. Na terenie Nadleśnictwa Katowice ustawionych jest wiele tablic edukacyjnych, z których można dowiedzieć się o pracy leśników, lokalnej florze i faunie, roli lasu w życiu człowieka i jego ochronie. Dni Otwarte w Nadleśnictwie Katowice oprócz zwiedzania Sali Edukacyjnej i ścieżki przyrodniczej można spotkać się wtedy z leśnikami i myśliwymi, poznać zwyczaje leśne, uczestniczyć w konkursach wiedzy, czy zapoznać z naturalnymi metodami leczenia opartymi na ziołach i miodzie. Gry terenowe w lasach Nadleśnictwa tzw. geocaching, na terenie zarządzanym przez Nadleśnictwo Katowice ukryto skrzynki geocachingowe w najciekawszych miejscach, celem ukazania bogactwa przyrody i historii Górnego Śląska. Rys. 24. Broszura na temat ścieżki dydaktycznej Nadleśnictwa Katowice, Polska 90

91 Muzeum niedźwiedzia i Muzeum sowy : Park Narodowy Vitosha, Sofia, Bułgaria To proste drewniane domki, z podobiznami zwierząt wykonanymi z gipsu i drewna. Tego typu prezentacje pokazują faunę i florę typową dla danego miejsca. Muzeum niedźwiedzia, Park Narodowy Vitosha, Sofia, Bułgaria Muzeum sowy, Park Narodowy Vitosha, Sofia, Bułgaria [źródło: Filip Helbig] Rys. 25 Edukacja przyrodnicza w Parku Narodowym Vitosha, Sofia, Bułgaria 91

92 e) Infrastruktura edukacyjna Budynki edukacyjno-administracyjne: Seine-Saint-Denis, Francja; Metropolia Lille, Francja; Koszyce, Słowacja W niektórych parkach (np. Park Ggeorges Valbon, Seine-Saint-Denis; Parc Le Lac du Héron, Metroplia Lille) znajdują się budynki przeznaczone do prowadzenia edukacji ekologicznej lub do wynajęcia na cele szkoleniowo-konferencyjne; funkcja ta bywa łączona z częścią biurową jednostki zarządzającej parkiem. Pod względem formy architektonicznej obiekty te mogą być zarówno nowymi budynkami, wznoszonymi dla potrzeb parku lub historycznymi, adaptowanymi dla tych celów. Ważna jest również forma wykonania budynku oraz materiały użyte do ich realizacji. Z racji pełnienia wzorcowej roli w zakresie ochrony środowiska inwestorzy/zarządcy tych budynków dokładają wszelkich starań, aby były one ekologiczne w konstrukcji i użytkowaniu tj. minimalizujące zużycie energii elektrycznej. Dobrym przykładem budynku ekologicznego jest Eko Centrum Sosna w Koszycach, do budowy którego użyto materiałów naturalnych typu glina, krowi nawóz i koński (jako okładzina ścian narażonych na intensywną penetrację wód deszczowych). Dachy budynków Centrum pokryto darnią. Również we wnętrzu budynku zastosowano rozwiązania ograniczające niekorzystny wpływ działalności Centrum na środowisko m.in. poprzez budowę ekologicznych toalet. Maison Edward Guissant, Park Georges Valbon, Seine-Saint-Denis, Francja 92

93 Centrum edukacji ekologicznej w budowie, Parc de la Deûle, Metropolia Lille, Francja [Źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] Eko Centrum Sosna, Koszyce, Słowacja [Źródło: Filip Helbig, Ekocentrum Sosna] Rys. 26 Przykłady budynków edukacyjno-administracyjnych we Francji i na Słowacji tablice edukacyjne: klify, Aberdeen, Szkocja; Park Drahaň, Praga; Park Bankov, Koszyce, Słowacja Tablice edukacyjne informujące o ciekawych i/lub chronionych gatunkach fauny i flory lub szczególnych walorach krajobrazu są powszechnie znanym i stosowanym rozwiązaniem. tablica edukacyjna przy ścieżce widokowej nad klifem, Aberdeen, Szkocja 93

94 Park Drahaň, Praga (dzielnica Troja), Czechy Park Bankov, Koszyce, Słowacja [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] Rys. 27 Przykłady tablic edukacyjnych w parkach Czech, Słowacji i Szkocji tablice informacyjne: Katowicki Park Leśny, Polska; parki Metropolii Lille, Francja Tablice informacyjne są zróżnicowane w treści i mogą występować pojedynczo, w odróżnieniu do tablic edukacyjnych, które zwykle występują jako integralny element ścieżki edukacyjnej. Tablice informacyjne w formie mapy ilustrującej park, z głównym układem ścieżek i elementów zagospodarowania umieszczane są w strefie wejściowej do parku lub w innym ważnym, często uczęszczanym jego miejscu. Przykładami tablic informacyjnych są: tablica o Katowickim Parku Leśnym, tablica na temat nowo zrealizowanego placu zabaw (jest tam także umieszczona informacja o projekcie Periurban Parks, gdyż Katowicki Park Leśny był obszarem opracowania w ramach tego projektu). tablica informacyjna w Ogrodzie kultur - Mosaic, Metropolia Lille, Francja [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] 94

95 tablica informacyjna w Katowickim Parku Leśnym, Katowice, Polska [źródło: Lech Marek] Rys. 28 Przykłady tablic informacyjnych w parkach Francji i Polski Audioprzewodniki: Ogród kultur - Mosaic, Metropolia Lille, Francja W recepcji przed wejściem do ogrodu można wypożyczyć (bez dodatkowej opłaty) przewodniki multimedialne w językach francuskim, angielskim i holenderskim. Dostępnych jest 50 zestawów, przy czym 5 jest przeznaczonych dla osób niedowidzących (łatwiejsze w obsłudze, a opis atrakcji parkowych jest bardziej szczegółowy niż w przypadku pozostałych zestawów). 95

96 3.3 Aspekty społeczne i informacyjne a. informowanie społeczeństwa b. pozyskiwanie informacji zwrotnej 96

97 a) Informowanie społeczeństwa Kalendarze, broszury, periodyki, Internet: Espace Naturel Lille Metropole, Francja; Park Nord Milano, Włochy Szeroko prowadzona działalność informacyjna przekłada się na ilość osób odwiedzających parki, korzystających zarówno z bezpłatnej, jak i płatnej infrastruktury parkowej, jak również ilości uczestniczących w imprezach organizowanych na terenie parków. Współcześnie popularnym i powszechnym środkiem komunikowania się jest internet. Na stronie internetowej jednostki zarządzającej parkami zwykle znajduje się kompleksowa informacja na temat poszczególnych parków znajdujących się pod jej zarządem. Przykładem jest Espace Naturel Lille Metropole, która na swojej stronie internetowej zamieszcza informacje na temat uwarunkowań lokalizacyjnych i przyrodniczych oraz oferty poszczególnych parków z rozróżnieniem grup wiekowych i zainteresowań potencjalnych użytkowników, a także planu wydarzeń parkowych, itp. [źródło: Rys. 29 Widok strony internetowej Espace Naturel Lille Metropole, Francja 97

98 Ciekawostką jest kalendarz wydarzeń parkowych, wydawany w cyklu rocznym, w formie papierowej. Co ważne układ graficzny wydania papierowego jest identyczny z kalendarzem dostępnym poprzez stronę internetową. [źródło: Rys. 30 Kalendarz wydarzeń parkowych w Metropolii Lille (przykład: kwiecień 2012) Niezmienne jednak mają zastosowanie tradycyjne materiały drukowane, jak np.: broszury informacyjne dla pojedynczych parków, kilku wybranych parków (ze względu na podobieństwo oferty, sąsiedzkie położenie itp.); broszury tematyczne np. poświęcone drzewom występującym w danym parku; wydawanie periodycznych biuletynów informacyjnych, np. miesięcznik la Feuille wydawany przez Espace Naturel Lille Metropole; konferencje prasowe, Metropolia Lille kilka razy do roku; [źródło: Rys. 31 Broszura tematyczna prezentująca parki Metropolii Lille, Francja (przykład Ogród kultur Mosaic) 98

99 Inny przykład wykorzystania Internetu jako środka przekazu informacji to internetowy kalendarz imprez parkowych oraz internetowy newsletter na temat działania parku Nord Milano, Włochy. [źródło: Rys. 32 Internetowy kalendarz, Park Nord Milano, Włochy materiały mapowe: Praga, Czechy; Andaluzja, Hiszpania Dla Pragi wydana została Zielona mapa Pragi adresowana do pieszych i rowerzystów, pokazująca trasy oraz atrakcje, jakie można napotkać w trakcie wędrówek po mieście. 99

100 Rys. 33 Przykład mapy adresowanej do pieszych i rowerzystów: Zielona strona Pragi, Czechy Innym przykładem schematycznych map i broszur prezentujących atrakcje turystyczne i środowiskowe są materiały wydawane przez Junta de Andalucia rząd regionu Andaluzji. 100

101 Rys. 34 Broszury informacyjne o poszczególnych parkach podmiejskich regionu Andaluzji, Hiszpania 101

102 działania społeczno-informacyjne: Nadleśnictwo Katowice, Polska udział w szkoleniach, konferencjach, prelekcjach Nadleśnictwo włączyło się w edukację przyrodniczą m.in. przez współorganizowanie corocznej Konferencji Zieleń Miejska Katowice (2011, 2012), gdzie przedstawiciele Nadleśnictwa omawiali problematykę związaną z ochroną przyrody i ingerencją człowieka w strukturę ożywioną i nieożywioną lasu; wydawnictwo broszur informacyjnych książka zawiera informacje o historii nadleśnictwa, lasach zarówno pod kątem gospodarczym, jak i przyrodniczym, zwierzętach i roślinach, obszarach prawnie chronionych (m.in. Rezerwat Przyrody Las Murckowski, Rezerwat Ochojec, Zespół Przyrodniczo Krajobrazowy Źródła Kłodnicy, Użytek ekologiczny Płone Bagno), także o gatunkach chronionych i pomnikach przyrody, edukacji ekologicznej i o bezpieczeństwie przeciwpożarowym. Nadleśnictwo wydało także ulotki informacyjne o ścieżce edukacyjnej i Leśnej Sali Edukacyjnej. aktywność internetowa Nadleśnictwo stworzyło swój profil na portalu społecznościowym Facebook. Dzięki temu na stronie internetowej możemy dowiedzieć się o aktualnych wydarzeniach czy akcjach prowadzonych przez pracowników Nadleśnictwa. publikacja 10 zasad zachowania się w parku : Seine-Saint-Denis, Francja Rys. 35 Przykład publikacji informacyjno-edukacyjnej: 10 zasad zachowania się w parku, Seine-Saint-Denis, Francja 102

103 b) Pozyskiwanie informacji zwrotnej od społeczeństwa ankieta Urzędu Miasta Koszyce, Słowacja: Przykładem jednorazowego badania satysfakcji odwiedzających park jest ankieta przygotowana przez Urząd Miasta w Koszycach: 103

104 Rys. 36 Przykład ankiety badającej satysfakcję odwiedzających park: Park Tahanovce, Koszyce, Słowacja badanie opinii publicznej: Espace Naturel Lille Metropole, Francja Przykładem okresowego badania opinii publicznej wśród odwiedzających park są działania prowadzone co 5 lat przez Espace Naturel Lille Metropole: w parkach, do których wstęp jest płatny badania te służą poprawie jakości świadczonych usług, w parkach ogólnodostępnych poznaniu oczekiwań odwiedzających. Badania te pozwalają prześledzić trasy przemieszczenia się odwiedzających, motywacje ich wizyt, odczucia na temat utrzymania parków, bezpieczeństwa, wartości ekologicznych itp. i na tej podstawie dostosować działania do oczekiwań. Badania są również realizowane w formie sondażu telefonicznego przez wynajętą firmę. W latach 2002 i 2007 badaniem objęto tylko mieszkańców Francji, natomiast we wrześniu 2012 badano również przygraniczne terenu Belgii. Szczególną formą pozyskiwania opinii zwrotnej od użytkowników parku są bezpłatne wycieczki z przewodnikiem. Espace Naturel Lille Metropole organizuje ok. 170 takich wycieczek rocznie, a pod jej koniec uczestnicy wypełniają krótką ankietę na temat poziomu satysfakcji z oferty parkowej. 104

105 3.4 Aspekty kulturowe a. wykorzystanie tradycji (akcentów z przeszłości) b. park jako przestrzeń działalności artystycznej 105

106 a) Wykorzystanie tradycji (akcentów z przeszłości) Open Air Museum, Val de Marque, Metropolia Lille, Francja Skansen w parku park w skansenie. Na powierzchni 14 ha zgromadzonych jest 23 obiektów prezentujących bogactwo i różnorodność architektury ludowej z XVII, XVIII i XIX w. oraz życia na wsi. Stanowi to połączenie walorów przyrodniczych z historyczno-kulturowymi. [Źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] Rys. 37 Przykład wykorzystania w parku akcentów z przeszłości: Open Air Museum, Val de Marque, Metropolia Lille, Francja 106

107 Adaptacja zabudowań rolniczych/gospodarskich na nowe funkcje edukacyjne lub administracyjne, Park Le Lac du Héron, Metropolia Lille, Francja [Źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] Rys. 38 Przykład adaptacji zabudowań rolniczych na nowe funkcje: Park Le Lac du Héron, Metroplia Lille, Francja Pamiątki historyczne w parkach: Kaplica św. Jana Nepomucena, Park Bankov, Koszyce, Słowacja Neogotycka kaplica wzniesiona w 1922 roku w miejscu wcześniejszej drewnianej kaplicy o tej samej nazwie. Znajduje się nad źródłem Jana Nepomucena w połowie drogi między Dolnym Parkiem Bankov, a Alpinką. Zbudowana z betonu zbrojonego na kwadratowym fundamencie z cegieł przez znanego w Koszycach budowniczego i architekta Josepha Wirtha. 107

108 [źródło: Rys. 39 Przykład pamiątki historycznej w parku: Kaplica św. Jana Nepomucena, Park Bankov, Koszyce, Słowacja zabytkowy wagon i tory kolejowe, jako brama i wejście do Ogrodu kultur - Mosaic, Metropolia Lille, Francja Przykładem wykorzystania elementów ówczesnego zagospodarowania, tj. nieczynnych torów kolejowych, jest stworzenie bramy wejściowej do parku/ogrodu z wykorzystaniem wagonu kolejowego, który pełni jednocześnie funkcję recepcji. [źródło: 108

109 [Źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] Rys. 40 Przykład pamiątki historycznej w parku: wagon kolejowy w Ogrodzie kultur - Mosaic, Park de la Deûle, Metropolia Lille, Francja pamięć o II wojnie światowej bunkry zakładów Bredy: Park Nord Milano, Włochy W czasie II wojny światowej (w 1942 r.) w pobliżu zakładów Breda produkujących broń i samoloty, zbudowano schron przeciwlotniczy mający chronić robotników przed atakami aliantów. Bunkier składał się z wysokich na dwa i szerokich na półtora metra betonowych korytarzy przedzielonych salami i łazienkami. Ma on długość 100 m i mieści 400 ludzi. W pierwszych latach powojennych lokalizacja bunkrów została wymazana z map, a wejścia do nich zasypane, dlatego też o ich istnieniu zapomniano na długie lata. Dopiero deszcz i burze w marcu 2008 r. ujawniły ich istnienie, a głębsza eksploracja wykazała ich dobry stan techniczny. Dzięki finansowemu wsparciu Banca Popolare di Milano Park Nord Milano przeprowadził renowację podziemnego schronu, który wrócił do społeczeństwa jako dziedzictwo pamięci zbiorowej: podziemne przejście między historią, pamięcią i sztuką wizualną. Inicjatywa ta ma wielką wartość kulturową i historyczną to promocja "miejsca pamięci", miejsca wspólnej historii. Dzisiaj bunkier jest odwiedzany przez grupy szkolne oraz organizowane są tu pokazy i przedstawienia. 109

110 [źródło: Rys. 41 Przykład pamiątki historycznej w parku: bunkier zakładów Breda, Park Nord Milano, Włochy pamięć o II wojnie światowej pomnik poświęcony deportowanym: Park Nord Milano, Włochy Pomnik poświęcony jest wszystkim obywatelom, którzy pracowali w dużych i małych fabrykach obszaru przemysłowego Sesto San Giovanni i zostali aresztowani przez hitlerowców, a następnie deportowani do hitlerowskich obozów koncentracyjnych. Na wielkim kamieniu leżącym na początku brukowanej drogi można przeczytać dedykację poświęconą wszystkim deportowanym, autorstwa architekta Ludwiga Belgioioso (dawny deportowany) i jego syna Alberico Belgioioso, którzy to byli pomysłodawcami pomnika, a wykonali go wspólnie z Mistrzem Giuseppe Lanzani. 110

111 [źródło: [źródło: Rys. 42 Przykład pamiątki historycznej w parku: pomnik poświęcony deportowanym, Park Nord Milano, Włochy Mały Teatr Breda - pozostałości po przemysłowym charakterze terenu dzisiejszego Parku Nord Milano, Włochy Park Nord Milano powstał pod koniec lat 60-tych XX w. na terenie po zakładach mechanicznych Breda. Na pozostałościach dawnych obiektów przemysłowych stworzono teatr zwany teatr ino czyli teatr mały - będący miejscem spotkań mieszkańców. Teatr stworzono usypując w 1994 r. wzgórze Montagnetta, a następnie zbudowano na nim konstrukcję z betonu odzyskanego ze starej czternasto filarowej konstrukcji wspierającej dźwig/suwnicę służącą do załadunku i rozładunku odpadów wielkopiecowym. Przy budowie teatru zastosowano także elementy z drzewa, które porośnięte roślinnością tworzą swoiste sklepienie. Roślinność pełni tu także rolę czynnika zwiększającego akustyczność teatru. Ławki na których zasiada widownia zbudowano natomiast z materiału pozyskanego z podkładów kolejowych. W takiej scenerii odbywają się przedstawienia teatralne. 111

112 [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] [źródło: Rys. 43 Przykład pamiątki historycznej w parku: Mały Teatr Breda, Park Nord Milano, Włochy 112

113 tradycja winiarska, Park Drahaň, Praga, Czechy W przestrzeni parku znajdują się nie tyko winnice, ale i akcesoria z tym związane, jak ogromne beczki i drewniane wozy do ich przewożenia. Winnica, Park Drahaň (dzielnica Troja), Praga, Czechy [Źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] Broszura informacyja o tradycji winiarskiej z obszaru Pragi Rys. 44 Przykład pamiątki historycznej w parku: kultywowanie tradycji winiarskiej w Parku Drahaň (dzielnica Troja), Praga, Czechy 113

114 b) Park jako przestrzeń działalności artystycznej imprezy i spektakle plenerowe: Park Près du Hem, Metropolia Lille, Francja; Katowicki Park Leśny, Polska Parki są również miejscami w których chętnie organizowane są imprezy zarówno cykliczne, jak i okazjonalne. Park Près du Hem, Metropolia Lille, Francja [źródło: Filip Helbig] [źródło: 114

115 OFF Festiwal 2010, Katowicki Park Leśny, Polska [źródło: Biuro Górnośląskiego Związku Metropolitalnego] Rys. 45 Przykłady imprez i spektakli plenerowych organizowanych w parkach podmiejskich we Francji i Polsce 115

116 park jako przestrzeń ekspozycyjna: Czechy, Francja, Polska, Słowacja Park bywa miejscem ekspozycji, tworzącym specyficzną, naturalną scenografię. Może być miejscem prezentowania rzeźb w plenerze, a ciekawym rozwiązaniem jest wykorzystywanie ściętych pni drzew jako materiału rzeźbiarskiego, naturalnie zamocowanego do podłoża. W parku mogą być także realizowane okazjonalne, czasowe ekspozycje. Rzeźby plenerowe, Park Les Marais de Fretin, Metropolia Lille, Francja Rzeźby plenerowe, Park Drahaň, Praga, Czechy [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] Rzeźby plenerowe, Park Bankov, Koszyce, Słowacja [źródło: Filip Helbig] Katowicki Park Leśny, Katowice, Polska [źródło: 116

117 Czasowe instalacje plenerowe Park de la Deûle, Metropolia Lille, Francja [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra, Rys. 46 Przykłady ekspozycji w parkach podmiejskich Czech, Francji, Polski i Słowacji Utwór muzyczny dedykowany parkowi: Park Nord Milano, Włochy Promowanie parku odbywać się może nie tylko poprzez organizowanie imprez cyklicznych lub okazjonalnych, czy też biuletyny i foldery, ale także np. poprzez utwór muzyczny, który kojarzony jest właśnie z danym miejscem. Przykładem takiego działania jest skomponowanie piosenki specjalnie dla Parku Nord Milano. Reklamowy utwór i wykonawca zostali wyłonieni w drodze konkursu, który przeprowadziła jednostka zarządzająca parkiem. Piosenka Rinascerò come il vento jest dostępna na stronie internetowej

118 3.5 Aspekty infrastrukturalne i dostępność a. urozmaicenie programu rekreacyjnego parku b. mała architektura c. obsługa komunikacyjna parków d. wyposażenie dla osób niepełnosprawnych 118

119 a) Urozmaicenie programu rekreacyjnego parku Le Jardin des cultures Mosaic (Ogród kultur Mosaic), Metropolia Lille, Francja Park zajmuje powierzchnię 33 ha, obejmując staw i tereny leśne. Zaprojektowany został przez francusko-belgijską grupę architektów krajobrazu (Jacques Simon, Jean-Noel Capart i Yves Hubert); lecz pomysłodawcami było 30. artystów z Francji, Włoch, Portugalii i Anglii. [Źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] Rys. 47 Przykład praku oferującego bogaty program rekreacyjny: Ogród kultur Mosaic, Houplin-Ancoisne, Metropolia Lille, Francja Wiodącą koncepcją parku jest pokazanie wielokulturowości kraju, wyrażonej poprzez 10 ogrodów tematycznych, takich jak m.in. ogród: winny, kamienny, deszczowy, terasy Morza Śródziemnego, afrykańska wyspa, ogród pierwotny poświęcony ludziom z epoki neolitycznej, czy też odwołania do takich krajów jak Hiszpania, Tunezja, Japonia, Holandia. Ogród deszczowy (Rain Garden) nawiązanie do Wielkiej Brytanii Ogród kultur - Mosaic, Metropolia Lille, Francja [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] 119

120 Ogród pleciony [źródło: Terasy Morza Śródziemnego [źródło: Afrykańska wyspa [źródło: Kraje śródziemnomorskie 120

121 Spojrzenie na starożytne kultury trzech sąsiadujących ze sobą krajów: Grecja, Turcja, Bułgaria [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] Rys. 48 Bogactwo oferty rekreacyjnej Ogrodu kultur Mosaic, Houplin-Ancoisne, Metropolia Lille, Francja gra w przemytników i celników przemytnicze bagna : Park Les Prés du Hem, Armentières, Metropolia Lille, Francja W parku Les Prés du Hem znajduje się przemytniczy szlak, mający swoje źródło w historii tego obszaru, graniczącego z Belgią. W XVII w. był on przedmiotem ciągłych wojen, bowiem Król Francji Ludwik XIV rościł sobie prawa do tej części Niderlandów, szczególnie do Flandrii. Wojny nękające te przygraniczne tereny oraz blokada handlu były przyczyną rozwoju zjawiska kontrabandy, czyli przemycania towarów przez granicę. W tym przypadku był to głównie tytoń i czekolada. Na kanwie historycznych wydarzeń w parku utworzono szlak z licznymi przeszkodami; rozgrywana jest gra terenowa pomiędzy dzielnymi celnikami oraz odważnymi i przebiegłymi handlarzami. 121

122 [źródło: Espace Naturel Lille Metropole] Rys. 49 Na przemytniczym szlaku: Park Les Prés du Hem, Armentières, Metropolia Lille, Francja ścieżka bosych: Park Les Prés du Hem, Armentières, Metropolia Lille, Francja To ścieżka sensoryczna, o długości 1 km, do przejścia dosłownie bosą nogą, niemal przez każdego. To ciekawa przygoda pozwalająca poczuć pod stopą 50 rodzajów bardzo różnych nawierzchni, a zwieńczeniem trasy jest możliwość przejścia przez przysłowiowe błoto do kolan. Ścieżka została stworzona w 2011 r. Początek i koniec trasy to miejsce z szafkami, gdzie można pozostawić buty oraz inny zbędny ekwipunek. To miejsce skąd wyrusza się na odkrywanie 5 światów i ponad 50 różnych tekstur. Wejście jest gładkie, pokryte niemal angielskim trawnikiem. Wkrótce jednak dociera się do obszarów pokrytych mniej przyjemnymi dla bosej stopy materiałami: zrębki kory, mech, ziemia, muszle, piasek, otoczaki i kanciaste kamienie wbijające się w stopy. Na ścieżce są też klimaty związane ściśle ze światem przyrody i rolnictwa tzn. ścieżka wysypana ziarnem lnu, jęczmienia czy pszenicy. A potem znowu zamiana w fakirów i marsz po szkle, cegłach, węglu i betonie, aby do natury powrócić przez kwiaty, rośliny, źdźbła traw i błoto. Meta wyposażona jest w kilka kranów i szczotek, gdzie można umyć brudne nogi, poddając je kąpieli wodnej i słonecznej, jest tam bowiem swoista suszarka do stóp. To podpórka, gdzie można oprzeć stopy leżąc na leżakach. 122

123 123

124 [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra, (zdjęcie 4)] Rys. 50 Ścieżka bosych - przykłady różnych nawierzchni: Park Les Prés du Hem, Armentières, Metropolia Lille, Francja Ogrody kwiatowo-warzywne: Park Nord Milano, Włochy Małe ogrody kwiatowo-warzywne są ważnym elementem krajobrazu Parku Nord Milano. Potrzeba ich utworzenia zrodziła się z faktu istnienia w parku zdewastowanych terenów do adaptacji na inne funkcje, a z drugiej strony z potrzeby społecznej realizacji takiej działalności. W latach 80-tych powstało 35 pierwszych ogrodów kwiatowo-warzywnych, a w późniejszych latach jeszcze kolejnych 8, każdy o powierzchni 50 m 2. Sposób urządzenia i użytkowania ogrodów musi być zgodny z obowiązującym Regulaminem parku. Co istotne dopuszczona jest wyłącznie uprawa ziemi, z zakazem wznoszenia jakichkolwiek obiektów. Utrzymywanie takich ogrodów w parku jest rozwiązaniem użytecznym z różnych względów: zapobiega degradacji i nielegalnemu wykorzystaniu terenów obrzeżnych parku, stanowi czynnik uatrakcyjnienia jego przestrzeni oraz jest elementem polityki społecznej, aktywizującym osoby starsze (nie tylko poprzez pracę w ogrodach, ale i przez ich udział w imprezach i spotkaniach tematycznych w parku). Ogrody te są zazwyczaj powierzane dwóm osobom, które rocznie uiszczają opłatę ok. 26 euro. 124

125 [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] [źródło: Rys. 51 Ogrody kwiatowo-warzywne: Park Nord Milano, Włochy Przejażdżki kolejką: Park Les Prés du Hem, Metropolia Lille, Francja; Park Bakov, Koszyce, Słowacja W parku Les Prés du Hem, Metropolia Lille jest kolejka obwożąca użytkowników po parku. W parku Bankov jeździ zabytkowa kolejka wąskotorowa w dolinie Čermeľ. Została zbudowana wlatach 1955/56 r.; kursuje od wiosny do jesieni pomiędzy stacyjkami Čermeľ a Alpinka (Centrum Rekreacyjne). Pociągi prowadzone przez lokomotywę spalinową, jedynie podczas wcześniej zapowiedzianych imprez kursuje lokomotywa parowa "Katka". Długość trasy wynosi 3,9 km. Przejazd trwa minut. Kolejka znajduje się na peryferiach Koszyc, można do niej dojechać autobusem. Kolejka turystyczna, Park Les Prés du Hem, Armentières, Metropolia Lille, Francja [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] 125

126 Kolejka dziecięca, Koszyce, Słowacja [źródło: ent&view= article&id=375] [źródło: Rys. 52 Przykłady kolejek turystycznych w parkach podmiejskich Francji i Słowacji Plażowanie i sporty wodne: park Les Prés du Hem, Metropolia Lille, Francja Woda zawsze jest atrakcyjnym elementem zagospodarowania, a spędzanie czasu na plaży nad zbiornikiem wodnym oraz uprawianie sportów wodnych to bardzo popularna forma spędzania czasu wolnego. Plac zabaw i piaszczysta plaża Przystań i sporty wodne, Park Les Prés du Hem, Metropolia Lille, Francja [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] Rys. 53 Przykłady zagospodarowania zbiornika wodnego w parku podmiejskim: Park Les Prés du Hem, Metropolia Lille, Francja 126

127 Atrakcje centrum rekreacyjnego Alpinka w Parku Bankov, Koszyce, Słowacja Infrastruktura dla dzieci i młodzieży typu place zabaw i parki liniowe - to ważny i jeden z podstawowych elementów zagospodarowania. [ Rys. 54 Oferta Centrum rekreacyjnego Alpinka, Park Bankov, Koszyce, Słowacja Wieża widokowa: Park Bankov, Koszyce, Słowacja Wieża widokowa o wysokości 21,5 m zlokalizowana jest na wzgórzu w Parku Bankov (466 m n.p.m.). Z jej szczytu roztacza się widok na Koszyce i okolicę. [źródło: Rys. 55 Wieża widokowa i panorama Koszyc, Park Bankov, Koszyce, Słowacja 127

128 b) Mała architektura Do podstawowych elementów małej architektury ławki, stoły i zadaszenia. Ciekawostką są np. instrumenty muzyczne instalowane w plenerze; zawsze cieszą się one popularnością. instrumenty muzyczne w plenerze - elementy małej architektury: Francja, Polska Ogród kultur Mosaic Metropolia Lille, Francja grające kalosze Park Les Prés du Hem Metropolia Lille, Francja [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] Inne grające instrumenty Katowicki Park Leśny, Polska [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] Park Drahaň, Praga, Czechy [źródło: Lech Marek] 128

129 Park Drahaň, Praga, Czechy [źródło: Lech Marek] Rys. 56 Przykłady plenerowych instrumentów muzycznych w parkach podmiejskich Czech, Francji i Polski Szachy na wolnym powietrzu: Park Nord Milano, Włochy W parku Parku Nord Milano znajdują się dwie szachownice do gry na wolnym powietrzu; dostępne bezpłatnie za okazaniem dowodu tożsamości. usługa ta jest dostępna w wyznaczonych godzinach, w soboty i w niedziele. Park Nord Milano, Włochy [źródło: Katowicki Park Leśny, Polska [źródło: Rys. 57 Przykłady szachów na wolnym powietrzu w parkach Polski i Włoch 129

130 Ławy i zadaszenia: Bułgaria, Francja, Polska Drewniane ławy w formie gąsienic: Ogród kultur - Mosaic, Metropolia Lille, Francja Drewniane ławy i stoły pod zadaszeniem namiotowym, Ogród kultur - Mosaic, Metropolia Lille, Francja Drewniane ławy i stoły, Park Les Prés du Hem, Metropolia Lille, Francja 130

131 Zadaszenia i drewniane ławy, Park Narodowy Vitosha, Sofia, Bułgaria Zadaszenie, Park Georges Valbon Seine-Saint-Denis, Francja Drewniane ławki, Katowicki Park Leśny, Polska [źródło: Agnieszka Szczepańska] Rys. 58 Przykłady ław i zadaszeń w parkach podmiejskich Bułgarii, Francji i Polski 131

132 Wykorzystanie naturalnych materiałów i form jako elementów małej architektury Plac zabaw, Park Drahan, Praga, Czechy Drewniana kompozycja, Park Georges Valbon Seine-Saint-Denis, Francja Drewniany stojak na rowery, Katowicki Park Leśny, Polska [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] Rys. 59 Przykłady małej architektury wykonanej z materiałów naturalnych w parkach podmiejskich Czech, Francji i Polski 132

133 c) Obsługa komunikacyjna wypożyczalnie rowerów: Park Nord Milano, Włochy Niektóre parki podmiejskie są tak rozległe, że piesze zwiedzenie całego ich obszaru wymagałoby dużej kondycji fizycznej i czasu. Dlatego też m.in. w niektórych parkach funkcjonują wypożyczalnie rowerów, zwykle bezpłatne. Jest to doskonały sposób na propagowanie zdrowego trybu życia oraz ekologicznych środków transportu. Automat do wypożyczania rowerów Park Nord Milano, Włochy Parkowe rowery (o jednakowym wyglądzie) Park Nord Milano, Włochy [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] Rys. 60 Wypożyczalnie rowerów w Parku Nord Milano, Włochy parking: Park Georges Valbon, Seine-Saint-Denis, Francja Istotną kwestią w dobie powszechności i prymatu samochodu nad innymi środkami komunikacji jest zapewnienie właściwej ilości miejsc parkingowych. To nie tylko ułatwia dostęp do danego obszaru, ale i sprzyja jego ochronie, eliminując niekontrolowane wjazdy na teren parku i parkowanie na dziko, co dewastuje środowisko przyrodnicze. 133

134 Dobrym przykładem jest sposób rozmieszczenia i urządzenia parkingu przed wejściem do parku Georges Valbon, Seine-Saint-Denis jest to duża, otoczona drzewami przestrzeń, co prócz naturalnego źródła cienia stanowi zadrzewione przedpole parku. Parking przed wejściem do parku Georges Valbon Seine-Saint-Denis, Francja Zadrzewione wejście do parku Georges Valbon Seine-Saint-Denis, Francja [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] Rys. 61 Przykład aranżacji parkingu w Parku Georges Valbon, Seine-Saint-Denis, Francja rowerowy dojazd parku Bankov, Koszyce, Słowacja Park Bankov oddalony jest od centrum Koszyc o ok. 6 km. Dlatego właśnie istnieje możliwość dojazdu do niego linią autobusową nr 14, której tabor umożliwia przewóz rowerów. 134

135 Autobus oferuje możliwość przewozu roweru w weekendy i święta. Autobusy są oznaczone odpowiednim piktogramem (symbol roweru). Pasażer w pojeździe może przewozić rowery w przestrzeni przeznaczonej do przewozu wózków dziecięcych. [ Rys. 62 Autobus nr 14 linii Koszyce-Park Bankov dostosowany do przewozu rowerów Park Bankov, Koszyce, Słowacja d) Wyposażenie dla osób niepełnosprawnych Park Georges Valbon, Seine-Saint-Denis, Francja W większość toalet parkowych i dróg jest urządzona w sposób dostępny dla osób niepełnosprawnych. Również budynek Centrum Edukacyjnego (Mandarin House) pozbawiony jest barier architektonicznych. Ciekawostką jest wóz konny służący do przejażdżek po parku wyposażony w platformę / dźwig do załadunku osób na wózkach inwalidzkich. Tym samym wymiary wozu są dostosowane do rozmiarów wózków inwalidzkich. 135

136 [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] [źródło: Rys. 63 Wóz konny przystosowany do przewozu osób na wózkach inwalidzkich w Parku Georges Valbon, Seine-Saint-Denis, Francja Leśna Sala Edukacyjna, Nadleśnictwo Katowice: Ekspozycja dostosowana dla osób niewidzących i niedowidzących oraz osób poruszających się na wózkach. Park de la Deûle Marsh, Metropolia Lille, Francja Wyposażenie tablic informacyjno-edukacyjnych w oznaczenia w alfabecie Braille a - czytelne dla osób niewidzących lub niedowidzących są ważnym, lecz nie tak powszechnym rozwiązaniem. 136

137 Parc de la Deûle Marsh, Metropolia Lille, Francja [źródło: Espace Naturel Lille Metropole] Parc de Collserola, Barcelona [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] Parc de Collserola, Barcelona [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] Rys. 64 Rozwiązania dla osób niewidzących i niedowidzących: tablice informacyjne (pisane Braille m) ścieżka (rampa) z wyraźnie wyznaczonym krawężnikiem ułatwiającym poruszanie się z laską 137

138 4 Podstawowe informacje na temat wybranych parków z projektu periurban parks 138

139 4. PODSTAWOWE INFORMACJE NA TEMAT WYBRANYCH PARKÓW Z PROJEKTU PERIURBAN PARKS podmiot realizujący projekt REGIONE LOMBARDIA informacja: jednostka zarządzająca parkami w regionie Lombardia lokalizacja: Mediolan, Włochy podstawowe informacje: Regione Lombardia jest jednostką zarządzającą parkami od lat 80. Spośród 24 parków regionalnych 4 mają status parku podmiejskiego: Parco Agricolo Sud Milano, Parco Nord Milano (włączone do projektu Periurban Parks) oraz Parco delle Groane i Parco Spina Verde. W 1983 r. wprowadzono prawo regionalne (86/83), które nadaje status parków podmiejskim obszarom położonym w sąsiedztwie miast, o strategicznym znaczeniu dla równowagi przyrodniczej, krajobrazu i ochrony środowiska oraz odtwarzania tzw. zielonych pasów i powiązań miejskich systemów przyrodniczych z terenami wiejskimi. [źródło: Rys. 65 Lokalizacja parków regionu Lombardia, Włochy 139

140 podmiot realizujący projekt REGIONE LOMBARDIA informacja: nazwa parku: PARCO NORD MILANO lokalizacja: Mediolan, Lomabardia, Włochy podstawowe informacje: Parco Nord Milano, o pow. 650 ha położony jest w obszarze zurbanizowanym; corocznie odwiedza go ok. 2,5 mln osób. Został założony w 1975 r. i jest miejscem spędzania czasu wolnego oraz edukacji ekologicznej dla mieszkańców Mediolanu. Duża część obecnego parku do końca II wojny światowej była terenem przemysłowym, dlatego też na swym terytorium posiada pozostałości obiektów historycznych i poprzemysłowych. W procesie naturalnej sukcesji teren ten przekształcił się w łąki, lasy i mokradła, stając się środowiskiem życia dla lokalnych gatunków ptaków. [źródło: Rys. 66 Park Nord Milano, Mediolan, Lombardia, Włochy 140

141 podmiot realizujący projekt REGIONE LOMBARDIA infomracja: nazwa parku: PARCO AGRICOLO SUD MILANO lokalizacja: Mediolan, Włochy podstawowe informacje: Parco Agricolo Sud Milano został założony w 1990 r.; Obejmuje obszar ponad ha w tym: uprawne tereny rolne, łąki, uprawy topoli, lasy i tereny podmokłe, a także kanały irygacyjne. Park ten łączy funkcje rolniczce z rosnącym zapotrzebowaniem na otwarte przestrzenie dla realizacji potrzeb społecznych. Jest to jeden z 4 parków o statusie parków podmiejskich z regionu Lombardia i zarządzany jest z poziomu regionalnego (Regione Lombardia) [źródło: Rys. 67 Park Agricolo Sud Milano, Lombardia, Włochy 141

142 podmiot realizujący projekt CONSEIL GÉNÉRAL DE LA SEINE SAINT-DENIS, FRANCJA (GENERAL COUNCIL MANAGEMENT OF GREEN SPACES) informacja: jednostka zarządzająca parkami w departamencie Seine-Saint-Denis lokalizacja: departament Seine-Saint- Denis, Francja podstawowe informacje: Obszar Seine-Saint-Denis, o pow. 236 km², obejmuje 40 miast/miejscowości, o wysokim stopniu zurbanizowania (ok. 90%) Rada departamentu (County Council of Seine-Saint-Denis), od momentu jego utworzenia w 1964r., prowadzi aktywną politykę w zakresie wdrażania strategii na rzecz terenów zieleni, bioróżnorodności i krajobrazu. Dzięki grantom przyznawanym miastom, powierzchnia terenów przyrodniczo czynnych wzrosła z 300 ha (w 1969 r.) do 1782 ha (2010) Cele stawiane terenom przyrodniczo czynnym: zapewnienie wystarczającej ilości terenów zieleni dla mieszkańców wola polityczna wyrażona w latach 70-tych XX w.; ochrona i promocja bioróżnorodności w tych obszarach; zapewnienie funkcjonalnego zróżnicowania: ekologiczne (gatunki, siedliska) + społeczne (krajobraz, czas wolny, edukacja). Departemant Seine-Saint-Denis inicjuje różnego typu działania na rzecz poprawy i osiągnięcia ww. celów: zrównoważone zarządzanie, tworzenie obszarów Natura 2000, tworzenie zielonych systemów, działania komunikacyjne i promocyjne na rzecz budowania świadomości społecznej. [ Rys. 68 Lokalizacja parków w departamencie Seine-Saint-Denis, Francja 142

143 [źródło: Rys. 69 Parki departamentu Seine-Saint-Denis będące pod zarządem General Council Management of Green Spaces 143

144 podstawowe informacje: podmiot realizujący projekt: CONSEIL GÉNÉRAL DE LA SEINE SAINT-DENIS, FRANCJA (GENERAL COUNCIL MANAGEMENT OF GREEN SPACES) informacja: nazwa parku: PARC GEORGES VALBON lokalizacja: La Courneuve departament Seine-Saint-Denis, Francja Parc Ggeorges Valbon to największy park w departamencie Seine-Saint-Denis (415 ha) i trzeci co do wielkości w regionie Paryża po Lasku Bulońskim (1000 ha) i Bois de Vincennes (850 ha): obejmuje 5 miejscowości (La Courneuve, Saint-Denis, Plamy, Dugny, Garges-les-Gonesse - Val d'oise); utworzony w latach na podmokłych terenach rolniczych, które stopniowo przekształcono w zadrzewione tereny rekreacyjne, poprzecinane licznymi ścieżkami spacerowymi; zaprojektowany został przez dwóch architektów krajobrazu, którzy stworzyli zupełnie nowy krajobraz z licznymi dolinami, wzgórzami, jeziorami i punktami widokowymi, ukształtowany w sposób odseparowujący przestrzeń parku od wysoce zurbanizowanego otoczenia; zarządzany jest przez General Council Management of Green Spaces (tj. jednostka zarządzająca parkami w departamencie Seine-Saint-Denis). [źródło: Rys. 70 Plan zagospodarowania parku Georges-Valbon, Seine-Saint-Denis, Francja 144

145 podmiot realizujący projekt ESPACE NATUREL LILLE MÉTROPOLE LILLE METROPOLITAN NATURAL SPACE OFFICE informacja: jednostka zarządzająca parkami w Metropolii Lille lokalizacja: Metropolia Lille, Francja podstawowe informacje: Espace Naturel Lille Metropole to stowarzyszenie 87 jednostek terytorialnych, w tym 40 miast Lille Métropole Communauté Urbaine (jednostki publicznej zrzeszającej 85 miejscowości i wsi). Stowarzyszenie zostało powołane w 2002 r. celu rozwoju i zarządzania zieloną i niebieską infrastrukturą Lille i sąsiadujących z nim terenów. Decyzja o jego utworzeniu była odpowiedzią na wyniki badań ekonomicznych z 1991 r., wskazujących na problemy w pozyskiwaniu inwestorów spowodowane negatywnym postrzeganiem tego obszaru, wynikającym z braku terenów przyrodniczych. Utworzenie Stowarzyszenia poprzedzone zostało opracowaniem w 2000 r. planu strategicznego zielona i niebieska infrastruktura na rzecz tworzenia terenów przyrodniczych (wyznaczono potencjalne obszary do zagospodarowania, w tym tereny do rekultywacji i rewitalizacji, jak np. nieużytki, nieczynne trasy kolejowe czy kanały wodne). Stowarzyszenie obecnie zarządza obszarem o pow ha i 120 ha wód, które należą do następujących regionów: Le Val de Lys Basse Deûle; Le Parc de la Deûle espace naturel des Périseaux; Le canal de Roubaix la Marque Urbaine; Le Val de Marque la Chaîne des Lacs. Roczny budżet Stowarzyszenie jest montażem wpływów (podział procentowy jest szacunkowy): 75 % z budżetu Métropole Communauté Urbaine, 20% wpływy z 40 miast, 5 % opłaty ze wstępów. [źródło: Rys. 71 Obszary zarządzanie przez Espace Naturel Lille Metropole, Francja 145

146 podmiot realizujący projekt ESPACE NATUREL LILLE MÉTROPOLE LILLE METROPOLITAN NATURAL SPACE OFFICE informacja: dex.php?p=1052&art_id= nazwa parku: PARC DE LA DEŬLE WRAZ Z LE JARDIN DES CULTURES MOSAIC (ogród kultur - Misaic) lokalizacja: Metropolia Lille Francja park o powierzchni 350 ha, w tym 20 ha bagien i podmokłych łąk [źródło: (logo Ogrodu kultur - Mosaic) Rys. 72 Plan parku De la Deŭule wraz z Le Jardin des cultures Mosaic (Ogród kultur), Meropolia Lille, Francja 146

147 podmiot realizujący projekt ESPACE NATUREL LILLE MÉTROPOLE LILLE METROPOLITAN NATURAL SPACE OFFICE informacja: park o powierzchni 120 ha nazwa parku: PARC PRES DU HEM lokalizacja: Metropolia Lille Francja [źródło: Agnieszka : Szczepańska-Góra; Rys. 73 Plan Parku i tablica informacyjna: Parc Pres du Hem, Metropolia Lille, Francja 147

148 podmiot realizujący projekt ESPACE NATUREL LILLE MÉTROPOLE LILLE METROPOLITAN NATURAL SPACE OFFICE nazwa parku: LE MARAIS DE FRETIN informacja: 04&art_id= park o powierzchni 22 ha bagien (raj dla ptactwa wodnego) lokalizacja: Metropolia Lille Francja [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] Rys. 74 Tablica informacyjna o parku Le Marais de Fretin, Metropolia Lille, Francja 148

149 podmiot realizujący projekt Rząd Regionu Andaluzja informacja: jednostka zarządzająca parkami w regionie Andaluzja lokalizacja: Andaluzja, Hiszpania podstawowe informacje: Consejería de Medio Ambiente to Ministerstwo Środowiska dla regionu Andaluzja. Odpowiedzialne jest za regionalne zarządzanie środowiskiem, a zwłaszcza za Sieć Przyrodniczych Obszarów Chronionych Andaluzji (Protected Natural Areas Network of Andalusia - Red de Espacio Naturales Protegidos de Andalucía) oraz zintegrowany system różnych obszarów chronionych, obejmujący m.in. parki podmiejskie. W Andaluzji ochroną objętych jest 209 obszarów, w tym obszary Natura 2000 zajmują powierzchnię ponad 2,5 mln ha, co stanowi ponad 29% powierzchni regionu i 30% wszystkich obszarów chronionych w Hiszpanii. [źródło: Rys. 75 Parki regionu Andaluzji, Hiszpania 149

150 podmiot realizujący projekt Dyrekcja Parku Narodowego Vitosha informacja: nazwa parku: PARK NARODOWY VITOSHA lokalizacja: Sofia, Bułgaria podstawowe informacje: Dyrekcja Parku Narodowego Vitosha to część (oddział) Krajowej Agencji Leśnej; Park o pow ha utworzony w 1934 r.; obejmuje łagodny masyw górski Vitoszy, u stóp którego leży stolica Bułgarii - Sofia. Ciekawostka: znajduje się tu najdłuższa jaskinia w Bułgarii; [źródło: Rys. 76 Położenie i krajobrazy Parku Narodowego Vitosha, Sofia, Bułgaria 150

151 podmiot realizujący projekt Miasto Koszyce informacja: nazwa parku: Park Moňok i Bankov lokalizacja: Koszyce, Słowacja podstawowe informacje: Park BANKOV: porasta drzewostan liczący 150 lat; wyposażony jest w infrastrukturę rekreacyjną oraz posiada elementy kulturowe I historyczne; jest dobrze skomunikowany z terenami mieszkaniowymi; główną grupą odwiedzających są dorośli; Park MOŇOK: to teren jeszcze nie zagospodarowany pod względem infrastruktury rekreacyjnej, położony w bezpośrednim sąsiedztwie osiedla mieszkaniowego i tym samym naturalnie jest miejscem codziennych spacerów; główną grupą odwiedzających jest młodzież z pobliskiego osiedla-blokowiska; [źródło: Tőkőly M., Tomaštík J., Municipal Forests of Kosice ] Rys. 77 Położenie i krajobrazy Parków Moňok i Bankov, Koszyce, Słowacja 151

152 podmiot realizujący projekt: CZECH UNIVERSITY OF LIFE SCIENCES PRAGUE informacja: nazwa parku: PARK DRAHAŇ lokalizacja: Praga (dzielnica Troja) Czechy podstawowe informacje: powierzchnia 579 ha, położenie w granicach czterech dzielnic Pragi: Troja, Bohnice, Čimice i Dolní Chabry (większość: ok. 300 ha leży w dzielnicy Troja); [źródło: Rys. 78 Widok Parku Drahaň, Praga (dzielnica Troja), Czechy 152

153 podmiot realizujący projekt: Dyrekcja Parku Narodowego Danube-Ipoly (National Park Directorate) informacja: nazwa parku: Park Narodowy Danube-Ipoly lokalizacja: Budapeszt, Węgry podstawowe informacje: Dyrekcja Parku Narodowego Danube-Ipoly to regionalna organizacja ochrony przyrody, zarządzająca obszarem 880,000 ha; Jest to dziewiąty Park Narodowy Węgier, o pow ha, założony w 1997 r., obejmuje: wzgórza Pilis, Visegrád i Börzsöny, nienaruszony odcinek doliny Ipoly oraz część wyspy Szentendre; Wzgórza Pilis rozciągające się od Esztergomu do Budapesztu są utworzone z wapieni i dolomitów, pełnych form krasowych, przede wszystkim jaskiń. [źródło: Rys. 79 Położenie i krajobrazy Parku Narodowego Danube-Ipoly, Budapeszt, Węgry 153

154 podmiot realizujący projekt: Collserola Park Consortium (Natural Park) informacja: nazwa parku: Park Przyrodniczy Collserola Parc Natural de la Serra de Collserola lokalizacja: Barcelona, Hiszpania podstawowe informacje: Park obejmuje ha, w tym ha to lasy; Powstał w 1987 r., w 2010 uzyskał status Parku Przyrodniczego, a w 2006 r. część parku objęto ochroną w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000; Instrumenty ochrony krajobrazu i wartości przyrodniczych parku przed presją urbanizacyjną to: Special Plan for the Organization and Protection of the Natural Environmental of Collserola Park; Plan for Spaces of Natural Interest: od 1992 r. większa część parku jest objęta tym planem oraz zakazem zabudowy; Barcelona Metropolitan Territorial Plan, z 2010 r.: parkowi nadano kategorię szczególnej ochrony z uwagi na jego znaczenie przyrodnicze i rolnicze, w ramach systemu terenów otwartych obszaru metropolitalnego. [źródło: Rys. 80 Położenie i krajobrazy Parku Przyrodniczego Collserola, Barcelona, Hiszpania 154