II Sympozjum Młodych Egiptologów

Transkrypt

1 II Sympozjum Młodych Egiptologów Poznań, kwietnia 2015 roku Abstrakty wystąpień

2 Jacek Karmowski (Instytut Archeologii, Uniwersytet Jagielloński) Miasta piramid przed piramidami? Czy okręgi grobowe sprawujące pośmiertny kult władcy mogły istnieć już w Okresie Predynastycznym? Celem referatu jest postawienie hipotezy mówiącej o tym, że okręgi grobowe stanowiące również miejsce zamieszkania dla osób sprawujących pośmiertny kult, mogły istnieć na terenie Dolnego Egiptu już w Okresie Predynastycznym. Fakt, iż starożytni Egipcjanie starali się zapewnić swoim zmarłym niezbędne w zaświatach wyposażenie i pożywienie nie budzi wątpliwości. Wiadomo, że grobowce były traktowane jako domy na wieczność, w których czynności z życia codziennego miały być w magiczny sposób odtwarzane. W okresie Starego Państwa (szczególnie w grobowcach prywatnych) czynności te były odzwierciedlane za pomocą przedstawień malowanych na wewnętrznych ścianach mastab i w zaklęciach zapisanych pismem hieroglificznym. Dzięki nim wszystkie przedstawione dary w sposób magiczny były dostarczane zmarłemu. Istnieje szereg przesłanek mówiących o tym, że przed wprowadzeniem tego typu rozwiązania zmarli byli rzeczywiście zaopatrywani w produkty rolne, mięso, pieczywo, wyroby rzemieślnicze i wiele innych. W Tekstach Piramid jest mowa o tym, że faraon odbywał pięć posiłków dziennie trzy w zaświatach oraz dwa na ziemi, za które odpowiedzialni byli słudzy władcy. Mowa o Chentiu-sze, rezydentach instytucji nazywanej w literaturze miastem piramidy. Wśród nich znajdowali się ludzie odpowiedzialni za różne aspekty podtrzymywania kultu pośmiertnego władcy. Począwszy od ogrodników poprzez ludzi odpowiedzialnych za transport żywności, aż po samych kapłanów. Jak twierdzą P. Posener-Kriéger i R. Stadelmann, jest to kasta rozpoznawalna już za czasów panowania Snofru. W podziemnych komorach Kompleksu Grobowego Neczericheta z czasów III dynastii odkryto ogromne ilości naczyń zawierających pożywienie, które miało najprawdopodobniej zapewnić zmarłemu dostatnie funkcjonowanie w zaświatach. Wszystkie te produkty musiały gdzieś być wytwarzane. Takim miejscem była jak dowiadujemy się z papirusów z Abusir instytucja ra-sze. Opisana jako miejsce przesyłek, składowania i produkcji wszystkich dóbr przeznaczonych na potrzeby kultu pośmiertnego władcy. W skład ra-sze wchodziły: świątynia, zatoka (najprawdopodobniej port rzeczny), kanał wodny oraz wspomniane wcześniej miasto piramidy. W okresie Starego Państwa znamy przykłady tego typu założeń charakteryzujących się osadniczą architekturą mieszkalną usytuowaną w pobliżu grobowca. Najlepiej znanym jest kompleks przy mastabie Chentkaus w Gizie. Oprócz samego grobowca i świątyni grobowej w kompleksie tym znajdowała się także zabudowa o charakterze mieszkalnym i produkcyjnym. Istotne podobieństwa do tego typu kompleksu można zauważyć w zabudowie znajdującej się w bezpośrednim sąsiedztwie mastaby datowanej na okres Nagada IIIA/IIIB ze stanowiska Tell el-farcha. Dokładnie zbadanie pozostałości układu zabudowy i próba identyfikacji poszczególnych budynków na podstawie m.in. odkrywanych w nich zabytków, może potwierdzić istnienie wyżej wspomnianych okręgów grobowych już w Okresie Predynastycznym. Ada Lewkowicz (Instytut Archeologii, Uniwersytet Jagielloński) Wybrane sceny figuralne z ceramiki White Cross Lined walka czy taniec? Ceramika White Cross-Lined, tworzona od okresu Nagada Ic po Nagada IIa, od Asuanu po Asjut, dekorowana była zazwyczaj prostymi motywami geometrycznymi, zoomorficznymi oraz przedstawieniami roślin. Postacie ludzkie występują na niej stosunkowo rzadko, a interpretacja scen z ich udziałem budzi kontrowersje od przeszło 100 lat. Dla omawianego tematu istotne są zwłaszcza trzy naczynia, dwa zakupione na początku XX wieku: z University College London, i z Royal Museum of Art and History of Brussel, oraz jedno pochodzące z wykopalisk archeologicznych, odnalezione na cmentarzysku z Umm el-qaab w Abydos pod koniec XX wieku. Na naczyniach przedstawiono kolejno 2, 8 i sylwetek ludzkich, które można podzielić na dwa główne typy: wyższe postacie, zwykle z uniesionymi ramionami, z ozdobami na głowie i różnymi atrybutami w rękach, oraz niższe postacie, ukazywane bardziej schematycznie. Sceny znajdujące się 2

3 na ww. naczyniach podzieliły naukowców zajmujących się tym zagadnieniem na dwie główne grupy: badaczy interpretujących je jako przedstawienia związane z walką, oraz tych, którzy widzą w nich ilustrację tańca. Wątpliwości budzi nawet określenie płci ukazanych postaci. Wśród zwolenników interpretacji ww. scen jako związanych z walką wymienić można między innymi Petriego, Williamsa, Hendrickxa, Davisa czy Dreyera. Większość z nich widzi na naczyniach White Cross-Lined ukazanie dominacji wodza nad pokonanym, związanym wrogiem, wczesne formy przedstawień znanych z młodszych zabytków, jak choćby z palety Narmera. Zwolennicy teorii wiążącej ww. sceny z tańcem, jak Baumgartel czy Garfinkel, część ukazanych postaci interpretują jako kobiety, a całe przedstawienie jako ilustrację jakiegoś rytuału. Chociaż obecny stan badań nadal nie pozwala na jednoznaczne określenie znaczenia wizerunków z ceramiki White Cross-Lined, większa część przesłanek zdaje się przemawiać za uznaniem ich jako przedstawienia dominacji nad pokonanym wrogiem, co mogło być elementem propagandy tworzącej się dopiero elity i zyskujących coraz większe znaczenie wodzów. Bartosz Adamski (Instytut Archeologii, Uniwersytet Jagielloński) Historia pewnego browaru Badania stanowiska Tell el-farcha, prowadzone od 16 lat przez Polską Ekspedycję Archeologiczną do Wschodnniej Delty Nilu (złożoną przez zespół badaczy z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu i Instytutu Archeologii UJ) przyniosły odkrycie licznych konstrukcji pieców do warzenia brzeczki piwnej, nazywanymi w literaturze tematu browarami. Pod koniec sezonu wykopaliskowego w 2012 roku, na ostatnim z odsłoniętych poziomów na Komie Zachodnim pokazała się dość regularna plama ciemniejszego koloru, która juz w 2013 roku okazała się być pozostałościami kolejnej konstrukcji browaru. Odkrywanie obiektu 272 (bo taki numer dostał piec) trwa. Przez kolejne trzy sezony badawcze ( ) udało się wyeksplorować całkowicie dwie ćwiartki browaru, wydzielić jego wcześniejszą fazę (ob. 294) oraz odkryć kolejny starszy browar (ob. 296), na którego destrukcie był posadowiony nasz bohater. Proponowany referat stanowi swoiste case study, przedstawia historię odkrycia jednego obiektu i jego eksplorację krok po kroku, pokazuje zastosowaną metodykę badawczą oraz zmienne podejście badaczy do odkrywanej konstrukcji. Wojciech Ejsmond (Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej, Uniwersytet Warszawski) Wyniki tegorocznych badań w Gebelein Na początku 2015 roku odbył się drugi sezon badań na terenie zespołu stanowisk archeologicznych w Gebelein. Celem tegorocznych badań była, między innymi, kontynuacja zainicjowanych w zeszłym roku prac powierzchniowych, epigraficznych i rozpoczęcie prospekcji ceramicznej. W czasie tego ostatniego wykorzystano nowy sposób dokumentacji rozmieszczenia ceramiki poprzez namierzanie każdego fragmentu ceramiki, co w założeniu ma pomóc w badaniach nad zróżnicowaniem przestrzennym różnych typów ceramiki na badanym obszarze i w konsekwencji umożliwi lepsze poznanie rozwoju i struktury stanowisk archeologicznych. Przeprowadzono też prospekcje geofizyczne w kilku miejscach, dzięki którym zidentyfikowano nieznane dotychczas obiekty archeologiczne. Poza pracami terenowymi odwiedzono też magazyny starożytności w Moalla, co umożliwiło zapoznanie się z wieloma niepublikowanymi zabytkami, które wzbogaciły stan wiedzy na temat dziejów Gebelein. Gebelein, mimo, że jest często wzmiankowane w literaturze naukowej i często pojawia się w starożytnych źródłach pisanych, jest słabo znane pod względem archeologicznym. Celem wystąpienia jest przedstawienie tegorocznego sezonu badań, który przybliżył nas do poznania złożoności tego zespołu stanowisk. 3

4 Julia M. Chyla (Ośrodek badań nad Antykiem Europy Środkowo Wschodniej, Uniwersytet Warszawski) Wyniki prospekcji terenowej w Gebelein Wyniki analiz obrazów satelitarnych pokazują jak wiele stanowisk w Górnym Egipcie jest zagrożonych ciągłym rozwojem pól uprawnych oraz zabudowy mieszkalnej. Jednym z takich miejsc jest zespół stanowisk archeologicznych w Gebelein. Trwająca dewastacja substancji zabytkowej wymaga szybkiej i precyzyjnej dokumentacji obiektów widocznych na powierzchni. Z kolei rozległy i skomplikowany teren wymaga dostosowania, czy wręcz stworzenia nowej, odpowiedniej metody, która umożliwiłaby poruszanie się po zróżnicowanym terenie i jednoczesną dokumentację. Zarówno zabytki archeologiczne, jak i materiał kostny oraz ceramiczny jest rozrzucony na powierzchni, nowa metoda umożliwia zebranie danych bez konieczności zabierania ich do późniejszych analiz. Następnie wyniki mogą być wykorzystane do wstępnych analiz, choćby statystyczno-przestrzennych, a w kolejnym sezonie mogą zostać uzupełnione o dodatkową pulę informacji. Prospekcja terenowa obszaru Gebelein jest pierwszym krokiem do rozpoznania zasobów zespołu stanowisk i zaplanowania dalszych działań w najbardziej zagrożonych obszarach. Dodatkowo umożliwia identyfikacje badań misji włoskich w terenie i przypisanie znanych opisów grobowców i pochodzących z nich zabytków do konkretnych lokalizacji w terenie. Przykładem mogą być predynastyczne i staropaństwowe nekropole, czy okolice grobowca Itiego, gdzie znajduje się kolejna nekropola, prawdopodobnie między innymi z I Okresu Przejściowego. Połączenie zebranych w terenie informacji w GIS wraz z obrazami satelitarnymi oraz badaniami geofizycznymi, czy obrazami fotogrametrycznymi pozwala nam uzupełnić białe plany na mapie tego zespołu. Prezentacja ma na celu przedstawienie testowanej w tym sezonie nowej metody prospekcji archeologicznej, antropologicznej i ceramologicznej oraz wstępnie przedstawi rodzaj zadokumentowanych obiektów archeologicznych. Piotr Witkowski (Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski) Graffiti i speos z Gebelein dwa obiekty i dwa spojrzenia na zastosowanie RTI w badaniach archeologicznych Reflectance Transformation Imaging (RTI) to nowa metoda dokumentacji opierająca się na wykonaniu zestawu fotografii a następnie ich postprocesingu w specjalistycznym oprogramowaniu. Na każdym zdjęciu sfotografowany zostaje ten sam wycinek przestrzeni. Zmienia się jedynie kierunek z którego została oświetlona powierzchnia. Podczas tworzenia tego rodzaju dokumentacji wyeliminowany zostaje proces interpretacji, a sfotografowana powierzchnia może być interaktywnie oświetlana z różnych kierunków na monitorze komputera. W Gebelein, RTI po raz pierwszy zastosowano w lutym 2014 roku do zadokumentowania części graffiti. Obiecujące wyniki zaowocowały kontynuacją prac w celu zadokumentowania pozostałej powierzchni pokrytej graffiti, jak i w celu sfotografowania dekoracji ścian speosu Hathor. W obu przypadkach równocześnie prowadzona była dokumentacja rysunkowa na folii w celu porównania klasycznej metody dokumentacji i RTI. Prowadzone obecnie badania mają na celu ulepszanie tej metody i wskazania jej wad oraz zalet przy dokumentacji różnego typu obiektów. Wyniki tej pracy i współpracy kilku osób zostaną przedstawione w trakcie referatu. 4

5 Marzena Ożarek-Szilke (Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski) Historia zapisana w kościach. Gebelein 2015 W sezonie zimowym bieżącego roku, podczas prac na stanowisku archeologicznym Gebelein, zostały przeprowadzone pierwsze w historii badania powierzchniowe z udziałem antropologa. Podstawowym celem prac była dokładna lokalizacja za pomocą GIS, poddawanych analizie antropologicznej in situ ludzkich szczątków. W tym celu niezbędne było opracowanie właściwych metody dokumentacji i skorelowanie jej z możliwościami i ograniczeniami stosowanego w terenie urządzenia mobilnego GIS. Podczas prac możliwe było uchwycenie dużej ilości całych oraz zachowanych fragmentarycznie kości ludzkich, które zostały poddane szczegółowej analizie antropologicznej (rodzaj kości, stan zachowania, płeć, wiek, paleopatologie, pomiary oraz ślady mumifikacji). W niniejszej prezencji pragnę przedstawić, metody oraz warsztat pracy antropologa na badaniach powierzchniowych, a także zestawienia i wyniki analiz antropologicznych szczątków ludzkich pochodzących ze stanowiska Gebelein. Joanna Ciesielska (Wydział Historyczny, Uniwersytet Warszawski) Egipcjanie na placówce zagranicznej, czyli co o charakterze społeczności może nam powiedzieć cmentarz? Wraz ze wzniesieniem pierwszych fortów egipskich w rejonie II katarakty nilowej w okresie Średniego Państwa, w Górnej Nubii pojawiają się całe grupy egipskich osadników. Świadectwa archeologiczne wskazują, że Egipcjanie przynoszą ze sobą swoje własne tradycje, które zaszczepiają na południu. W okresie egipskiej okupacji Nubii na terenie pomiędzy II a III kataraktą funkcjonowały społeczności należące do dwóch grup kulturowych: przedstawiciele kultury kermańskiej oraz tzw. grupy C. Jak wyglądały kontakty pomiędzy społecznościami Egipcjan zamieszkujących forty a populacjami miejscowej ludności nubijskiej? Czy Egipcjanie żyli w kompletnej izolacji? A może jednak mamy do czynienia z przenikaniem się wpływów obu kultur? Jaki charakter miały społeczności Egipcjan czy były to wyłącznie garnizony obsadzone żołnierzami? A może niewielkie miasta o pełnym przekroju mieszkańców? Podstawą odpowiedzi na te pytania jest analiza materiału archeologicznego pochodzącego z cmentarzysk z okresu faraońskiego, towarzyszących wybranym fortom egipskim w Nubii. Patryk Chudzik (Instytut Archeologii, Uniwersytet Wrocławski) Kim oni są? Czyli o tym co wiemy o fundatorach kompleksów grobowych w Dolinie Południowej Pomimo długich lat badań cywilizacji starożytnego Egiptu, nadal pozostaje wiele czarnych plam na kartach jej historii. Dotyczą one wszystkich warstw społecznych. Najmniej wiemy o tych najuboższych, zwykłych mieszkańcach kraju nad Nilem. Wiele wątpliwości nastręczają jednak również zagadnienia związane z życiem i śmiercią samych władców oraz dostojników. Niniejsze wystąpienie ma na celu przybliżenie wciąż enigmatycznej kwestii związanej z imieniem fundatora kompleksu grobowego w Dolinie Południowej. Herbert E. Winlock wskazywał, że nieukończone założenie w dolinie leżącej na południe od Deir el-bahari należało do ostatniego władcy XI dynastii, Mentuhotepa Nebtauire. Kilkadziesiąt lat później Dorothea Arnold analizując materiał, głównie ceramiczny, pochodzący z tego obszaru, za początek prac w tym miejscu wskazuje panowanie Amenemhata Sehetepibre, pierwszego króla XII dynastii. W rozważaniach dotyczących fundatora nieukończonej świątyni i grobowca w dolinie po zachodniej stronie Szeich Abd el-gurna pomocna może być nie tylko ponowna analiza materiału 5

6 pochodzącego z tego założenia, ale także studia nad prywatnymi kompleksami grobowymi ją otaczającymi. Malwina Brachmańska (Instytut Prahistorii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) Oryks jako zwierzę Setha. W poszukiwaniu korzeni Oryks jest jednym z najczęściej przedstawianych dzikich zwierząt krętorogich w sztuce starożytnego Egiptu. Jego wizerunki pojawiają się w wielu kontekstach: stanowią element krajobrazu pustynnego, scen polowania, scen hodowlanych i rzeźnych, składania ofiar, itd. Oryks ma także znaczenie rytualno-magiczne: począwszy przynajmniej od Starego Państwa jego głowa jest stałym elementem barki Hnw należącej do Sokarisa. W późniejszych źródłach oryks przypisany jest jednak jeszcze innemu bóstwu Sethowi. P. Germond wspomina wręcz o zmianie znaczenia oryksa ze zwierzęcia o znaczeniu pozytywnym na gatunek tyfoniczny. Celem referatu jest prześledzenie drogi, która doprowadziła do powiązania Setha z oryksem. W oparciu o źródła tekstowe i ikonograficzne autorka postara się także wykazać, że rytualne znaczenie tego zwierzęcia nigdy nie było pozytywne. Już od Okresu Predynastycznego był on stworzeniem pustyni kojarzonym z chaosem. Choć poprzez barkę powiązany z Sokarisem, nigdy nie stał się jego świętym zwierzęciem. Od Nowego Państwa wiadomo wręcz o rytuałach, podczas których zabijano oryksa poprzez odcięcie mu głowy, którą niejednokrotnie umieszczano następnie na dziobie barki. W rytuałach tych omawiany gatunek był już określany wcieleniem Setha. Korzeni związku pomiędzy Sethem a oryksem należy szukać jednak już w Tekstach Sarkofagów, gdzie zwierzę to pojawia się w kontekście historii utraty oka przez Horusa. O tyfonicznej roli gatunku świadczy też datowany na XVIII dynastię skarabeusz ze sceną polowania na oryksa i nosorożca. Aneta Skalec (Katedra Prawa Rzymskiego i Antycznego, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Warszawski) Nie przekraczaj granicy swojego sąsiada o sporach granicznych w Egipcie słów kilka Problem wyznaczania i naruszania granic był doskonale znany w Egipcie praktycznie od najdawniejszych czasów. Coroczne wylewy Nilu powodowały bowiem zacieranie granic i konieczność ponownego ich wyznaczania, a co za tym idzie, dokonywania regularnych pomiarów ziemi. Wyjątkowo jednak granice działek wyznaczane były za pomocą trwałych znaków granicznych, przyjmujących postać stel. Zdecydowanie częściej ich funkcję pełniły pozostałości ścierniska, kamienie czy fragmenty amfor, w związku z czym do naszych czasów zachowało się niewiele materialnych świadectw znaków granicznych. Także w źródłach pisanych stosunkowo rzadko znajdujemy o nich wzmianki. Pomimo tego spory dotyczące granic musiały być w Egipcie dosyć częste. Znajdujemy informacje o nich w tekstach z XV-XIII w. p.n.e., ale największa liczba świadectw w tym zakresie pochodzi z okresu ptolemejsko-rzymskiego, na który datowanych jest kilkadziesiąt petycji i innych dokumentów (instrukcji, raportów, listów) pozwalających na odtworzenie postępowania znajdującego zastosowanie w przypadku sporu granicznego. Wyraźnie wskazują one na inspekcję, podczas której przeprowadzano pomiary, jako na zasadniczy sposób rozstrzygania sporów granicznych. Podczas niej stosowano metody, które pozostały niezmienione przez stulecia i których przedstawienia znajdujemy w grobowcach tebańskich z czasów XVIII dynastii. 6

7 Dagmara Socha (Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski; kierunek kryminologia, Uniwersytet Warszawski) Jak wyglądali starożytni Egipcjanie? Rekonstrukcja wyglądu w świetle najnowszych badań Rekonstrukcja (aproksymacja) twarzy jest powstałą na początku XX wieku metodą badawczą łączącą w sobie elementy antropologii fizycznej, antropometrii i sztuki. Powstała jako odpowiedź na fascynację ludzką twarzą i chęcią przybliżenia wyglądu zmarłych słynnych osób. Za jej ojca uznaje się radzieckiego badacza Michaila Gierasimowa. Na przestrzeni czasu metoda ta była udoskonalana. Wpływ na to miał zarówno rozwój antropologii jak i stosowanych narzędzi badawczych. Rekonstrukcji twarzy wielokrotnie zarzucano nienaukowość i subiektywny wpływ artysty na tworzony wizerunek. Doprowadziło to do podjęcia na początku XXI wieku zintensyfikowanego wysiłku mającego na celu ustalenia średnich wartości dla poszczególnych punktów pomiarowych. Na podstawie różnych prób badanych mierzono grubości tkanek miękkich oraz dokonywano projekcji nosa, ust, uszu i oczu estymując średnie wartości dla różnych grup etnicznych, dzielonych ze względu na płeć i wiek. Również postęp w dziedzinie skanowania 3D i programów komputerowych w ostatnich latach przyczynił się do rozwoju technik rekonstrukcji. Rekonstrukcja twarzy mumii egipskich ma bogatą historię z której najnowszymi przykładami są rekonstrukcje Tutanchamona, Nesperrenuba i Janusa. W przypadku mumii egipskich badania te spotykają się z wieloma udogodnieniami. Dzięki lepszemu zachowaniu tkanek miękkich łatwiejsza jest projekcja uszu i warg. Widoczne są też często linie włosów. Jednak na skutek procesu mumifikacji problematyczne staje się odtworzenie grubości tkanek miękkich, a także oczu. Większość mumii posiada haczykowaty nos, co jest efektem obwijania bandażami a nie faktycznego wyglądu za życia. Sprawia to że badacze w celu poprawnego odtworzenia wyglądu przyżyciowego muszą opierać się w swych badaniach nie tylko na widocznych pozostałościach tkanek miękkich, ale również stosować niektóre metody rekonstrukcji opracowane w ostatnich latach. Należą do nich nowe metody w zakresie ustalania grubości tkanek miękkich, projekcji nosa, ust i oczu, a także badania nad wpływem rozkładu zwłok w różnych warunkach na zmiany w zakresie proporcji twarzy. Katarzyna Kapiec (Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej, Uniwersytet Warszawski) Sceny ofiarne w miniaturze, czyli dekoracja skrzynek per-ur z północnej ściany Południowego Pomieszczenia Amona w świątyni Hatszepsut w Deir el-bahari W Południowym Pomieszczeniu Amona, znajdującym się w południowo-zachodnim rogu Górnego Dziedzińca świątyni Hatszepsut w Deir el-bahari, na północnej ścianie zlokalizowany został tzw. fryz obiektów. W górnym rzędzie ukazano różnego rodzaju wazy, natomiast w dolnym skrzynki per-ur. Skrzynki per-ur są przede wszystkim związane z kontekstem grobowym, przedstawiane we fryzach obiektów na sarkofagach czy w dekoracji ścian grobowców, głównie prywatnych. Znajdowane są również pośród wyposażenia grobowego, np. w grobowcu Tutanchamona. W ikonografii świątynnej występują rzadziej. Skrzynki z Południowego Pomieszczenia Amona są wyjątkowe, ponieważ na dwóch z nich zachowała się unikalna, malowana dekoracja, przedstawiająca sceny ofiarne niemalże miniatury scen, które zdobią ściany tego pomieszczenia. Celem referatu jest omówienie skrzyń per-ur z Południowego Pomieszczenia Amona w świątyni Hatszepsut w Deir el-bahari, analiza ich dekoracji oraz występowania w kontekście świątynnym. 7

8 Filip Taterka (Instytut Prahistorii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; Centre de Recherches Égyptologqiues de la Sorbonne, Université Paris-Sorbonne) Problem koregencji między Thotmesem III a Amenhotepem II Zgodnie z tradycyjną interpretacją, instytucja koregencji została wprowadzona w czasach XII dynastii, aby, z jednej strony, zapewnić bezproblemową sukcesję i uniknąć walk o władzę, z drugiej zaś, by właściwie przygotować następcę tronu do samodzielnego rządzenia krajem. Instytucja koregencji miała istnieć przez cały okres panowania XII dynastii, a także przez większość Nowego Państwa. Sposób funkcjonowania koregencji w okresie Nowego Państwa uległ jednak pewnej zmianie w stosunku do współrządów znanych z wcześniejszego okresu. Dowodem na to może być fakt, że w okresie Nowego Państwa nie występują tak zwane podwójne daty, charakterystyczne dla koregencji z czasów XII dynastii. Za modelowy przykład koregencji z czasów Nowego Państwa uznaje się współrządy Thotmesa III z Amenhotepem II, które miały trwać zaledwie kilka lat. Wyznaczając swego syna na współrządcę jeszcze za swego życia, Thotmes III miał pragnąć wzmocnić jego pozycję, tym samym zabezpieczając przejęcie przez niego samodzielnych rządów po śmierci starego króla. Nowsze badania, które poddają w wątpliwość istnienie koregencji w Średnim Państwie, nakazują jednak ponownie przemyśleć także kwestię istnienia koregencji w późniejszym okresie. Celem referatu jest więc ponowna analiza źródeł z czasów panowania Thotmesa III i Amenhotepa II, co pozwoli odpowiedzieć na pytanie, czy obaj władcy rzeczywiście rządzili razem przez choćby krótki czas. Maria Kloska (Instytut Prahistorii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza) Komplet uszebti Tutanchamona oraz figurki w koronach W grobowcu Tutanchamona odkryto komplet uszebti. Znaczna część figurek ma na głowach trójdzielne peruki oraz królewskie chusty nemes i chat. Fakt, że faraona ukazano w królewskich chustach nie powinien dziwić, ponieważ owe nakrycia głowy należą do funeralnego kanonu przedstawień władców, o czym często się zapomina. Tylko dziewięć uszebti ma na głowach korony, które są symbolem żyjącego faraona. Ich ilość może być nieprzypadkowa, wyróżnia się bowiem 1 koronę sechemti, 2 hedżet i 4 deszeret oraz 2 cheperesz. Dodatkowo korony mają w różny sposób usytuowane ureusze i sępice. Skoro 9 figurek przedstawiono w koronach to ilu, oraz jakich, można wyróżnić nadzorców uszebti oraz robotników? Ile wynosi właściwa liczba uszebti Tutanchamona 413 czy 417 figurek? Jaką rolę mogły odgrywać figurki w koronach? Jerzy Fatyga (Instytut Historii, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II) Ślady Hebrajczyków w źródłach egipskich w konfrontacji z badaniami archeologicznymi oraz Biblią Wybrana tematyka dotyczy istotnych zagadnień związanych z rolą źródeł egipskich dla początków Hebrajczyków. Należy zauważyć, że, poza Bilbią, właśnie źródła egipskie oraz pochodzące z obszaru, który był pod egipską jurysdykcją, rzucają najwięcej światła na genezę Izraelitów. W referacie poruszę problematykę relacji między plemieniem Ḫabiru a Hyksosami. Dokonam konfrontacji źródeł pisanych z materiałem archeologicznym znalezionym w Syro-Palestynie. Omawiany temat wywołuje wiele skrajnych ocen od negacji tezy o zbieżności plemienia Ḫabiru z Hebrajczykami po uznanie, że chodzi o to samo plemię. Przedstawię argumenty za i przeciw tezie o pobycie Hebrajczyków w Egipcie. Omówię problem postaci Józefa syna Jakuba, jako postaci biblijnej i historycznej. W prezentacji materiału posłużę się narzędziami GIS. Do obszernego 8

9 omówienia tekstów biblijnych będzie mi pomocny program Bible Works. Wykorzystam rysunki pochodzące z badań archeologicznych. Joanna Hoffa (Instytut Prahistorii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) Mateusz Napierała (Instytut Prahistorii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), Bóg wydał wyrok. Instytucja wyroczni w późnym Egipcie Termin wyrocznia odnosi się do różnych pojęć: może być związany z kapłanami bądź kapłankami, wypowiadającymi przepowiednie, odnosić się do ich wypowiedzi lub oznaczać samo miejsce przebywania wyroczni. W świecie starożytności klasycznej było to święte miejsce, w którym pacjentom za pośrednictwem kapłanów, bogowie przepowiadali przyszłość, wyrażali swoją wolę i udzielali rad w sprawach prywatnych oraz państwowych. Najsłynniejszą wyrocznią kręgu klasycznego była wyrocznia Apollona w Delfach. W starożytnym Egipcie wyróżniano dwa rodzaje wyroczni: jedna grupa dotyczyła spraw państwowo-świątynnych, a druga prywatnych. W pierwszym przypadku ceremonia odbywała się w świątyni, do której dostęp miał wyłącznie faraon oraz kapłani. Wyrocznie funkcjonowały przede wszystkim w pobliżu świątyń Amona. Najstarsze znane są już w okresie Nowego Państwa, wtedy to król Hatszepsut uzyskała rozkaz od wyroczni Amona: Szukaj dróg do krainy Punt, do drzew kadzidlanych! Sama instytucja wyroczni ewoluowała wraz z biegiem lat początkowo to bóg na barce User-hat, niesionej przez kapłanów w czasie procesji wychodził do ludzi, jednak w wyniku zawirowań III Okresu Przejściowego i wraz z nadejściem Epoki Późnej ten zwyczaj uległ zmianie. Odtąd to ludzie przychodzili do boga, który ogłaszał swe decyzje i wyroki ustami kapłanów. Z takim rodzajem wyroczni spotkali się Grecy, przybywając do Egiptu. W kraju nad Nilem instytucja wyroczni była mocniej związana ze sferą sądową niż religijną, gdyż to bóg bardzo często pełnił funkcję sędziego, nieprzekupnego i bardziej sprawiedliwego niż sądy ludzkie. Nie należy również zapominać o tym, że od samego początku wyrocznia byłą silnie związana z instytucją władzy król często legitymizował swe prawo do tronu, radząc się wyroczni, zwłaszcza jeśli istniały problemy z dziedzicznością. Ważne jest również to, by pamiętać, że w starożytnym Egipcie wyrocznie nie wypowiadały proroctw, jak to miało miejsce w starożytnej Grecji. Instytucja ta była silnie zakorzeniona w mentalności Egipcjan, którzy całe swoje życie uzależniali od wyroków boskich. Naszym celem jest przedstawienie ogromnej roli, jaką wyrocznia odgrywała w życiu obywateli Egiptu, szczególnie w okresie swego rozkwitu w Epoce Późnej. Marta Kaczanowicz (Instytut Prahistorii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) Mniej znane kuszyckie grobowce tebańskie Trzeci Okres Przejściowy ( r. p.n.e.; panowanie dynastii XXI-XXV) wciąż pozostaje jednym z najmniej rozpoznanych rozdziałów historii starożytnego Egiptu. Wewnętrzne rozbicie państwa, częste zmiany na tronie egipskim oraz ograniczona ilość źródeł pisanych sprawiają, że badanie tego okresu staje się wyzwaniem dla archeologa. Niewątpliwie, czynnikiem utrudniającym studia nad Trzecim Okresem Przejściowym pozostaje fakt, iż duża część przebadanego materiału pozostaje po dziś dzień nieopublikowana. Wpływy XXV dynastii, wywodzącej się z Kusz (dzisiejszy północny Sudan), panującej pod koniec Trzeciego Okresu Przejściowego, szczególnie widoczne są w architekturze grobowej Teb Zachodnich. Choć pozornie Kuszyci wprowadzili niewiele innowacji do tradycyjnych pochówków egipskich, ok. 700 r. p.n.e. w Tebach pojawiają się pewne elementy, które jak się wydaje można łączyć z przybyciem Nubijczyków na teren Egiptu, jak np. powstanie grobowców typu Grabpalast. Co więcej, część zjawisk zachodzących w okresie saickim (XXVI dynastia), szczególnie zmiany w wyposażeniu grobowym, zdaje się mieć swoje korzenie już w czasach kuszyckich. 9

10 Wystąpienie będzie podejmowało próbę zwrócenia uwagi nie tylko na najbardziej znane grobowce tego okresu, ale także na obiekty często pomijane w opracowaniach, jak grobowiec Ramose (TT 132), grobowiec Chensardais (znajdujący się na terenie Ramesseum) czy grupa grobów związanych z pochówkami Boskich Małżonek Amona w Medinet Habu. Poruszona zostanie problematyka elementów kuszyckich w architekturze grobowej Teb Zachodnich, wpływów architektury kuszyckiej na saicką oraz stanu badań nad pochówkami z czasów XXV dynastii na terenie nekropoli tebańskiej. Roman Deiksler (Instytut Historii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) Rola Egiptu w koalicji antybabilońskiej Na początku VI w. p.n.e. zaczęła zawiązywać się koalicja antybabilońska. Należały do niej królestwa Judy, Moaub, Edomu, Ammonu i Fenicja. Miała ona poparcie egipskiego faraona Psametyka II ( p.n.e.). Egipt był nastawiony negatywnie do Nabuchodonozora II, który pokonał Necho II w bitwie pod Karkemisz w 605 r. p.n.e. Nastawienie to było jeszcze bardziej widoczne, gdy faraonem został Apries. To za jego panowania doszło do kolejnego starcia Egiptu z Nabuchodonozorem. Apries nie pozostawił swojego sojusznika Sedecjasza w potrzebie. Pomógł mu odciągając władcę Babilonii spod murów Jerozolimy. W referacie zostanie przedstawione nastawienie wobec Nabuchodonozora w czasie jego rządów i czy zawsze było ono takie same. Poza tym zostanie pokazana rola Egiptu w oblężeniu Jerozolimy i podbiciu całej Judei przez państwo nowobabilońskie. Dagmara Haładaj (Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski) Siatki mumiowe w ikonografii figurek Ptaha-Sokara-Ozyrysa Figury Ptaha-Sokara-Ozyrysa przedstawiają synkretyczne bóstwo grobowe, a jako fragment wyposażenia grobowego są charakterystyczne dla Epoki Późnej i Ptolemejskiej, wyrażając nadzieję na odrodzenie się zmarłego w zaświatach. Inną funkcją było bycie pojemnikiem na różne materiały: wewnątrz znajdowano papirusy grobowe czy fragmenty zmumifikowanej substancji owiniętej w bandaże. Bogata ikonografia tych figurek zawiera w sobie elementy o znaczeniu religijnym, czerpiąc także z motywów spotykanych w wyposażeniu grobowym. Ciało może pokrywać wzór imitujący siatkę mumiową, trzon przedstawienia bóstw, a całość naśladować kształtem i aranżacją sarkofagi wykonywane w tym okresie. Przedstawienia siatek mumiowych spotykane są na figurkach Ptaha-Sokara-Ozyrysa już od czasów XXV/XXVI Dynastii. W tym samym czasie, siatki mumiowe osiągają szczyt popularności stając się stałym elementem wyposażenia mumii. Wykonywane z fajansowych paciorków, często w kolorze niebieskim, były nawiązaniem do ciała bogini Nut. Analizując przedstawienia siatek mumiowych na figurach Ptaha-Sokara-Ozyrysa dają się zauważyć różnice w technice wykonania, kolorystyce oraz dekoracji. Celem tej pracy jest ukazanie, że siatki przedstawiane na figurach są przedstawieniami różnych rodzajów prawdziwych siatek mumiowych będących w użyciu w tym czasie. 10

11 Monika Koźlakowska (mgr archeologii Uniwersytetu Warszawskiego; mgr filozofii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu; FdA Fine Art CSM Londyn; doktorantka ŚTSD; WAL/WH UW) Ciało naturalne, ciało konwencjonalne, znak pisma. Sposoby myślenia o ciele człowieka w malarstwie starożytnego Egiptu Wiedza o podstawowych cechach przedstawień ludzkiej fizyczności w sztuce Egiptu jest obecnie silnie zbanalizowana. Staroegipski kanon postaci wszedł do zakresu nauczania w niektórych szkołach średnich, a być może także i w gimnazjach. Kultura masowa dodatkowo strywializowała zagadnienie (według mnie) osiągając apogeum w realizacji filmowej Asterixa i Obelixa w Misjii Kleopatra (2002). Wiemy, że człowieka pokazywano w ujęciu przednio-bocznym z ramionami en face i że wszystkie przedstawienia egipskie były płaskie, a przestrzeń malarska podporządkowana była zasadzie aspektywy. Tymczasem sztuka egipska bywała niejednorodna, choć w obrębie zakreślonych przez religię i ideologię granic. Moja prezentacja miałaby dotyczyć różnych problemów i momentów brzegowych oraz ich znaczenia dla rozumienia całości zjawiska. Takimi momentami brzegowymi są przedstawienia figuralne na tabliczkach ostraka, portrety króla Sezostrisa III jako starca, reprezentacje (prywatne) odzwierciedlające ludzkie cechy indywidualne oraz scenki z życia codziennego funkcjonujące na marginesach sztuki oficjalnej. Prowokuje to pytania o naturalizm i realizm egipski zestawiony z konwencjonalnym symbolizmem. Kolejnym tematem wynikającym z poprzednich rozważań jest zagadnienie pisma hieroglificznego i jego związek z obrazem, od którego pozostawało nieodłączne. Chciałabym krótko wspomnieć o bliskim mi problemie trójwymiarowości, która w malarstwie staroegipskim jest zaskakująco nieobecna, pomimo rozwoju wspaniałej rzeźby kamiennej i drewnianej. Można jednak odnaleźć kilka zaskakujących przykładów malarskich wskazujących na fakt, że ówcześni artyści potrafili również spojrzeć na świat z innej perspektywy. Ostatecznie, jako specjalistka przede wszystkim od malarskiej sztuki greckiej, chciałabym zestawić swoje przemyślenia związane ze sztuką egipską z refleksjami związanymi z równolegle rozwijającym się malarstwem egejskim i wskazać podobieństwa oraz różnice w traktowaniu tematu postaci ludzkiej. Dániel Viktor Takács (Institute of Archaeology, University of Warsaw) A Journey of Conventions In ancient Egypt, certain conventions were used throughout the entire history of written sources. These conventions made the hieroglyphic system able to provide for a complex society in all of its needs. The peculiarities of this system though gave rise to questions about the cognitive realities behind their development processes. From the first times when linguistic signs were created, to the Ptolemaic era s highly innovative texts the connection between what is said to be drawn and what is said to be written never completely left the system. To how far extent is it possible to trace cognitive/linguistic realities behind the rules which allow one text or even just a sign to be interpreted? Can we speak about gradual grammaticalization of signs? Is it possible to see a parallel between the motives behind the linguistic cycle of grammaticalization and the recurring usage of some conventions of writing? To these and similar questions this preliminary study searches the answer through small individual case studies with the tools that cognitive linguistics can provide us. 11

12 Kamila Braulińska (Wydział Historyczny, Uniwersytet Warszawski) Kilka uwag na temat możliwości doprecyzowania nomenklatury dotyczącej przemieszczania zwierząt w starożytnym Egipcie Współczesny naukowiec, zwłaszcza młody, staje przed problemem używania właściwego nazewnictwa związanego z dziedziną jego badań. Nie chodzi tu jednak o oczywisty właściwy jego dobór, ale samą precyzję istniejących wyrażeń. Zdarza się, iż współczesna nomenklatura opisująca elementy kultury starożytnego Egiptu, przyjęta często powszechnie, powiela pewne uproszczenia myślowe, które mogą do pewnego stopnia wpływać na nasze postrzeganie pewnych zjawisk czy, jak w przypadku najszerzej omówionego przykładu, na interpretację przedmiotu lub zakresu badań. Ważnym dylematem jest odpowiedź na pytanie na ile nomenklatura dotycząca nauk historycznych i pokrewnych może czerpać z nowego nazewnictwa innych dziedzin nie tylko naukowych, ale nawet komercyjnych. Idąc dalej, zapytać jeszcze należy na ile język polski pozwala autorowi operować swobodnie, na ile zaś niezbędne są zapożyczenia dodatkowo jeszcze z języków obcych. Próba odpowiedzi na te pytania prezentowana jest na konkretnym przykładzie zagadnień przygotowywanego przez autorkę doktoratu, dotyczącego zwierząt w faraońskim Egipcie. Katarzyna Mich (Wydział Teologiczny, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) Recepcja egipskiego kultu świętego Menasa w Nubii Kult świętych jest w chrześcijaństwie jednym z najważniejszych elementów pobożności. Od drugiej połowy IV wieku nastąpił jego swoisty rozwój. Początkowo przedmiotem kultu byli przede wszystkim męczennicy, a później asceci i pasterze Kościoła. Czczenie świętych przeniknęło do wszystkich warstw społecznych i jest widoczne w całej chrześcijańskiej oikumene. Istotą kultu świętych było pielgrzymowanie wiernych do miejsc szczególnie naznaczonych ich obecnością, przede wszystkim poprzez relikwie. Jednym z największych i najbardziej znanym centrum kultu była Abu Mena w Egipcie poświęcona świętemu Menasowi, jak wiadomo kult ten promieniował na cały późno antyczny świat. W 619 roku ośrodek został zniszczony przez najazd Persów. Wydaje się, że właśnie tym okresie został pojawił się w Makurii jednym z królestw nubijskich, które przyjęły chrześcijaństwo z rąk Bizancjum pod koniec VI wieku. Najbardziej wyraźnym przejawem przeniesienia kultu świętego Menasa do Nubii jest centrum pielgrzymkowe w Selib, którego okres funkcjonowania przypada od VI do XIII wieku. Przez ten czas wybudowano tu pięć kościołów, które powstawały ruinach poprzedniej budowli. Nie ma wątpliwości, że trzeci, czwarty i piąty kościół był dedykowany były świętemu Menasowi, a prawdopodobnie wszystkie. O dedykacji świątyni świadczy inskrypcja fundacyjna znaleziona na granitowej kolumnie trzeciego kościoła - Zacharias basileus Mena hagios. O pielgrzymkowym przeznaczeniu Selib świadczą znalezione liczne fragmenty butli pielgrzymich znalezione w wewnątrz dużego peribolosu, baptysterium oraz duży basen do kąpieli oraz studnia służąca do obsługi pielgrzymów, a także inskrypcje na ścianach kościoła z inwokacją do świętego Menasa. 12