2 Dopilnować, by w przypadku dużych ilości żywności pobieranie próbek przeprowadzono zgodnie z rozdziałem IV 2.1 zalecenia 2004/787/WE

Transkrypt

1 Action Plan received from the Competent Authority, 22/5/2013 Ref. Ares(2013) /03/2013 ANNEX Response of the Competent Authorities of Poland to the recommendations of Report ref. DG(SANCO)/ MR of an audit carried out from 22 to 31 January 2013 in order to evaluate the official controls of genetically modified organisms, including their deliberate release into the environment N0. Recommendation Action Proposed by the Competent Authority 1 Dopilnować, by w przypadku żywności i pasz brano pod uwagę ryzyko występowania niezgodnego GMO oraz potencjalnego zagrożenia dla zdrowia z powodu niezatwierdzonych modyfikacji, zgodnie z przepisami art. 3 ust. 1 lit. a) rozporządzenia (WE) nr 882/ Dopilnować, by w przypadku dużych ilości żywności pobieranie próbek przeprowadzono zgodnie z rozdziałem IV 2.1 zalecenia 2004/787/WE Główny Lekarz Weterynarii przygotuje instrukcje dla terenowych jednostek Inspekcji Weterynaryjnej w zakresie analizy potencjalnego zagrożenia dla zdrowia z powodu wprowadzenia do obrotu niezatwierdzonych modyfikacji, zgodnie z przepisami art. 3 ust. 1 lit. a Rozporządzenia (WE) nr 882/2004. Zadanie zostanie zrealizowane do końca sierpnia 2013 roku. Badania pasz zostaną rozbudowane o metody rozszerzonego screeningu, która pozwoli na wczesne wykrycie w badanych próbkach modyfikacji nieautoryzowanych. W planie pobierania próbek do badania żywności w ramach urzędowej kontroli i monitoringu na 2014 r. zostaną uwzględnione kwestie związane z ryzykiem występowania nieautoryzowanego GMO oraz potencjalnego zagrożenia dla zdrowia z powodu niezatwierdzonych modyfikacji. Na podstawie notyfikacji systemu RASFF zostanie uwzględnione pobranie dodatkowych próbek żywności pochodzącej z krajów trzecich, mogącej zawierać nieautoryzowane w UE GMO (np. papaja, sezam, ryż basmati). Pismem z dnia 9 maja 2013 r. znak: GIS-BŻ-UE PS-13/1 Główny Inspektor Sanitarny zlecił wszystkim Państwowym Wojewódzkim Inspektorom Sanitarnym oraz Państwowym Granicznym Inspektorom Sanitarnym by podczas urzędowych kontroli żywności, pobieranie próbek pod kątem obecności GMO, przeprowadzone było zgodnie z istniejącymi wymaganiami prawa UE, w szczególności z zaleceniem nr 2004/787/WE (załącznik 1) 1

2 3 Dopilnować, by w laboratoriach GMO stosowano metody ilościowe zatwierdzone przez laboratorium referencyjne UE ds. organizmów zmodyfikowanych genetycznie (GMO) zgodnie z zaleceniem 2004/787/WE Laboratoria wykonujące badania urzędowe na potrzeby Inspekcji Weterynaryjnej z Zakładów Higieny Weterynaryjnej i Krajowe Laboratoria Referencyjne ds. pasz GMO zobowiązane są do stosowania metod oznaczeń ilościowych GMO zalecanych przez Laboratorium Referencyjne Unii Europejskiej ds. Żywności i Pasz Genetycznie Zmodyfikowanych (EURL GMFF). Baza tych metod udostępniona jest na stronie EURL GMFF i zawiera metody oparte na wykorzystaniu sond TaqMan i aparatów typu studzienkowego do analiz próbek. Stwierdzony fakt, że laboratoria nie zawsze stosują metody zalecane przez EURL GMFF wynika z decyzji podjętych podczas procesu wstępowania do Unii Europejskiej i dostosowywania się laboratoriów do wymogów analitycznych UE. Laboratoria Inspekcji Weterynaryjnej zostały pierwotnie wyposażone w aparaty real-time PCR typu kapilarnego (Roche Light Cycler 2.0), co okazało się być błędne. Jest to platforma nie w pełni kompatybilna z typem aparatów studzienkowych, niosąca ze sobą ograniczenia co do stosowania metod zalecanych przez EURL GMFF lub niekiedy wykluczająca takie metody. Dlatego też laboratoria stosują niekiedy komercyjne zestawy diagnostyczne do oznaczeń ilościowych GMO, przeznaczone dla tego typu aparatu lub opierają stosowane w ich badaniach procedury o metody przystosowane do systemu kapilarnego. Metody te w większości odbiegają od metod zalecanych przez EURL GMFF. Prowadzona jest obecnie w większości laboratoriów ZHW wymiana aparatów na typ studzienkowy lub proces taki jest w fazie planowania lub przygotowywania. Krajowe Laboratoria Referencyjne posiadają już aparaty typu studzienkowego i sukcesywnie rozszerzają zakres analityczny o metody zalecane przez EURL GMFF. Proces pełnego dostosowywania laboratoriów do wymogów stosowania metod zalecanych przez EURL GMFF uzależniony jest od zakupu aparatów typu studzienkowego przez wszystkie laboratoria i zmiany schematu działania z wykorzystywania komercyjnych zestawów diagnostycznych na rzecz metod rekomendowanych przez EURL GMFF co będzie wypełnieniem Zalecenia Komisji 2004/787/WE. Proces ten wymaga jednak czasu ze względu na tok zakupów w instytucjach państwowych, oraz proces wdrażania i akredytacji dla tych laboratoriów nowych metod, procedur na bazie metod rekomendowanych przez 2

3 EURL GMFF wg ISO Laboratoria Instytutu Zootechniki-Państwowego Instytutu Badawczego Krajowego Laboratorium Pasz Pracowni w Szczecinie zajmujące się badaniem GMO w paszach będą stopniowo wdrażały metodyki zatwierdzone przez LR-UE zastępując nimi dotychczas stosowane procedury badawcze. Wiąże się to z zakupem i rozpoczęciem badań na aparacie do PCR w czasie rzeczywistym w systemie płytkowym (typu ABI PRISM lub równorzędny). Krajowe Laboratorium Referencyjne w Szczecinie przeprowadzi szkolenie dotyczące wdrażania w/w metodyk. Zostaną zabezpieczone dodatkowe środki finansowe na realizację zalecenia. Regionalne Laboratorium Badań Żywności Genetycznie Modyfikowanej włączyło do stosowania nowo zakupiony aparat ABI 7500, co umożliwiło stosowanie metody ilościowej zgodnie z zaleceniami 2004/787/WE, która już została zwalidowana. Metoda do ilościowego oznaczania GMO według PN-EN ISO została wdrożona i potwierdzono kompetencje personelu do wykonywania badań według tej normy podczas oceny Polskiego Centrum Akredytacji w dniu roku. Została wpisana na Listę badań prowadzonych w ramach zakresu elastycznego. Według tej metody zostały już wykonane badania pięciu odmian : soi , soi DP , soi MON 89788, kukurydzy MON oraz kukurydzy MON 88017, wyniki zostały przesłane w dniu roku do EURL GMFF w ramach badań biegłości. Obecnie wprowadzane są w laboratorium kolejne odmiany np. kukurydza MON 810, ryż LL62. Zatem zalecenie to zostało wdrożone i kolejne odmiany będą sukcesywnie wprowadzane. Laboratorium materiału siewnego zakupiło niezbędny sprzęt, Zmiana zostanie wprowadzona w br. 4 Zwiększyć zakres modyfikacji, jakie mają zostać wykryte i określone ilościowo w celu spełniania wymogów rozporządzenia Każde laboratorium badające GMO w paszach w ramach Urzędowej Kontroli wdroży większą ilość metod identyfikacji modyfikacji GM oraz przede wszystkim 3

4 (WE) nr 1829/2003 wdroży badania przesiewowe obejmujące 35S, nos, pfmv, pat, bar, nptii na podstawie metodyk zatwierdzonych przez LR-UE. Krajowe Laboratorium Referencyjne w Szczecinie prowadzi szkolenia dla pracowników laboratoriów GMO w ZHW w tym zakresie od 2012r. Laboratoria ZHW lub tylko Laboratoria Referencyjne zostaną zaopatrzone w komplet odczynników (sondy, startery oraz bufor do PCR) oraz CRM (certyfikowane materiały referencyjne) do identyfikacji i ilościowego oznaczania wszystkich dopuszczonych do obrotu modyfikacji, modyfikacji z listy LLP (WE 619/2011) oraz odmian nieautoryzowanych, dla których istnieją metodyki zatwierdzone przez LR-UE oraz dostępne są CRM. Identyfikacja i ewentualne ilościowe oznaczanie będzie dalszym etapem badań po rozszerzonym screeningu. Zostaną zabezpieczone dodatkowe środki finansowe na realizację zalecenia (w szczególności dla Laboratoriów Referencyjnych). Zalecenie to jest ściśle powiązane z zaleceniem numer 3. Regionalne Laboratorium Badań Żywności Genetycznie Modyfikowanej jest przygotowane do wykonywania zadań i już zwiększono zakres modyfikacji genetycznych, które mogą być określone ilościowo (j.w.) 4

5 5 Dopilnować, by wszystkie produkty z Chin objęte decyzją 2011/884/UE poddawano kontroli zgodnie z art. 5 tej decyzji Służba Celna realizuje zalecenie poprzez zaimplementowanie do systemów informatycznych Służby Celnej informacji o wymaganiach z ww. decyzji. Wymagania wynikające z przedmiotowej decyzji automatycznie walidować się będą w systemie obsługi zgłoszeń celnych. Informacja o wymaganiach ww. decyzji będzie dostępna również w przeglądarce taryfowej dla przedsiębiorców. Skutkiem tej implementacji w systemie obsługi zgłoszeń celnych będzie odmowa dopuszczenia do swobodnego obrotu przesyłki, której nie będzie towarzyszył dokument potwierdzający, że w wyniku pobrania próbek i analiz wszystkie partie przesyłki są uważane za zgodne z prawem UE (kod dokumentu 7P18) albo oświadczenie podmiotu gospodarczego odpowiedzialnego za przesyłkę stwierdzające, że dana żywność lub pasza nie zawiera ryżu, składa się z niego ani nie została z niego wyprodukowana (dokument 7P019). Główny Inspektor Sanitarny we współpracy ze Służbą Celną przeprowadził działania wyjaśniające odnośnie danych pochodzących z bazy Eurostat. Ze wstępnych ustaleń wynika, że dane przedstawione przez Główny Urząd Statystyczny (właściwy organ przedstawiający dane statystyczne dotyczące Polski do bazy Eurostat) nie znajdują odzwierciedlenia w systemie zgłoszeń celnych. Najprawdopodobniej zawierają one informacje dotyczące wszystkich towarów klasyfikowanych do kodów objętych decyzją 2011/884/UE, niezależnie czy zawierają w swym składzie ryż, jak również obejmują przypadki, gdy przywozu dokonano z innych państw członkowskich. Zgodzić się należy z danymi wskazanymi w projekcie raportu dot. mączki ryżowej. W latach dokonano 4 zgłoszeń celnych do procedury dopuszczenia swobodnego obrotu, w każdym przypadku towary zostały poddane kontroli sanitarnej i otrzymały świadectwo spełnienia wymagań zdrowotnych. Mając na uwadze powyższe oraz informacje podawane przez organy PIS w kwestionariuszu przedmisyjnym oraz w trakcie audytu, odnośnie braku przesyłek towarów objętych decyzją 2011/884/UE, Główny Inspektor Sanitarny natychmiast przeprowadził postępowanie wyjaśniające w tej sprawie z właściwym Państwowym Powiatowym Inspektorem Sanitarnym, który wystawił ww. towarom 5

6 świadectwa zdrowia. Z uzyskanych pisemnych wyjaśnień wynika, że wszystkie 4 przesyłki (3 w 2011 r. i 1 w 2012 r.) były importowane przez tę samą firmę polską oraz pochodziły od tego samego producenta. Zaznaczyć należy, że przedmiotowa Powiatowa Stacja Sanitarno -Epidemiologiczna nie jest wyznaczonym miejscem wprowadzenia w rozumieniu Rozporządzenia Komisji (WE) 669/2009 z dnia 24 lipca 2009 r. W związku z powyższym w myśl art. 2 ust. 1 Decyzji 2011/884/UE, ww. PPIS nie był organem właściwym do kontroli przesyłek określonych ww. decyzją. Trzy przesyłki z 2011 r. podlegające obowiązującej wówczas decyzji 2008/289/WE, trafiły do Polski z Chin przez port w Hamburgu i zostały poddane granicznej kontroli sanitarnej, na podstawie zatwierdzonych przez władze chińskie sprawozdań analitycznych, stwierdzających brak obecności nieautoryzowanego w UE ryżu Bt 63. Ostatnia przesyłka z 2012 r. przypłynęła z Chin do portu w Hamburgu (będącego wyznaczonym miejscem wprowadzenia) transportem morskim, po czym transportem drogowym została przywieziona do oddziału celnego w Polsce. Z niewiadomych przyczyn nie została ona poddana właściwej urzędowej kontroli w porcie w Hamburgu, zgodnie z procedurą wynikającą z decyzji. Towar wjechał na terytorium UE bez wymaganej kontroli na zewnętrznej granicy UE tzn. w wyznaczonym miejscu wprowadzenia w Niemczech. Z uwagi na to, że importer do chwili przybycia przesyłki do kraju nie posiadał wiedzy o nowych przepisach dotyczących importu produktów ryżowych pochodzących z Chin (zgłaszania towaru w wyznaczonych miejscach wprowadzenia), PPIS odprawił towar, biorąc pod uwagę, że importer był znany, a jego działalność nie budziła zastrzeżeń. Importer został poinformowany, że jest to sytuacja wyjątkowa i jednorazowa oraz poinformowano go w zakresie procedur i wymogów związanych z Decyzją 2011/884/UE. Niezależnie od powyższego Główny Inspektor Sanitarny pouczy wszystkie Wojewódzkie i Graniczne Stacje Sanitarno Epidemiologiczne odnośnie procedur 6

7 związanych ze szczególnymi wymaganiami dotyczących granicznej kontroli towarów wymienionych w decyzji 2011/884/UE, jak również będzie to przedmiotem ponownego szkolenia stacji. 6 Dopilnować, by Regionalne Laboratorium Badań Żywności Genetycznie Modyfikowanej w Tarnobrzegu stosowało kontrolę zahamowania reakcji PCR zgodnie z wymogami EN ISO/IEC 24276, o której mowa w zaleceniu 2004/787/WE W Regionalne Laboratorium Badań Żywności Genetycznie Modyfikowanej w Tarnobrzegu wdrożono kontrolę zahamowania reakcji PCR zgodnie z wymogami EN ISO/IEC Należy zaznaczyć, że w/w kontrola jest stosowana od stycznia 2013 roku. W trakcie audytu oceniana była próbka z roku 2012, gdzie jeszcze nie stosowano tej kontroli, ponieważ w większości wykorzystywano testy do badań GMO (które nie przewidywały stosowania tej 7

8 7 Dopilnować, by stosowano metody badawcze na potrzeby zbadania występowania w paszy GMO na niskim poziomie zgodnie z rozporządzeniem (UE) nr 619/ Dopilnować, by laboratorium badań materiału siewnego poprawnie interpretowało wyniki badania przesiewowego w celu wykrycia obecności GMO, zgodnie z wymogami art. 4 ust. 1 dyrektywy 2001/18/WE kontroli), a nie normę. Laboratoria uczestniczące w monitoringu wdrożą i zwalidują metodyki ilościowego oznaczania modyfikacji z listy LLP (12 modyfikacji) zgodnie z wymaganiami Rozporządzenia 619/2011 (RSD R 25%). K Zostaną zabezpieczone dodatkowe środki finansowe na realizację zalecenia. Proponuje się zrezygnować z tak sformułowanej rekomendacji, gdyż przepisy UE nie określają jak prawidłowo interpretować wyniki badania przesiewowego w celu wykrycia obecności GMO w materiale siewnym. Nie ma również przepisów, ani wytycznych Komisji Europejskiej skierowanych do państw członkowskich, które określałyby minimalne progi zawartości GMO w materiale siewnym. Art. 4 ust. 1 dyrektywy 2001/18/WE stanowi, iż Państwa Członkowskie, zgodnie z zasadą ostrożności, zapewniają podjęcie wszelkich właściwych działań w celu uniknięcia niekorzystnego wpływu na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne, które mogłyby być wynikiem zamierzonego uwolnienia lub wprowadzenia do obrotu GMO. GMO mogą być w sposób zamierzony uwalniane lub wprowadzane do obrotu tylko w zgodności odpowiednio z częścią B lub C niniejszej dyrektywy. Z kolei artykuły 21 ust. 2 i 3 tejże dyrektywy stanowią co następuje: 1. W przypadku produktów, w których nie można wykluczyć obecności ubocznych lub nieuniknionych technicznie śladowych ilości zatwierdzonych GMO, można ustanowić minimalny próg ich zawartości, poniżej którego produkty te nie będą musiały być etykietowane zgodnie z przepisami ust. 1. Poziomy progów zostają ustanowione w zależności od produktu. Środki te, mające na celu zmianę elementów innych niż istotne niniejszej dyrektywy poprzez jej uzupełnienie, przyjmuje się zgodnie z procedurą regulacyjną połączoną z kontrolą, o której mowa w art. 30 ust W przypadku produktów przeznaczonych do bezpośredniego przetwarzania ust. 1 nie ma zastosowania do ilości śladowych zatwierdzonych GMO w stosunku nieprzekraczającym 0,9 % lub niższych progów, pod warunkiem że te ilości śladowe są uboczne lub nieuniknione technicznie. Mogą zostać ustanowione 8

9 poziomy progów, o których mowa w pierwszym akapicie. Środki te, mające na celu zmianę elementów innych niż istotne niniejszej dyrektywy poprzez jej uzupełnienie, przyjmuje się zgodnie z procedurą regulacyjną połączoną z kontrolą, o której mowa w art. 30 ust. 3. W odniesieniu do art. 21 ust. 2 i 3 zespół kontrolny w rozdziale projektu raportu z audytu Kontrola materiału siewnego i rozmnożeniowego pod kątem GMO słusznie zauważa, iż progi mogą zostać ustanowione jedynie w drodze działań na poziomie ogólno unijnym. Państwa członkowskie dwukrotnie wzywały Komisję Europejską do określenia minimalnych progów zawartości GMO w materiale siewnym na poziomie UE, aby w jednolity sposób interpretować tę kwestię na poziomie całej wspólnoty i względem podmiotów dokonujących obrotu materiałem siewnym stwarzać jednolite wymogi rynkowe. W roku 2006 a następnie w roku 2008 przyjęte były konkluzje Rady, w których jednoznacznie sformułowana była potrzeba określenia na szczeblu europejskim co najmniej jednej wartości progowej dla przypadkowej obecności autoryzowanych GMO w konwencjonalnym materiale siewnym. Wartości progowe powinny być ustalone na możliwie niskim poziomie, który byłby realistyczny, proporcjonalny i funkcjonalny dla wszystkich podmiotów gospodarczych. Żadne działania w tej sprawie nie zostały jak dotąd przez Komisję Europejską podjęte. Nie ma również opublikowanych ani pisemnych wytycznych, ani zaleceń ze strony Komisji Europejskiej co do interpretacji wyników badania przesiewowego w celu wykrycia obecności GMO w materiale siewnym w sytuacji zastosowania umownego, póki co poziomu 0.1%, który jest minimalnym poziomem, powtarzalnym, co ma szczególne znaczenie w sytuacji postępowań przed sądami. 9 Dopilnować, by stosowano metody analityczne, o których mowa w decyzji 2011/884/UE oraz by dostępne były konieczne odczynniki potrzebne do analizy produktów pochodzących z Chin zgodnie z tą decyzją Krajowe Laboratorium Referencyjne w Tarnobrzegu zawsze stosowało metody analityczne, o których mowa w decyzji 2011/884/UE (tj: badania przesiewowe przeprowadzane metodą PCR w czasie rzeczywistym w odniesieniu do następujących elementów genetycznych: promotora CAMV 35S - wirusa 9

10 10 Dopilnować, by wszystkie podmioty gospodarcze miały możliwość ubiegania się o dodatkową ekspertyzę, zgodnie z wymogami art. 11 ust. 5 rozporządzenia (WE) 882/ Dopilnować, by weryfikowano, czy obecność zatwierdzonego materiału zmodyfikowanego genetycznie poniżej poziomu 0,9 % jest przypadkowa lub nieunikniona technicznie zgodnie z art. 12 ust. 2 rozporządzenia (WE) nr 1829/2003 oraz art. 4 ust. 8 rozporządzenia (WE) nr 1830/2003, jeśli nie stosuje się wymogów dotyczących etykietowania mozaiki kalafiora i terminatora NOS - syntazy nopaliny otrzymanego z Agrobacterium tumefaciens). Natomiast w odniesieniu do metody wykrycia obecności GMO w produktach pochodzących z Chin zgodnie z tą decyzją zakupiono w dniu r. odczynniki CryIAb/CryIAc otrzymanych z Bacillus thuringiensis, które będą wykorzystane do badań ryżu pochodzącego z Chin w III kwartale roku 2013 zgodnie z Harmonogramem pobierania próbek. Według obowiązujących procedur inspektor pobierający próbki pasz do badań laboratoryjnych przygotowuje również jedną próbkę, którą pozostawia podmiotowi gospodarczemu. W przypadku otrzymania wyniku niezgodnego, przedsiębiorca może ją przekazać do badań celem ponownej weryfikacji przez laboratorium referencyjne. Laboratorium referencyjne wydaje ostateczną decyzję co do badanego parametru. Zgodnie z procedurą dot. pobierania próbek w ramach bieżącego nadzoru przez organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej - kontrpróbę w zakładzie pobiera się na życzenie osoby wydającej próbkę i zawsze w przypadku oceny partii z importu. W 2013 r. planuje się nowelizację ww. procedury w celu uszczegółowienia zapisów w ww. zakresie. Zostaną również uszczegółowione kwestie dotyczące procedury odwoławczej w przypadku uzyskania wyniku niezgodnego. Główny Lekarz Weterynarii przygotuje instrukcję dla terenowych jednostek Inspekcji Weterynaryjnej, w której zostaną zobowiązane do przeprowadzania analizy i ustalania przyczyny zanieczyszczeń paszy materiałem GMO w przypadku otrzymania wyniku badań potwierdzającego obecność organizmów genetycznie modyfikowanych w ilości mniejszej niż 0,9%. Powiatowy Lekarz Weterynarii będzie musiał określić, czy zanieczyszczenie jest przypadkowe, czy też wynika z warunków oragnizacyjno-technicznych panujących w przedsiębiorstwie. Zadanie zostanie zrealizowane do końca sierpnia 2013 roku. W chwili obecnej trwają prace w Głównym Inspektoracie Sanitarnym nad opracowaniem nowych procedur dot. urzędowej kontroli żywności. W ramach tych prac przygotowana zostanie instrukcja odnośnie weryfikacji czy obecność 10

11 12 Zlecić inspektorom, zgodnie z art. 8 rozporządzenia (WE) nr 882/2004, zbadanie, czy obecność zatwierdzonego materiału zmodyfikowanego genetycznie poniżej poziomu 0,9 %, nieoznakowanego jako GMO, jest przypadkowa lub nieunikniona technicznie oraz dopilnować, by kontrole były odpowiednio przeprowadzane autoryzowanego GMO poniżej poziomu 0,9% jest przypadkowa lub nieunikniona technicznie zgodnie z art. 12 ust. 2 rozporządzenia (WE) nr 1829/2003 oraz art. 4 ust. 8 rozporządzenia (WE) nr 1830/2003, jeśli nie stosuje się wymogów dotyczących etykietowania. Planowany termin realizacji: Do końca 2013 r. Główny Lekarz Weterynarii wyda stosowane polecenie podległym służbom w zakresie obowiązku weryfikacji przyczyn zanieczyszczenia pasz GMO w przypadku otrzymania wyniku badań potwierdzającego obecność organizmów genetycznie modyfikowanych w ilości mniejszej niż 0,9%. W chwili obecnej w Głównym Inspektoracie Sanitarnym trwają prace nad opracowaniem nowych procedur dot. urzędowej kontroli żywności. W ramach tych prac przygotowana zostanie instrukcja odnośnie weryfikacji czy obecność autoryzowanego GMO poniżej poziomu 0,9% jest przypadkowa lub nieunikniona technicznie zgodnie z art. 12 ust. 2 rozporządzenia (WE) nr 1829/2003 oraz art. 4 ust. 8 rozporządzenia (WE) nr 1830/2003, jeśli nie stosuje się wymogów dotyczących etykietowania. Planowany termin realizacji: Do końca 2013 r. 11