Efektywne szczelinowanie łupków w Polsce
|
|
- Weronika Lis
- 9 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 NAFTA-GAZ, ROK LXIX, Nr 11 / 2013 Piotr Kasza Instytut Nafty i Gazu Efektywne szczelinowanie łupków w Polsce W miarę sczerpywania zasobów węglowodorów w złożach konwencjonalnych coraz większe znaczenie zaczynają odgrywać zasoby niekonwencjonalne. Najbardziej intensywne prace prowadzone są w strukturach łupkowych syluru i ordowiku akumulujących gaz ziemny. Udostępnianie i eksploatacja nowych rodzajów złóż niesie za sobą konieczność stosowania nowatorskich rozwiązań technologicznych. W przypadku złóż gazu w łupkach postęp i rozwój dedykowanych technologii pozwoli znacząco zwiększyć współczynnik sczerpania zasobów gazu z tych złóż. Największe zmiany technologiczne, w porównaniu do złóż konwencjonalnych, nastąpiły w obszarze udostępniania złoża. Rozpoczęto stosowanie na dużą skalę techniki udostępniania złóż odwiertami poziomymi. W każdym z nich wykonuje się kilkanaście zabiegów hydraulicznego szczelinowania przy zastosowaniu nowatorskiej technologii i użyciu znacznych ilości cieczy zabiegowej oraz materiału podsadzkowego. W artykule omówiono kluczowe aspekty związane z efektywnym udostępnianiem formacji łupkowej. Zaliczono do nich zaprojektowanie trajektorii, konstrukcji i uzbrojenia odwiertu oraz sposób udostępnienia złoża, a przede wszystkim właściwe wykonanie efektywnych zabiegów szczelinowania. Bardzo istotne jest też określenie podatności skały łupkowej na proces szczelinowania. Od niej zależy możliwość stosowanych technologii i geometria generowanych szczelin. W artykule podano także wstępne wnioski z wykonanych zabiegów szczelinowania łupków w Polsce. Wyniki tych prac potwierdzają, że amerykańska technologia szczelinowania polskich łupków musi zostać zmodyfikowana, by stała się efektywna. Bardziej szczegółowe wnioski z wykonanych zabiegów powinny być przygotowane przez interdyscyplinarne zespoły specjalistów. Słowa kluczowe: zabiegi stymulacji wydobycia, hydrauliczne szczelinowanie, gazonośne formacje łupkowe, podatność skały łupkowej na szczelinowanie. Effective fracturing of shales in Poland As the hydrocarbon resources in conventional reservoirs depletes the increasing role of unconventional resources become more significant. The most intensive work is being carried out in the shale structures with gas accumulation. Completion and production of a new type of reservoir requires new technological solutions. In the case of shale gas deposits, the progress and development of dedicated technologies will significantly increase the efficiency and rate of production from shale gas resources. The biggest technological changes in comparison to conventional deposits occurred in the area of reservoir completion. Drilling of horizontal wells has become standard practice in shale formation. Several hydraulic fracturing treatments of horizontal wells have been performed using innovative technology and a large amount of fluid and proppant during the treatment. This paper discusses the key aspects of an effective completion of shale formation including the well trajectory design, design and the completion of the well, in order to make the most effective execution of hydraulic fracturing. It is important also to determine fracability of reservoir rock. It depends on the possibility of the technologies used and the geometry generated fractures. The paper presents preliminary conclusions based on performed shale fracturing treatments in Poland. The results of this work confirm that the american polish shale fracturing technology must be modified in order to be more effective. More detailed conclusions from the treatments analysis should be prepared by a multidisciplinary teams of professionals. Key words: reservoir stimulation, hydraulic fracturing, shale gas, slick water. 807
2 NAFTA-GAZ Wstęp W ostatnich latach łupki gazonośne stały się na świecie obiektem intensywnych prac poszukiwawczych i eksploatacyjnych. Nowoczesne rozwiązania techniczne i technologiczne umożliwiły efektywne, a przede wszystkim ekonomicznie opłacalne wydobycie gazu ziemnego zakumulowanego w tych strukturach. Jak wiadomo, eksploatacja łupków jest możliwa jedynie po wykonaniu serii zabiegów hydraulicznego szczelinowania. Prowadzenie przez lata doświadczeń w stymulacji łupków pozwoliło przetestować wiele rozwiązań technicznych i technologicznych. Wniosek z tych poczynań jest jeden: nie ma jedynej skutecznej technologii szczelinowania łupków. Tysiące wykonanych zabiegów szczelinowania w łupkach umożliwiły doskonalenie tej technologii. Pozwoliło to uzyskać znaczący postęp w efektywności wykonywanych stymulacji. Początkowe prace umożliwiły wydobycie jedynie 2% zgromadzonego w złożu gazu (Gas In Place). Obecnie stosowane technologie pozwalają na uzyskanie sczerpania ok. 50% GIP. Uruchomienie komercyjnego wydobycia gazu z łupków wymagało znalezienia nowych rozwiązań technologicznych lub adaptacji już istniejących. Przede wszystkim wykorzystano w tym celu odwierty poziome. Okazały się one być o wiele bardziej efektywne niż pionowe. Nowością w stymulacji łupków było wykorzystanie cieczy o niskiej lepkości (< 10 mpa s), tzw. slick water. Właściwym rozwiązaniem okazało się też być wykonywanie wielu zabiegów szczelinowania z użyciem dużej ilości cieczy szczelinującej. Obecnie długość poziomych odcinków dochodzi do 2500 m. Oś odwiertu poziomego jest projektowana w ten sposób, by była prostopadła do kierunku propagacji szczelin. W każdym z odwiertów poziomych, w celu lepszego udostępnienia złoża gazu, wykonuje się zabiegów hydraulicznego szczelinowania. Wytworzony w zabiegach system szczelin pozwala na osiągnięcie większej wydajności z odwiertów, jak również na zwiększenie współczynnika sczerpania złoża. Dla uzyskania komercyjnego wydobycia gazu z łupków niezwykle ważne jest precyzyjne wykonanie wszystkich etapów związanych z udostępnieniem formacji, tj. optymalne określenie trajektorii odwiertu, jego wgłębne uzbrojenie i wykonanie skutecznej stymulacji. Można to osiągnąć poprzez prowadzenie prac sejsmicznych 3D, analiz geologicznych, petrofizycznych badań rdzeni, analizy profilowań geofizycznych i badań mikrosejsmicznych oraz poprzez analizę danych z poprzednich stymulacji. W szczelinowaniu łupków duży nacisk kładzie się na zwiększenie zasięgu zabiegu z jednoczesnym utworzeniem przestrzennej struktury drobniejszych szczelin i mikroszczelin połączonych z odwiertem przez szczeliny główne. Im bardziej rozległy i skomplikowany jest system wytworzonych szczelin, tym sprawniej przebiega proces oczyszczania złoża po zabiegu oraz szybciej następuje stabilizacja wydobycia na wyższym poziomie. Zdarza się, że przy szczelinowaniu łupków zachodzi konieczność lepszego podsadzenia szczelin głównych. Z uwagi na fakt, że stosowana powszechnie technologia szczelinowania cieczą slick water ma ograniczenia w transporcie materiału podsadzkowego, często stosuje się tzw. zabiegi hybrydowe, w których naprzemiennie wykorzystuje się ciecz zabiegową typu slick i żel. Takie połączenie gwarantuje znacznie lepsze podsadzenie szczelin głównych. Jednak część łupków charakteryzujących się większą plastycznością wymaga użycia znacznie lepszego podsadzenia, co determinuje uzyskanie pozytywnych efektów zabiegu. W związku z tym w tego rodzaju łupkach należy stosować ciecz szczelinującą na bazie żelu polimerowego lub nawet polimeru sieciowanego. Aspekty technologiczne Najczęściej stosowaną cieczą technologiczną do szczelinowania formacji łupkowych jest tzw. slick water. Jest to woda z niewielką ilością dodatku polimeru syntetycznego lub naturalnego (np. guar). Ciecz ta charakteryzuje się bardzo niską lepkością, rzędu kilku mpa s, zatem jej możliwości transportowania materiału podsadzkowego do szczeliny są bardzo ograniczone. Slick water nie jest odpowiednią cieczą do wszystkich zabiegów szczelinowania w łupkach. Dla pewnej ich części stosuje się także ciecze na bazie żeli i piany. Dobór odpowiedniej cieczy do zabiegu szczelinowania sprowadza się do zapewnienia transportu materiału podsadzkowego na odpowiednim poziomie oraz wytworzenia przestrzennej struktury szczelin i mikroszczelin połączonych z odwiertem. Użycie slick water przyczynia się do powstania szczeliny, otwarcia mikropęknięć i szczelin naturalnych oraz utworzenia znacznej powierzchni kontaktu odwiertu ze złożem. Jej użycie nie pozwala stosować wysokich koncentracji podsadzki, a dodatkowo materiał ten, z uwagi na niską lepkość, szybko opada w tej cieczy. W formacjach łupkowych charakteryzujących się wysokim modułem Younga i niewielkim naprężeniem zamykającym szczelinę, nawet szczelina niewypełniona materiałem podsadzkowym może być efektywna w transporcie gazu. Na przestrzeni lat do hydraulicznego szczelinowania łupków wykorzystywano z różnym powodzeniem inne ciecze zabiegowe, takie jak: azot, żelowany ciekły gaz, azot kriogeniczny, ciekły dwutlenek węgla oraz ciekły gaz ziemny [6]. 808 Nafta-Gaz, nr 11/2013
3 artykuły Standardowa ciecz do hydraulicznego szczelinowania łupków to w 99,5% woda. Do niej dodaje się polimer naturalny lub syntetyczny albo środek zmniejszający opory przepływu, w ilości od 0,01 do 0,1%. W przypadku stosowania polimeru naturalnego niezbędny jest też, w celu ochrony bakteriologicznej, dodatek biocydu (ok. 0,05 0,1%). Czasami do cieczy dodaje się reduktor tlenu oraz środki zabezpieczające przed tworzeniem osadów nieorganicznych. Wykorzystuje się też substancje ułatwiające odbiór cieczy pozabiegowej z systemu szczelin. Są to zazwyczaj odpowiednio przygotowane mieszaniny środków powierzchniowo czynnych, rozpuszczalników i alkoholi. Ich dodatek do cieczy szczelinującej to ok. 0,01%. Przykładową ciecz zabiegową do szczelinowania łupków pokazano na rysunku 1. Odległość [ft] Odwiert obserwacyjny Odległość [ft] Rys. 2. Mikrosejsmiczna interpretacja geometrii szczeliny Rys. 1. Ciecz zabiegowa do szczelinowania łupków W chwili obecnej ogromną uwagę skupia się na analizie danych z wykonanych zabiegów w celu określenia uzyskanych efektów. Nowym narzędziem w tej diagnostyce jest tworzenie map mikrosejsmicznych. Do interpretacji efektywności i zasięgu zabiegu niezbędna jest analiza zdarzeń mikrosejsmicznych rejestrowanych w trakcie zabiegu szczelinowania. Pozwala ona na opracowanie mapy zdarzeń sejsmicznych w czasie i przestrzeni, która może stanowić podstawę interpretacji geometrii wytworzonego systemu szczelin, charakteryzującego się jak pokazują doświadczenia pełną trójwymiarowością. W trakcie zabiegu szczelinowania powstaje wiele szczelin o niewielkiej rozwartości i dużym zasięgu, które tworzą sieć umożliwiającą kontakt z naturalnymi mikroszczelinami rysunek 2 [3, 4, 6]. Takie pojęcie szczeliny w złożach typu shale spowodowało konieczność wprowadzenia nowego parametru, niestosowanego przy opisie szczelin wykonanych klasyczną metodą w konwencjonalnych złożach. Parametr ten określa objętość złoża poddaną procesowi stymulacji, a oznacza się go jako SRV (Stimulated Reservoir Volume). Teoretyczne i praktyczne próby definicji oraz opisu procesu tworzenia się objętościowego systemu szczelin w złożach typu shale pozwoliły stwierdzić, że: metoda Slickwater Fracturing w łupkach powoduje utworzenie systemu szczelin w dużej objętości szczelinowanego interwału, badania mikrosejsmiczne podczas szczelinowania są niezbędne do próby opisu geometrii systemu szczelin, wytworzony system szczelin posiada powierzchnię krotnie większą niż tradycyjne szczeliny dwuskrzydłowe, obecne modele do projektowania hydraulicznego szczelinowania metodą Slickwater Fracturing w złożach typu shale są nieprzydatne. Badania mikrosejsmiczne prowadzone podczas szczelinowania złoża Barnett Shale potwierdziły, że przy użyciu technologii slick water SRV wynosi ok m 3, podczas gdy stosując technologię żelowanego polimeru w tych samych złożach osiągano wartość SRV m 3. Obserwacje te potwierdzały też wyniki uzyskane z wydobycia gazu po wykonanych zabiegach. W odwiertach szczelinowanych cieczą slick water osiągano wydobycie ponad dwukrotnie większe niż w przypadku szczelinowania żelem. Przykładowe mapy mikrosejsmiczne pokazane na rysunku 3 obrazują różnice pomiędzy zabiegami wykonanymi przy użyciu technologii gel i slick water w formacjach łupkowych [3, 5]. Materiał podsadzkowy służy do wypełniania szczelin generowanych w trakcie procesu hydraulicznego szczelinowania. Szczeliny wytwarzane przy szczelinowaniu łupków charakteryzują się niewielką rozwartością. W związku z tym materiał podsadzkowy używany do wypełniania tych szczelin charakteryzuje się mniejszą średnicą ziaren niż w przypadku szczelinowania w złożach konwencjonalnych. Piasek kwarcowy o różnej granulacji jest najczęściej stosowaną podsadzką Nafta-Gaz, nr 11/
4 NAFTA-GAZ Szczelinowanie żelem Szczelinowanie slick water Rys. 3. Porównanie zasięgu zabiegu szczelinowania w łupkach przy wykorzystaniu różnych technologii w szczelinowaniu łupków. Do najczęściej używanych granulacji należy zaliczyć także 100 mesh, 40/70 mesh, 30/50 mesh oraz rzadziej 20/40 mesh. Piasek o granulacji 100 mesh jest stosowany przede wszystkim w celu ograniczenia propagacji szczeliny w kierunki pionowym w dół, szczególnie w przypadku zredukowanej ilości cieczy wyprzedzającej (padu) i zmniejszonej wydajności. Podczas zabiegu szczelinowania materiał podsadzkowy jest dodawany do cieczy szczelinującej w kilku etapach. W każdej z kolejnych faz zwiększa się koncentrację podsadzki. Rozwartość i ilość szczelin naturalnych w strefie przyodwiertowej są kluczowe w zapobieganiu wytrącania się podsadzki. Rozwartość szczelin zależy od wydajności tłoczenia, lepkości cieczy szczelinującej, kruchości materiału skalnego, panujących naprężeń poziomych w złożu oraz obecności nieciągłości tektonicznych. Typowa koncentracja podsadzki w pierwszym etapie tłoczenia wynosi ok kg/ m 3. W kolejnych okresach pompowania, po ustabilizowaniu się ciśnienia, zwiększa się koncentrację podsadzki w krokach o 40 kg/m 3. Maksymalna koncentracja podsadzki cieczy szczelinującej typu slick water jest zależna od rozmiaru podsadzki. Na podstawie doświadczeń można stwierdzić, że dla najmniejszej stosowanej granulacji 100 mesh limitem jest koncentracja 300 kg/m 3. Dla podsadzki 40/70 mesh limit ten wynosi 240 kg/m 3. Zdarza się, że w trakcie tłoczenia materiału podsadzkowego w celu wypełnienia szczelin zachodzi konieczność wykonania operacji kontroli filtracji. Wtedy w trakcie tłoczenia dodatkowo zwiększa się koncentrację podsadzki (ponad wartość określoną w projekcie) o kg/m 3. Zazwyczaj wystarczy zatłoczenie m 3 cieczy ze zwiększoną koncentracją (tzw. slag). Po zatłoczeniu zwiększonej porcji podsadzki powraca się do realizacji schematu pompowania. Efekt zadziałania dodatkowej ilości podsadzki w ograniczeniu filtracji jest widoczny po przejściu dodatkowego materiału podsadzkowego przez perforację. Średnia wielkość każdego z zabiegów szczelinowania w poziomym odwiercie udostępniającym złoże gazu zlokalizowane w łupkach to ok m 3 cieczy szczelinującej oraz ton materiału podsadzkowego [4]. Stymulacja złóż niekonwencjonalnych spowodowała ogromny postęp również w dziedzinie materiałów podsadzkowych. Zmierzając do jak najbardziej efektywnego podsadzania systemu szczelin i mikroszczelin, wprowadzono do komercyjnego stosowania nowe typy materiałów podsadzkowych. Pierwszą taką grupę stanowią materiały podsadzkowe o gęstości zbliżonej do gęstości wody (1,05 g/cm 3 ). Substancje te niemal pływają w cieczy zabiegowej, umożliwiając wydłużenie zasięgu szczelin. Kolejną nową grupę stanowią materiały podsadzkowe porowate. Zmniejszona gęstość podsadzki i porowata struktura otwiera dodatkowe kanały przepływu dla gazu. Następną grupą nowych podsadzek są materiały termoplastyczne. Zmieniają one swój kształt pod wpływem naprężeń i temperatury, stając się bardziej odporne na naprężenia ściskające [6]. Kluczowe aspekty szczelinowania łupków w Polsce Krajowe doświadczenia w szczelinowaniu formacji łupkowych są jeszcze niewielkie, zwłaszcza w porównaniu z praktykami amerykańskimi. Niemniej jednak można próbować formułować wstępne i bardzo ogólne wnioski, które 810 Nafta-Gaz, nr 11/2013
5 artykuły mogą być przydatne przy projektowaniu kolejnych prac wiertniczych i stymulacyjnych formacji łupkowych w Polsce. Oczywiście w miarę napływania nowych informacji z kolejnych odwiertów i różnych koncesji konieczne będzie aktualizowanie przytoczonych poniżej rozważań. Na wstępie można stwierdzić, że formacje łupkowe w Polsce różnią się od łupków złóż amerykańskich. Zauważalna różnica w aspekcie zabiegów szczelinowania polega przede wszystkim na głębokości zalegania formacji łupkowej (w Polsce położone są one znacznie głębiej), a także składzie mineralogicznym łupków, co przekłada się bezpośrednio na podatność tych skał na hydrauliczne szczelinowanie. Wynika z tego, że technologie sprawdzone w USA nie do końca będą efektywne w Polsce. Zapewne konieczna okaże się adaptacja i modyfikacja tych technologii do naszych warunków lub opracowanie nowych metod efektywnej stymulacji formacji łupkowych. W efektywnej stymulacji łupków istotnych jest wiele zagadnień, niemniej jednak niektóre z nich można uznać za strategiczne. Obszarami o szczególnym znaczeniu są z pewnością: odpowiednie ukierunkowanie trajektorii odwiertu (azymut), konstrukcja i uzbrojenie odwiertu wgłębne i powierzchniowe, sposób i skuteczność udostępnienia złoża, technologia zabiegu szczelinowania, stosowane metody pomiarowe. Zaplanowanie i wykonanie otworu o odpowiedniej trajektorii rozpoczyna cały proces ważnych przedsięwzięć w efektywnym udostępnianiu formacji łupkowych. Powszechnie wiadomo, że wytworzone hydraulicznie szczeliny propagują w formacji w ściśle określonych kierunkach. Jest to bezpośrednio związane z aktualnym stanem naprężeń w szczelinowanej formacji. Płaszczyzna propagacji szczelin jest zawsze prostopadła do kierunku minimalnych naprężeń (zazwyczaj poziomych). Aby wytworzone w trakcie zabiegu szczeliny w efektywny sposób komunikowały odwiert ze złożem, powinny one być prostopadłe do osi poziomego odcinka odwiertu. Każde inne położenie szczelin w stosunku do odwiertu jest mniej korzystne. W związku z tym przed zaprojektowaniem i wykonaniem otworu niezbędne jest rozpoznanie występujących naprężeń głównych w złożu. Niestety w formacjach o bardzo niskiej przepuszczalności (rzędu m 2 ) kierunek i wielkość naprężeń może ulegać zmianom pod wpływem wielu czynników. Jednym z ważniejszych jest zmienność tektoniczna danego obszaru. Dodatkowo prowadzone prace wiertnicze i stymulacyjne w danym rejonie mogą powodować lokalne zmiany naprężeń w formacji łupkowej. Dlatego też należy pamiętać, że zmierzone i określone naprężenia (wielkości i kierunki) nie są dane raz na zawsze. Należy na bieżąco uwzględniać i analizować zmiany naprężeń przy projektowaniu kolejnych otworów w danym rejonie prowadzenia działalności wiertniczej [2]. Następnym bardzo ważnym aspektem determinującym efektywne udostępnienie łupków jest przygotowanie odpowiedniej konstrukcji otworu i jego uzbrojenie. Przy planowaniu konstrukcji i wyposażenia odwiertu należy pamiętać, że udostępniając złoża niekonwencjonalne trzeba uwzględnić potrzebę wykonywania zabiegów stymulacyjnych, a co za tym idzie konieczność tłoczenia cieczy zabiegowych z dużą wydajnością i przy wysokim ciśnieniu. W związku z tym istotne jest, aby wszystkie elementy konstrukcji odwiertu i jego wyposażenia umożliwiły wykonywanie operacji przy bardzo dużych ciśnieniach. Pożądane jest zabezpieczenie prowadzenia prac przy ciśnieniu do 15 kpsi (ok bar). Równie ważne jak wytrzymałość na duże ciśnienie jest zabezpieczenie odpowiednich średnic rur okładzinowych i kolumny eksploatacyjnej w zależności od przyjętej strategii stymulacji. Zabiegi można wykonać według kilku koncepcji. Pierwsza z nich polega na zarurowaniu odwiertu i zacementowaniu rur, zapuszczeniu rur zabiegowych (min 3½ cala) z dwoma pakerami izolującymi strefę zabiegu i kolejne wykonanie zabiegów w wytypowanych horyzontach. Można też zapuścić specjalistyczny liner zabiegowo-eksploatacyjny (np. Multi Stage Stimulation System, Single Trip Stimulation System), zapięty w rurach w pionowej części odwiertu, składający się z szeregu pakerów zabiegowych zlokalizowanych w ściśle określonych miejscach. Sposób ten umożliwia sprawne wykonywanie kolejnych zabiegów, poczynając od spodu odwiertu. Systemy takie stosowane są w odwiertach zarurowanych, jak i nieorurowanych. Wydaje się jednak, że najkorzystniejszym i sprawdzonym rozwiązaniem jest wykorzystanie systemu plug and perf. Polega on na wykonaniu zabiegu poprzez kolumnę rur eksploatacyjnych. Izolację stref do zabiegu uzyskuje się poprzez zapuszczanie i zapięcie korka mechanicznego wraz z perforatorem, a następnie wykonanie perforacji i zabiegu szczelinowania. Operację tę powtarza się w każdej ze stref wytypowanych do szczelinowania. Rozwiązanie to potwierdziło swoją skuteczność w trakcie wykonywanych zabiegów i jest najmniej skomplikowane technicznie, zatem istnieje niewielka możliwość wystąpienia ewentualnych komplikacji. Sposób i skuteczność udostępnienia złoża to kolejny niezwykle ważny element w procesie szczelinowania. Wykonanie zabiegu wiąże się z koniecznością tłoczenia dużej ilości cieczy technologicznych z bardzo dużą wydajnością, przekraczającą niekiedy 20 m 3 /min, przy wysokim ciśnieniu tłoczenia dochodzącym na powierzchni nawet do 1000 bar. Ciecz ta, aby rozpocząć inicjację i propagację szczelin, musi w całości przedostać się przez perforację. Jakość i skuteczność perforacji w bezpośredni sposób determinuje sprawność wykonania zabiegu szczelinowania. Wiadomo, że specyfika Nafta-Gaz, nr 11/
6 NAFTA-GAZ szczelinowania łupków wymaga utworzenie sieci szczelin i mikroszczelin, co pozwala na znacznie lepsze udostępnienie złoża do eksploatacji. W związku z powyższym jest wiele czynników wpływających na efektywność perforacji. Po pierwsze, perforacja musi być skuteczna, co oznacza dobry kontakt hydrauliczny odwiertu ze skałą złożową. Jej skuteczność ocenia się na podstawie zmierzonych oporów na perforacji i w strefie przyodwiertowej, podczas prowadzenia testów i samego zabiegu szczelinowania. Jeżeli opory te przy wydajności zbliżonej do zabiegowej są wyższe od 50 bar, istnieje poważne zagrożenia dla efektywnego wykonania zabiegu. Tak duże opory na perforacji mogą powodować zjawisko wytrącania podsadzki z cieczy (screen out). Jeśli testy przed zabiegiem (minifrac, break down step down) potwierdzą wysokie opory, należy rozważyć reperforację, doperforowanie lub przetłoczenie 100-meshowej podsadzki celem poszerzenia i pogłębienia kanałów perforacyjnych. Kolejnym aspektem związanym z perforacją jest jej organizacja. Wykonane zabiegi potwierdzają, że klastrowa organizacja perforacji jest skutecznym rozwiązaniem. Jeżeli w strefie zabiegu wykonuje się kilka (3 4) klastrów perforacji o niewielkiej długości (1 2 m), jest szansa na to, że zabieg będzie przebiegał bez komplikacji (zmniejszenie oporów na perforacji), a szczeliny główne generowane będą w kilku miejscach, co zwiększy objętość złoża poddaną szczelinowaniu (SRV). Potwierdza to także prowadzony monitoring mikrosejsmiczny. Następnym istotnym elementem związanym z udostępnianiem złoża jest długość strefy wykonania jednego szczelinowania. Jeżeli brak jest przesłanek złożowych, zakłada się odległość między strefami w granicach m. W dotychczas wykonanych zabiegach przyjmowano takie właśnie założenia. Ich późniejsza analiza metodą określania wielkości naprężeń w złożu po szczelinowaniu (stress shadow) pokazuje, że mniejsze odległości (ok. 50 m) byłyby bardziej skuteczne z punktu widzenia pokrycia złoża wygenerowanymi szczelinami. W dotychczasowych zabiegach wykonanych w odwiertach poziomych udostępniających formacje łupkowe perforację i zabiegi szczelinowania wykonywano metodą plug and perf, polegającą na zapuszczeniu mechanicznego korka, wykonaniu perforacji, a następnie zabiegu, po czym operacja ta była powtarzana tyle razy, ile przewidziano sekcji do szczelinowania. Metoda ta okazała się na tyle skuteczna, że powinna być wykorzystywana w szczelinowaniu kolejnych otworów. Oczywiście uzyskane dane i informacje z wykonanych szczelinowań będą analizowane przy projektowaniu kolejnych zabiegów, a ich wyniki posłużą optymalizowaniu technologii szczelinowania formacji łupkowych. Kolejnym ważnym zagadnieniem technologicznym jest odpowiednie zaprojektowanie cieczy zabiegowej. Bazując na doświadczeniach amerykańskich, opracowano pewne sche- maty technologiczne dotyczące stosowania różnych cieczy szczelinujących dla wielu rodzajów skał łupkowych. Wiadomo bowiem, że łupki szczelinuje się cieczami: od bardzo mało lepkiej (slick water), poprzez bardziej lepkie (polimery liniowe), aż po bardzo lepkie (polimery liniowe sieciowane). Niejednokrotnie wykonuje się też zabiegi hybrydowe, w których stosuje się naprzemiennie różne rodzaje cieczy zabiegowych. W szczelinowaniu łupków obowiązuje ogólna zasada, że im bardziej kruche łupki, tym mniejsza lepkość cieczy szczelinującej. Gdy skała łupkowa staje się bardziej plastyczna, wymagane jest stosowanie cieczy o większej lepkości. Ogólny schemat doboru rodzaju cieczy szczelinujących do różnych formacji łupkowych pokazano na rysunku 4. Kruchość [%] Rodzaj cieczy Geometria szczeliny 70 slick water skomplikowana wieloszczelinowa 60 slick water 50 hybrydowa 40 liniowa 30 sieciowana 20 sieciowana 10 sieciowana prosta, dwuskrzydłowa Kruchość [%] Koncentracja podsadzki Objętość cieczy Ilość podsadzki 70 niska duża mała wysoka mała duża Rys. 4. Dobór rodzaju cieczy szczelinujących do łupków Łupki z dużym modułem Younga i małym współczynnikiem Poissona (często ze zwiększoną zawartością krzemionki) nazywa się kruchymi. Łatwo się je szczelinuje. W takich łupkach mikroszczeliny nawet niewypełnione podsadzką pozostają otwarte. W łupkach tego typu szybciej uzyskuje się przepływ gazu. Bardziej plastyczne łupki wymagają szczelinowania ze znacznie lepszym wypełnieniem szczelin materiałem podsadzkowym. Badania mineralogiczne rdzeni wiertniczych i zwiercin pozwalają zidentyfikować takie minerały jak: krzemionka, kalcyt, dolomit i minerały ilaste. Ich procentowa zawartość w łupkach decyduje o kruchości, a zarazem podatności na szczelinowanie. Jako perspektywiczne łupki uznaje się te, w których zawartość minerałów ilastych jest mniejsza niż 40%, statyczny moduł 812 Nafta-Gaz, nr 11/2013
7 artykuły Younga jest większy niż 3, psi ( MPa) oraz stosunek dynamicznego do statycznego modułu Younga zbliża się do wartości charakterystycznych dla skał klastycznych, czyli tworzy zależność zbliżoną do liniowej. Badając techniczne aspekty szczelinowania hydraulicznego łupków stwierdzono, że uruchomienie procesu otwierania mikroszczelin jest bardziej efektywne przy zwiększaniu wydajności tłoczenia cieczy szczelinującej małymi krokami. Natomiast zwiększając wydajność cieczy szczelinującej w znaczący sposób, uruchamia się propagację głównej szczeliny w łupkach. Sposób propagacji głównej szczeliny zależy też od ilości i lepkości cieczy wyprzedzającej (padu). Mechanizm otwierania i tworzenia mikroszczelin jest zapewne bardziej skomplikowany niż przedstawiony powyżej, lecz to może potwierdzić jedynie interpretacja pomiarów mikrosejsmicznych. Dotychczas wykonane w Polsce zabiegi szczelinowania w odwiertach poziomych prowadzone były z wykorzystaniem technologii hybrydowej. Etapy tłoczenia niskolepkiej cieczy z podsadzką przeplatane były okresami tłoczenia cieczy o większej lepkości. Taki zabieg technologiczny miał na celu poprawę transportu materiału podsadzkowego w szczelinie, jak również oczyszczenie poziomego odcinka odwiertu z zalegającej podsadzki (tzw. sweep stage). W dotychczas wykonanych zabiegach technika ta okazała się skuteczna, jednak nie można jej traktować jako ostateczne i jedyne rozwiązanie przy kolejnych zabiegach szczelinowania. Kolejnym bardzo ważnym elementem wykorzystywanym w interpretacji zabiegów hydraulicznego szczelinowania jest prowadzenie monitoringu mikrosejsmicznego. Analiza i interpretacja zdarzeń mikrosejsmicznych zarejestrowanych podczas szczelinowania pozwala na wyciąganie istotnych wniosków. Dotyczą one geometrii wytworzonej szczeliny oraz wpływu wielu parametrów na jej kształtowanie. Mapy mikrosejsmiczne pozwalają zobrazować dynamikę procesu szczelinowania oraz ilość i kierunki wygenerowanych szczelin. Bardzo użyteczna jest też interpretacja wpływu parametrów zabiegu (np. wydajności, ciśnienia, rodzaju cieczy szczelinującej itd.) na kształt i zasięg szczelin. Interpretacje mikrosejsmiczne pozwalają na dokładne poznanie charakterystyki procesu szczelinowania w danym rejonie. Umożliwia to detaliczne projektowanie zabiegów w taki sposób, by osiągać z góry zaplanowane cele. Dzięki tym interpretacjom oraz zdobytemu doświadczeniu można z dużą dokładnością kształtować geometrię wytwarzanych szczelin i ich systemów. Wykonane pomiary mikrosejsmiczne w szczelinowanych odwiertach w Polsce okazały się być bardzo przydatne. Dzięki nim udało się zobrazować i zinterpretować geometrię wytworzonych szczelin. Interesującym wynikiem tych pomiarów jest potwierdzenie aktywności mikrosejsmicznej po zakończeniu zabiegu i dalszej propagacji szczelin. Interpretacja tych danych z pewnością będzie wykorzystana przy projektowaniu kolejnych zabiegów hydraulicznego szczelinowania. Podsumowanie Wykorzystując dotychczasową wiedzę o szczelinowaniu łupków oraz zdobyte doświadczenie, można stwierdzić, że specjaliści zajmujący się tymi zagadnieniami są dopiero na początku długiej drogi wiodącej do opracowania skutecznej i efektywnej metody szczelinowania łupków w Polsce. Jednak każdy kolejny wykonany zabieg szczelinowania, każda zdobyta i zinterpretowana informacja przybliża nas do opracowania efektywnej technologii udostępniania formacji łupkowych. Prosimy cytować jako: Nafta-Gaz 2013, nr 11, s Artykuł powstał na podstawie dokumentacji INiG DK /11 (10/2011) pt.: Metody stymulacji wydobycia ze złóż typu Tight i Shale, która zrealizowana została w ramach działalności statutowej, na zlecenie MNiSW. Literatura [1] Ciechanowska M., Matyasik I., Such P., Kasza P., Lubas J.: Uwarunkowania rozwoju wydobycia gazu z polskich formacji lupkowych. Nafta-Gaz 2013, nr 1, s [2] Cipolla C. L., Lolon E. P., Dzubin B.: Evaluating stimulation effectiveness in unconventional gas reservoirs. SPE 2009, [3] Cipolla C. L., Warpinski N. R., Mayerhofer M. J., Lolon E. P., Vincent M. C.: The relationship between fracture complexity, reservoir treatment and fracturing treatment design. SPE 2008, [4] Kasza P., Wilk K.: Udostepnianie gazu ziemnego z formacji lupkowych metoda hydraulicznego szczelinowania. Przemysl Chemiczny 2012, nr 4, s [5] Kasza P.: Zabiegi stymulacji wydobycia w niekonwencjonalnych zlozach weglowodorow. Nafta-Gaz 2011, nr 10, s [6] King G. E.: Thirty years of gas shale fracturing: What we have learned. SPE 2010, [7] Such P.: Przestrzen porowa skal lupkowych. Nafta-Gaz 2012, nr 9, s Dr inż. Piotr Kasza Adiunkt; kierownik Zakładu Stymulacji Wydobycia Węglowodorów. Instytut Nafty i Gazu ul. Lubicz 25A Kraków piotr.kasza@inig.pl Nafta-Gaz, nr 11/
Zabiegi stymulacji wydobycia w niekonwencjonalnych złożach węglowodorów
NAFTA-GAZ październik 2011 ROK LXVII Piotr Kasza Instytut Nafty i Gazu, Oddział Krosno Zabiegi stymulacji wydobycia w niekonwencjonalnych złożach węglowodorów Ponad trzydzieści lat temu została wyodrębniona
Wykonanie stymulacji produktywności metanu w otworach Gilowice 1 i Gilowice 2H
Państwowy Instytut Geologiczny Państwowy Instytut Badawczy Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo SA Wykonanie stymulacji produktywności metanu w otworach Gilowice 1 i Gilowice 2H Projekt realizowany
Zabiegi hydraulicznego szczelinowania w formacjach łupkowych
NAFTA-GAZ grudzień 2011 ROK LXVII Piotr Kasza Instytut Nafty i Gazu, Oddział Krosno Zabiegi hydraulicznego szczelinowania w formacjach łupkowych Wstęp W ostatnich latach łupki gazonośne stały się obiektem
X POLSKO-NIEMIECKA KONFERENCJA ENERGETYKA PRZYGRANICZNA POLSKI I NIEMIEC DOŚWIADCZENIA I PERSPEKTYWY SULECHÓW, 21-22 LISTOPAD 2013
X POLSKO-NIEMIECKA KONFERENCJA ENERGETYKA PRZYGRANICZNA POLSKI I NIEMIEC DOŚWIADCZENIA I PERSPEKTYWY SULECHÓW, 21-22 LISTOPAD 2013 SHALE GAS, TIGHT GAS MINIONY ROK W POSZUKIWANIACH mgr inż. Aldona Nowicka
Badania zjawiska embedment w zabiegach stymulacyjnych
NAFTA-GAZ, ROK LXXII, Nr 12 / 2016 DOI: 10.18668/NG.2016.12.13 Mateusz Masłowski, Elżbieta Biały Instytut Nafty i Gazu Państwowy Instytut Badawczy Badania zjawiska embedment w zabiegach stymulacyjnych
Środowiskowe aspekty wydobycia gazu łupkowego
Środowiskowe aspekty wydobycia gazu łupkowego Małgorzata Woźnicka - Gaz łupkowy w Polsce i na Lubelszczyźnie Gaz łupkowy (shale gas) Gaz ziemny o genezie termogenicznej Niekonwencjonalne złoża gazu ziemnego
Analiza wpływu zastosowania różnych technologii udostępniania złóż niekonwencjonalnych na opłacalność ich eksploatacji
NAFTA-GAZ, ROK LXX, Nr 3 / 2014 Bogdan Filar Instytut Nafty i Gazu Państwowy Instytut Badawczy Analiza wpływu zastosowania różnych technologii udostępniania złóż niekonwencjonalnych na opłacalność ich
New completion technologies for horizontal and multilateral wells
W ostatnich latach odwierty poziome i multilateralne odgrywają coraz ważniejszą rolę w udostępnianiu i wydobyciu węglowodorów. Przy konstrukcji i wierceniu takich otworów zaangażowane są najnowsze zdobycze
Opisywana tematyka jest związana z realizowanym tematem: i skuteczność energetyzowanych cieczy do szczelinowania skał
Energetyzowane ciecze szczelinujące nowoczesne narzędzie inżynierii geologicznej Opisywana tematyka jest związana z realizowanym tematem: Projektowanie, wpływ na środowisko i skuteczność energetyzowanych
Specyfika udostępniania złóż niekonwencjonalnych w Polsce
NAFTA-GAZ, ROK LXXII, Nr 10 / 2016 DOI: 10.18668/NG.2016.10.04 Piotr Kasza Instytut Nafty i Gazu Państwowy Instytut Badawczy Piotr Kenar, Wojciech Piętka ORLEN Upstream Specyfika udostępniania złóż niekonwencjonalnych
Płyny do szczelinowania złóż niekonwencjonalnych
NAFTA-GAZ styczeń 2013 ROK LXIX Marek Czupski, Piotr Kasza, Klaudia Wilk Instytut Nafty i Gazu, Oddział Krosno Płyny do szczelinowania złóż niekonwencjonalnych Wstęp Począwszy od roku 1949, tj. od wprowadzenia
Badania podatności skały złożowej typu tight gas na zjawisko embedment ograniczające efektywność zabiegu hydraulicznego szczelinowania
NAFTA-GAZ, ROK LXXII, Nr 10 / 2016 DOI: 10.18668/NG.2016.10.07 Mateusz Masłowski, Piotr Kasza, Marek Czupski Instytut Nafty i Gazu Państwowy Instytut Badawczy Badania podatności skały złożowej typu tight
Materiały podsadzkowe do zabiegów hydraulicznego szczelinowania złóż niekonwencjonalnych
NAFTA-GAZ, ROK LXX, Nr 2 / 2014 Mateusz Masłowski Instytut Nafty i Gazu Państwowy Instytut Badawczy Materiały podsadzkowe do zabiegów hydraulicznego szczelinowania złóż niekonwencjonalnych W artykule została
PL B1. AKADEMIA GÓRNICZO-HUTNICZA IM. STANISŁAWA STASZICA W KRAKOWIE, Kraków, PL BUP 12/17
RZECZPOSPOLITA POLSKA (12) OPIS PATENTOWY (19) PL (11) 232120 (13) B1 (21) Numer zgłoszenia: 415007 (51) Int.Cl. E21B 43/263 (2006.01) Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej (22) Data zgłoszenia: 30.11.2015
Badania przewodności warstwy materiału podsadzkowego dla gazu (azotu) po. zabiegi hydraulicznego szczelinowania złóż niekonwencjonalnych.
NAFTA-GAZ, ROK LXXII, Nr 3 / 2016 DOI: 10.18668/NG.2016.03.04 Mateusz Masłowski Instytut Nafty i Gazu Państwowy Instytut Badawczy Badania przewodności warstwy materiału podsadzkowego dla gazu (azotu) po
Badania odbudowy przewodności warstwy podsadzki dla gazu (azotu) po zabiegu szczelinowania złóż niekonwencjonalnych
NAFTA-GAZ, ROK LXXIII, Nr 3 / 2017 DOI: 10.18668/NG.2017.03.05 Mateusz Masłowski Instytut Nafty i Gazu Państwowy Instytut Badawczy Badania odbudowy przewodności warstwy podsadzki dla gazu (azotu) po zabiegu
Gospodarka wodna w fazie poszukiwania i eksploatacji złóż gazu
Gospodarka wodna w fazie poszukiwania i eksploatacji złóż gazu Autor: dr Małgorzata Woźnicka, kierownik Programu Hydrogeozagrożenia Państwowy Instytut Geologiczny Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa
wiedza o gazie z łupków w Europie
Środowiskowe aspekty poszukiwań i eksploatacji niekonwencjonalnych złóż węglowodorów amerykańskie doświadczenia i europejskie wyzwania Paweł Poprawa Państwowy Instytut Geologiczny-Państwowy Instytut Badawczy
GDZIE UWIĘZIONY JEST GAZ ŁUPKOWY I CZY ŁATWO GO WYDOBYĆ
X Międzynarodowe Targi i Konferencja GEOLOGIA GEO - ECO - TECH GDZIE UWIĘZIONY JEST GAZ ŁUPKOWY I CZY ŁATWO GO WYDOBYĆ Grzegorz Wróbel Paweł Lis Warszawa, 24 maja 2012 r. Gdzie występuje gaz łupkowy fot:
Pytania (w formie opisowej i testu wielokrotnego wyboru) do zaliczeń i egzaminów
Prof. dr hab. inż. Jan Palarski Instytut Eksploatacji Złóż Pytania (w formie opisowej i testu wielokrotnego wyboru) do zaliczeń i egzaminów Przedmiot LIKWIDACJA KOPALŃ I WYROBISK GÓRNICZYCH 1. Wymień czynniki,
Materiały Reaktorowe. Właściwości mechaniczne
Materiały Reaktorowe Właściwości mechaniczne Naprężenie i odkształcenie F A 0 l i l 0 l 0 l l 0 a. naprężenie rozciągające b. naprężenie ściskające c. naprężenie ścinające d. Naprężenie torsyjne Naprężenie
Dr hab. inż. Stanisław Nagy, prof. nzw.
Wydział Wiertnictwa, Nafty i Gazu Katedra Inżynierii Gazowniczej NOWE EKOLOGICZNE TECHNOLOGIE POZYSKANIA GAZU ZIEMNEGO ZE ZŁÓŻ NIEKONWENCJONALNYCH (SHALE GAS, TIGHT GAS, CBM) Dr hab. inż. Stanisław Nagy,
Badania środowiskowe związane z poszukiwaniem i rozpoznawaniem gazu z łupków
Badania środowiskowe związane z poszukiwaniem i rozpoznawaniem gazu z łupków dr Małgorzata Woźnicka - 8.10.2013 r., Lublin Szczelinowanie hydrauliczne niezbędne dla wydobycia gazu ze złoża niekonwencjonalnego
Analiza wpływu zastosowania otworów typu slim hole na opłacalność eksploatacji niekonwencjonalnych złóż mioceńskich
NAFTA-GAZ, ROK LXXII, Nr 11 / 216 DOI: 1.18668/NG.216.11.6 Bogdan Filar, Mariusz Miziołek Analiza wpływu zastosowania otworów typu slim hole na opłacalność eksploatacji niekonwencjonalnych złóż mioceńskich
Badania zjawiska wciskania ziaren materiału podsadzkowego w ściany szczeliny po zabiegu hydraulicznego szczelinowania złóż niekonwencjonalnych
NAFTA-GAZ, ROK LXXI, Nr 7 / 2015 Mateusz Masłowski Instytut Nafty i Gazu Państwowy Instytut Badawczy Badania zjawiska wciskania ziaren materiału podsadzkowego w ściany szczeliny po zabiegu hydraulicznego
INSTYTUT NAFTY I GAZU 30-041 KRAKÓW, ul. LUBICZ 25A. Raport nt. uwarunkowania rozwoju wydobycia gazu z polskich formacji łupkowych
INSTYTUT NAFTY I GAZU 30-041 KRAKÓW, ul. LUBICZ 25A Raport nt. uwarunkowania rozwoju wydobycia gazu z polskich formacji łupkowych FORUM ENERGETYCZNE SOPOT 29.XI-1.XII 2012 Wstęp W planach ujętych w założeniach
Parametry PMG Strachocina osiągnięte w pierwszym cyklu eksploatacji magazynu, po rozbudowie pojemności czynnej zakończonej w 2011 r.
NAFTA-GAZ grudzień 212 ROK LXVIII Bogdan Filar, Mariusz Miziołek Instytut Nafty i Gazu, Oddział Krosno Adam Hoszowski PGNiG S.A., Oddział Sanok Parametry PMG Strachocina osiągnięte w pierwszym cyklu eksploatacji
Znaczenie terytorium województwa lubelskiego w ogólnopolskim projekcie rozpoznania geologicznego dla poszukiwań shale gas i tight gas
Konferencja ECOFORUM Po pierwsze środowisko Lublin, 26 27 września 2012 Znaczenie terytorium województwa lubelskiego w ogólnopolskim projekcie rozpoznania geologicznego dla poszukiwań shale gas i tight
CO WARTO WIEDZIEĆ O GAZIE Z ŁUPKÓW
Materiał informacyjny 2 Wprowadzenie Dynamiczny wzrost wydobycia gazu niekonwencjonalnego w ostatnim dziesięcioleciu w USA doprowadził do wybuchu prawdziwej gorączki XXI wieku. Gaz wydobywany z łupków
METODYKA POSZUKIWAŃ ZLÓŻ ROPY NAFTOWEJ I GAZU ZIEMNEGO
METODYKA POSZUKIWAŃ ZLÓŻ ROPY NAFTOWEJ I GAZU ZIEMNEGO Prowadzący: Mgr inż. Bartosz Papiernik Konspekt opracowali w postaci prezentacji PowerPoint B.Papiernik i M. Hajto na podstawie materiałów opracowanych
LOTOS Petrobaltic S.A. Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A. Akademia Górniczo- Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie
Ścieżka A BG-1/5 EKOŁUPKI 5 499 000 5 499 000 Przyjazne środowisku i wykonalne z ekonomicznego punktu widzenia technologie gospodarowania wodą, ściekami i odpadami przy wydobyciu gazu z łupków BG-1/6 GASLUPMIKORS
Gaz łupkowy? Hydraulika, hydraulika i jeszcze raz hydraulika
Gaz łupkowy? Hydraulika, hydraulika i jeszcze raz hydraulika Jan Marianowski, Wojciech Teper 1. Wprowadzenie Już przed II wojną światową zauważono, że zwiększenie powierzchni kontaktu skał gazonośnych
Analiza możliwości zastosowania płynów energetyzowanych do szczelinowania
NAFTA-GAZ, ROK LXXI, Nr 3 / 2015 Klaudia Wilk, Piotr Kasza, Marek Czupski Instytut Nafty i Gazu Państwowy Instytut Badawczy Analiza możliwości zastosowania płynów energetyzowanych do szczelinowania Coraz
Schemat uzbrojenia odwiertu do zatłaczania gazów kwaśnych na złożu Borzęcin
Schemat uzbrojenia odwiertu do zatłaczania gazów kwaśnych na złożu Borzęcin Złoże Borzęcin jest przykładem na to, że szczerpane złoża węglowodorów mogą w przyszłości posłużyć jako składowiska odpadów gazowych
JAK POPRAWIĆ IZOLACJĘ AKUSTYCZNĄ W BUDYNKACH PRZEMYSŁOWYCH?
IZOLACYJNOŚĆ AKUSTYCZNA PRZEGRÓD BUDOWLANYCH JAK POPRAWIĆ IZOLACJĘ AKUSTYCZNĄ W BUDYNKACH PRZEMYSŁOWYCH? Zaprojektowanie właściwej izolacji akustycznej przegród budowlanych stanowi problem trudny do rozwiązania
TECHNIKI MONITOROWANIA I OBNIŻANIA SIĘ GRUNTU ZWIĄZANYCH Z Z ŁUPKÓW
TECHNIKI MONITOROWANIA SEJSMICZNOŚCI I OBNIŻANIA SIĘ GRUNTU ZWIĄZANYCH Z POSZUKIWANIAMI I EKSPLOATACJĄ GAZU Z ŁUPKÓW dr hab. inż. Piotr Krzywiec, prof. PIG-PIB - XXVII Forum Energia Efekt Środowisko MONITORING
dr hab. inż. LESŁAW ZABUSKI ***
POMIARY INKLINOMETRYCZNE dr hab. inż. LESŁAW ZABUSKI Konsultant Rozenblat Sp. z o.o. *** CEL Celem pomiarów inklinometrycznych jest stwierdzenie, czy i w jakim stopniu badany teren podlega deformacjom,
Potencjał dla poszukiwań złóŝ gazu ziemnego w łupkach dolnego paleozoiku (shale gas) w Polsce
Potencjał dla poszukiwań złóŝ gazu ziemnego w łupkach dolnego paleozoiku (shale gas) w Polsce Paweł Poprawa pawel.poprawa@pgi.gov.pl Niekonwencjonalne złoŝa gazu ziemnego w Polsce gaz w łupkach (shale
GAZ ZE ŹRÓDEŁ NIEKONWENCJONALNYCH POTENCJAŁ POSZUKIWAWCZY, DOTYCHCZASOWE DOŚWIADCZENIA mgr inż. Aldona Nowicka, mgr inż. Małgorzata Koperska PGNiG SA
GAZ ZE ŹRÓDEŁ NIEKONWENCJONALNYCH POTENCJAŁ POSZUKIWAWCZY, DOTYCHCZASOWE DOŚWIADCZENIA mgr inż. Aldona Nowicka, mgr inż. Małgorzata Koperska PGNiG SA Oddział Geologii i Eksploatacji, Ośrodek Regionalny
Zasoby wodne a wydobycie gazu z łupków
Zasoby wodne a wydobycie gazu z łupków dr Małgorzata Woźnicka - Gospodarka wodna przedsięwzięcia 1. Etap poszukiwania i rozpoznawania złóż 2. Etap eksploatacji Rodzaj potrzeb wodnych Gospodarka wodna Lokalizacja
EGZAMIN POTWIERDZAJĄCY KWALIFIKACJE W ZAWODZIE Rok 2019 CZĘŚĆ PRAKTYCZNA
Arkusz zawiera informacje prawnie chronione do momentu rozpoczęcia egzaminu Układ graficzny CKE 2018 Nazwa kwalifikacji: Organizacja i prowadzenie prac wiertniczych Oznaczenie kwalifikacji: M.34 Numer
Zastosowanie odwiertów horyzontalnych w eksploatacji złóż i PMG
NAFTA-GAZ, ROK LXX, Nr 12 / 2014 Tadeusz Kwilosz Instytut Nafty i Gazu Państwowy Instytut Badawczy Zastosowanie odwiertów horyzontalnych w eksploatacji złóż i PMG Opracowanie zawiera wyniki obserwacji
Sieci obliczeniowe poprawny dobór i modelowanie
Sieci obliczeniowe poprawny dobór i modelowanie 1. Wstęp. Jednym z pierwszych, a zarazem najważniejszym krokiem podczas tworzenia symulacji CFD jest poprawne określenie rozdzielczości, wymiarów oraz ilości
Zastosowanie mikroemulsji jako składnika poprawiającego sprawność płynów szczelinujących i odbiór cieczy po wykonanym zabiegu
NAFTA-GAZ marzec 2012 ROK LXVIII Marek Czupski Instytut Nafty i Gazu, Oddział Krosno Zastosowanie mikroemulsji jako składnika poprawiającego sprawność płynów szczelinujących i odbiór cieczy po wykonanym
O co pytają mieszkańcy lokalnych społeczności. i jakie mają wątpliwości związane z wydobyciem gazu łupkowego.
O co pytają mieszkańcy lokalnych społeczności i jakie mają wątpliwości związane z wydobyciem gazu łupkowego. Czy szczelinowanie zanieczyszcza wody gruntowe? Warstwy wodonośne chronione są w ten sposób,
WĘGIEL KAMIENNY PODSTAWOWY SUROWIEC POLSKIEJ ENERGETYKI ZASOBY GEOLOGICZNE BILANSOWE
Fot. Lubelski Węgiel BOGDANKA WĘGIEL KAMIENNY PODSTAWOWY SUROWIEC POLSKIEJ ENERGETYKI Państwowa służba geologiczna weryfikuje zasoby Obecnie na podstawie nowych kryteriów bilansowości i kierując się perspektywami
Marek Narkiewicz GAZ ŁUPKOWY W POLSCE MIĘDZY GEOLOGIĄ A NADZIEJĄ
Marek Narkiewicz GAZ ŁUPKOWY W POLSCE MIĘDZY GEOLOGIĄ A NADZIEJĄ Konwencjonalne złoże ropy i gazu skały uszczeln. skały zbiornikowe 60 O C 180 O C skały macierzyste Gaz łupkowy nie ma etapu migracji i
Analiza wpływu długości otworu kierunkowego na ekonomiczną opłacalność eksploatacji mioceńskich formacji łupkowo-mułowcowych
NAFTA-GAZ, ROK LXXII, Nr 12 / 2016 DOI: 10.18668/NG.2016.12.14 Bogdan Filar, Mariusz Miziołek, Tadeusz Kwilosz Analiza wpływu długości otworu kierunkowego na ekonomiczną opłacalność eksploatacji mioceńskich
Poszukiwania i wydobycie gazu z łupków Stan projektu
Zdjęcie: Marathon Oil Poszukiwania i wydobycie gazu z łupków Stan projektu Organizacja Polskiego Przemysłu Poszukiwawczo-Wydobywczego 12 grudnia 2012 roku OPPPW Podstawowe informacje Związek Pracodawców,
Metoda Elementów Skończonych - Laboratorium
Metoda Elementów Skończonych - Laboratorium Laboratorium 5 Podstawy ABAQUS/CAE Analiza koncentracji naprężenia na przykładzie rozciąganej płaskiej płyty z otworem. Główne cele ćwiczenia: 1. wykorzystanie
Statyka Cieczy i Gazów. Temat : Podstawy teorii kinetyczno-molekularnej budowy ciał
Statyka Cieczy i Gazów Temat : Podstawy teorii kinetyczno-molekularnej budowy ciał 1. Podstawowe założenia teorii kinetyczno-molekularnej budowy ciał: Ciała zbudowane są z cząsteczek. Pomiędzy cząsteczkami
Jerzy Hadro. PETRO-KONSULT ul. Grota Roweckiego 11/6 30-348 Kraków
1 Jerzy Hadro PETRO-KONSULT ul. Grota Roweckiego 11/6 30-348 Kraków Niekonwencjonalne złoŝa gazu ziemnego w Polsce, styczeń 2010 ZARYS PREZENTACJI 2 1. ZłoŜa gazu niekonwencjonalnego i gazu z łupków -
Smay: Systemy odprowadzenia powietrza z budynków
Smay: Systemy odprowadzenia powietrza z budynków Aby systemy zapobiegania zadymieniu dróg ewakuacyjnych w budynkach działały poprawnie, konieczne jest wykonanie instalacji zapewniającej odprowadzenie obliczeniowych
Metodyka wyznaczenia korelacji wybranych wielkości eksploatacyjnych z parametrami złożowymi dla odwiertów udostępniających formacje łupkowe
NAFTA-GAZ, ROK LXXII, Nr 10 / 2016 DOI: 10.18668/NG.2016.10.05 Wiesław Szott, Krzysztof Miłek Instytut Nafty i Gazu Państwowy Instytut Badawczy Metodyka wyznaczenia korelacji wybranych wielkości eksploatacyjnych
Kontrola stanu technicznego. przy zastosowaniu metod geofizyki otworowej
Kontrola stanu technicznego przy zastosowaniu metod geofizyki otworowej Schützenstraße 33 D-15859 Storkow, Niemcy gorka@blm-storkow.de Wprowadzenie Schemat profilowania otworu wiertniczego: Bęben wyciągu
Automatyczne tworzenie trójwymiarowego planu pomieszczenia z zastosowaniem metod stereowizyjnych
Automatyczne tworzenie trójwymiarowego planu pomieszczenia z zastosowaniem metod stereowizyjnych autor: Robert Drab opiekun naukowy: dr inż. Paweł Rotter 1. Wstęp Zagadnienie generowania trójwymiarowego
Brenntag Polska Sp. z o.o.
Brenntag Polska Sp. z o.o. Testy laboratoryjne środków chemicznych dedykowanych do nawadniania złóż ropy naftowej przy wykorzystaniu wodno-zwilżających polifrakcyjnych nanoemulsji E.Czekalska, K. Czeszyk,
Badanie procesów dyfuzji i rozpuszczania się gazu ziemnego w strefie kontaktu z ropą naftową
NAFTA-GAZ luty 2011 ROK LXVII Jerzy Kuśnierczyk Instytut Nafty i Gazu, Oddział Krosno Badanie procesów dyfuzji i rozpuszczania się gazu ziemnego w strefie kontaktu z ropą naftową Wstęp Badania mieszanin
Bardzo poważne luki naukowe w geotechnice stosowanej w przemyśle wydobycia gazów łupkowych
Bardzo poważne luki naukowe w geotechnice stosowanej w przemyśle wydobycia gazów łupkowych dr inż. nauk Ziemi Marc Durand w zakresie geologii stosowanej Tłumaczył : Gérard Lemoine, Kartuzy (PL), 5-01-2012
Sborník vědeckých prací Vysoké školy báňské Technické univerzity Ostrava monografie 15, rok 2005, ročník LI, řada hornicko-geologická
Sborník vědeckých prací Vysoké školy báňské Technické univerzity Ostrava monografie 15, rok 2005, ročník LI, řada hornicko-geologická Zdzisław HERMAN *, Janusz PUDŁO ** 3WP2-3.1 PROBLEMY LIKWIDACJI I REKONSTRUKCJI
NAPRĘŻENIA ŚCISKAJĄCE PRZY 10% ODKSZTAŁCENIU WZGLĘDNYM PRÓBEK NORMOWYCH POBRANYCH Z PŁYT EPS O RÓŻNEJ GRUBOŚCI
PRACE INSTYTUTU TECHNIKI BUDOWLANEJ - KWARTALNIK 1 (145) 2008 BUILDING RESEARCH INSTITUTE - QUARTERLY No 1 (145) 2008 Zbigniew Owczarek* NAPRĘŻENIA ŚCISKAJĄCE PRZY 10% ODKSZTAŁCENIU WZGLĘDNYM PRÓBEK NORMOWYCH
ANALIZA NUMERYCZNA WGŁĘBIANIA KULEK STALOWYCH W SKAŁĘ
MODELOWANIE INŻYNIERSKIE 2017 nr 66 ISSN 1896-771X ANALIZA NUMERYCZNA WGŁĘBIANIA KULEK STALOWYCH W SKAŁĘ Michał Kwietniewski 1a 1 Katedra Mechaniki i Informatyki Stosowanej, Wojskowa Akademia Techniczna
Ocena jakości i prawidłowości docieplenia budynku metodą termowizyjną
Ocena jakości i prawidłowości docieplenia budynku metodą termowizyjną Badania termowizyjne rejestrują wady izolacji termicznej budynku oraz wszelkie mostki i nieszczelności, wpływające na zwiększenie strat
Definicja obrotu: Definicja elementów obrotu:
5. Obroty i kłady Definicja obrotu: Obrotem punktu A dookoła prostej l nazywamy ruch punktu A po okręgu k zawartym w płaszczyźnie prostopadłej do prostej l w kierunku zgodnym lub przeciwnym do ruchu wskazówek
GOSPODARKA ZŁÓŻ SUROWCÓW MINERALNYCH i ICH OCHRONA
GOSPODARKA ZŁÓŻ SUROWCÓW MINERALNYCH i ICH OCHRONA Prowadzący: Mgr inż. Bartosz Papiernik Konspekt opracowali w postaci prezentacji PowerPoint M.Hajto i B.Papiernik. Na podstawie materiałów opracowanych
Aby pozbyć się nadmiaru CO2 z atmosfery należy go... Czerwiec Skompresować Wychwycić W jaki sposób przebiega technologia CCS? Dwutlenek węgla przeznaczony do geologicznego składowania pochodzi z obiektów
PL B BUP 12/13. ANDRZEJ ŚWIERCZ, Warszawa, PL JAN HOLNICKI-SZULC, Warszawa, PL PRZEMYSŁAW KOŁAKOWSKI, Nieporęt, PL
PL 222132 B1 RZECZPOSPOLITA POLSKA (12) OPIS PATENTOWY (19) PL (11) 222132 (13) B1 Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej (21) Numer zgłoszenia: 397310 (22) Data zgłoszenia: 09.12.2011 (51) Int.Cl.
Conception of reuse of the waste from onshore and offshore in the aspect of
Conception of reuse of the waste from onshore and offshore in the aspect of environmental protection" Koncepcja zagospodarowania odpadów wiertniczych powstających podczas wierceń lądowych i morskich w
W kręgu naszych zainteresowań jest:
DOLNE ŹRÓDŁA CIEPŁA W kręgu naszych zainteresowań jest: pozyskiwanie ciepła z gruntu, pozyskiwanie ciepła z powietrza zewnętrznego, pozyskiwanie ciepła z wód podziemnych, pozyskiwanie ciepła z wód powierzchniowych.
Materiały pomocnicze do laboratorium z przedmiotu Metody i Narzędzia Symulacji Komputerowej
Materiały pomocnicze do laboratorium z przedmiotu Metody i Narzędzia Symulacji Komputerowej w Systemach Technicznych Symulacja prosta dyszy pomiarowej Bendemanna Opracował: dr inż. Andrzej J. Zmysłowski
Zastosowanie technologii,,slickwater w zabiegach hydraulicznego szczelinowania w łupkach
47 UKD 622: 622.1: 550.8: 622.2-045.43 Zastosowanie technologii,,slickwater w zabiegach hydraulicznego szczelinowania w łupkach Application of slickwater technology in hydraulic fracturing treatments of
Jerzy Stopa*, Stanis³aw Rychlicki*, Pawe³ Wojnarowski* ZASTOSOWANIE ODWIERTÓW MULTILATERALNYCH NA Z O ACH ROPY NAFTOWEJ W PÓ NEJ FAZIE EKSPLOATACJI
WIERTNICTWO NAFTA GAZ TOM 24 ZESZYT 1 2007 Jerzy Stopa*, Stanis³aw Rychlicki*, Pawe³ Wojnarowski* ZASTOSOWANIE ODWIERTÓW MULTILATERALNYCH NA Z O ACH ROPY NAFTOWEJ W PÓ NEJ FAZIE EKSPLOATACJI 1. WPROWADZENIE
Gaz łupkowy niekonwencjonalne źródło energii
Gaz łupkowy niekonwencjonalne źródło energii Powiślańska Regionalna Agencja Zarządzania Energią Kwidzyn 2012 Gaz łupkowy termin stosowany w odniesieniu do gazu ziemnego, którego złoża znajdują się w drobnoziarnistych
ZASTOSOWANIE GEOMETRII INŻYNIERSKIEJ W AEROLOGII GÓRNICZEJ
Krzysztof SŁOTA Instytut Eksploatacji Złóż Politechniki Śląskiej w Gliwicach ZASTOSOWANIE GEOMETRII INŻYNIERSKIEJ W AEROLOGII GÓRNICZEJ Od Redakcji: Autor jest doktorantem w Zakładzie Aerologii Górniczej
Janusz Kośmider. Zjawiska przepływowe w odwiertach naftowych
Janusz Kośmider Zjawiska przepływowe w odwiertach naftowych Zielona Góra 2010 Spis treści Słowo wstępne..................................... 5 1. Dopływ płynów złożowych do odwiertów...................
ZAKŁAD POJAZDÓW SAMOCHODOWYCH I SILNIKÓW SPALINOWYCH ZPSiSS WYDZIAŁ BUDOWY MASZYN I LOTNICTWA
ZAKŁAD POJAZDÓW SAMOCHODOWYCH I SILNIKÓW SPALINOWYCH ZPSiSS WYDZIAŁ BUDOWY MASZYN I LOTNICTWA POLITECHNIKA RZESZOWSKA im. IGNACEGO ŁUKASIEWICZA Al. Powstańców Warszawy 8, 35-959 Rzeszów, Tel: 854-31-1,
Proces migracji gazu w trakcie wiązania zaczynu cementowego
NAFTA-GAZ marzec 2011 ROK LXVII Marcin Kremieniewski Instytut Nafty i Gazu, Oddział Krosno Proces migracji gazu w trakcie wiązania zaczynu cementowego Wprowadzenie Głównym celem zabiegu cementowania każdej
Wpływ mikrocementu na parametry zaczynu i kamienia cementowego
NAFTA-GAZ grudzień 2011 ROK LXVII Łukasz Kut Instytut Nafty i Gazu, Oddział Krosno Wpływ mikrocementu na parametry zaczynu i kamienia cementowego Wprowadzenie Mikrocement jest środkiem o bardzo szerokim
NPB. Pompy jednostopniowe normowe ZAOPATRZENIE W WODĘ POMPY JEDNOSTOPNIOWE PRZEZNACZENIE ZASTOSOWANIE ZAKRES UŻYTKOWANIA CECHY KONSTRUKCYJNE
NPB Pompy jednostopniowe normowe PRZEZNACZENIE Normowe pompy blokowe NPB w wykonaniu standardowym przeznaczone są do pompowania wody czystej o temperaturze nie przekraczającej 140 C. Stosowane do cieczy
Czym w ogóle jest energia geotermalna?
Energia geotermalna Czym w ogóle jest energia geotermalna? Ogólnie jest to energia zakumulowana w gruntach, skałach i płynach wypełniających pory i szczeliny skalne. Energia ta biorąc pod uwagę okres istnienia
Filtralite Pure. Filtralite Pure UZDATNIANIE WODY. Przyszłość filtracji dostępna już dziś
Pure UZDATNIANIE WODY Przyszłość filtracji dostępna już dziś 1 Czy szukasz rozwiązania, które: Pozwala zwiększyć wydajność instalacji bez rozbudowy istniejącego układu, Obniża koszty eksploatacyjne, Zapewni
Laboratorium. Hydrostatyczne Układy Napędowe
Laboratorium Hydrostatyczne Układy Napędowe Instrukcja do ćwiczenia nr Eksperymentalne wyznaczenie charakteru oporów w przewodach hydraulicznych opory liniowe Opracowanie: Z.Kudżma, P. Osiński J. Rutański,
Intensyfikacja poszukiwania gazu z łupków
Strona znajduje się w archiwum. Intensyfikacja poszukiwania gazu z łupków Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo SA rozpoczęło kolejny etap poszukiwań gazu z łupków na południowym wschodzie Polski. 26
PROCEDURA DOBORU POMP DLA PRZEMYSŁU CUKROWNICZEGO
PROCEDURA DOBORU POMP DLA PRZEMYSŁU CUKROWNICZEGO Wskazujemy podstawowe wymagania jakie muszą być spełnione dla prawidłowego doboru pompy, w tym: dobór układu konstrukcyjnego pompy, parametry pompowanego
Ocena efektywności kwasowania matrycowego formacji węglanowych
NAFTA-GAZ luty 2010 ROK LXVI Marek Czupski Instytut Nafty i Gazu, Oddział Krosno Ocena efektywności kwasowania matrycowego formacji węglanowych Wstęp Rys. 1. Tworzenie otworów robaczkowych podczas kwasowania
Analiza stateczności zbocza
Przewodnik Inżyniera Nr 25 Aktualizacja: 06/2017 Analiza stateczności zbocza Program: MES Plik powiązany: Demo_manual_25.gmk Celem niniejszego przewodnika jest analiza stateczności zbocza (wyznaczenie
Badania środowiskowe w procesie poszukiwania i rozpoznawania gazu z formacji łupkowych
Badania środowiskowe w procesie poszukiwania i rozpoznawania gazu z formacji łupkowych dr Małgorzata Woźnicka - 29.10.2013 r., Warszawa Poszukiwanie i rozpoznawanie gazu z łupków - etapy realizacji przedsięwzięcia
Stateczność zbocza skalnego ściana skalna
Przewodnik Inżyniera Nr 29 Aktualizacja: 06/2017 Stateczność zbocza skalnego ściana skalna Program: Stateczność zbocza skalnego Plik powiązany: Demo_manual_29.gsk Niniejszy Przewodnik Inżyniera przedstawia
Normowe pompy klasyczne
PRZEZNACZENIE Pompy przeznaczone są do tłoczenia cieczy rzadkich, czystych i nieagresywnych bez cząstek stałych i włóknistych o temperaturze nie przekraczającej 140 C. Pompowane ciecze nie mogą posiadać
MODELOWANIE POŁĄCZEŃ TYPU SWORZEŃ OTWÓR ZA POMOCĄ MES BEZ UŻYCIA ANALIZY KONTAKTOWEJ
Jarosław MAŃKOWSKI * Andrzej ŻABICKI * Piotr ŻACH * MODELOWANIE POŁĄCZEŃ TYPU SWORZEŃ OTWÓR ZA POMOCĄ MES BEZ UŻYCIA ANALIZY KONTAKTOWEJ 1. WSTĘP W analizach MES dużych konstrukcji wykonywanych na skalę
DROGA ROZWOJU OD PROJEKTOWANIA 2D DO 3D Z WYKORZYSTANIEM SYSTEMÓW CAD NA POTRZEBY PRZEMYSŁU SAMOCHODOWEGO
Marta KORDOWSKA, Andrzej KARACZUN, Wojciech MUSIAŁ DROGA ROZWOJU OD PROJEKTOWANIA 2D DO 3D Z WYKORZYSTANIEM SYSTEMÓW CAD NA POTRZEBY PRZEMYSŁU SAMOCHODOWEGO Streszczenie W artykule omówione zostały zintegrowane
HYDROGEOLOGICZNE UWARUNKOWANIA PROCESU POSZUKIWANIA, ROZPOZNAWANIA I EKSPLOATACJI GAZU UPKOWEGO I GAZU ZAMKNIÊTEGO W POLSCE
BIULETYN PAÑSTWOWEGO INSTYTUTU GEOLOGICZNEGO 445: 717 724, 2011 R. HYDROGEOLOGICZNE UWARUNKOWANIA PROCESU POSZUKIWANIA, ROZPOZNAWANIA I EKSPLOATACJI GAZU UPKOWEGO I GAZU ZAMKNIÊTEGO W POLSCE HYDROGEOLOGICAL
Paweł Pollok*, Sławomir Wysocki** PT-51 i PT-52***
wiertnictwo nafta gaz TOM 27 ZESZYT 4 2010 Paweł Pollok*, Sławomir Wysocki** Badania nad zastosowaniem octanu cynku w płuczkach do przewiercania skał ilastych zawierających w składzie nowe polimery PT-51
SCENARIUSZ LEKCJI GEOGRAFII DLA UCZNIÓW KLASY I (ZAKRES PODSTAWOWY) SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
SCENARIUSZ LEKCJI GEOGRAFII DLA UCZNIÓW KLASY I (ZAKRES PODSTAWOWY) SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH TEMAT: Gaz z łupków wsparcie energetyczne Polski CZAS TRWANIA ZAJĘĆ 45 minut PODSTAWA PROGRAMOWA: IV etap edukacyjny
Metoda Elementów Skończonych
Projekt Metoda Elementów Skończonych w programie COMSOL Multiphysics 3.4 Wykonali: Helak Bartłomiej Kruszewski Jacek Wydział, kierunek, specjalizacja, semestr, rok: BMiZ, MiBM, KMU, VII, 2011-2012 Prowadzący:
Pompy wielostopniowe pionowe
PRZEZNACZENIE Wielostopniowe pompy pionowe typu przeznaczone są do tłoczenia wody czystej nieagresywnej chemicznie o PH=6 8. Wykorzystywane są do podwyższania ciśnienia w sieci, dostarczania wody w gospodarstwach
Wykonywanie zabiegów intensyfikacji wydobycia ropy naftowej 311[14].Z1.08
MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Witold Górski Wykonywanie zabiegów intensyfikacji wydobycia ropy naftowej 311[14].Z1.08 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut
Planowanie i kontrola zabiegów regeneracji i rekonstrukcji studni głębinowych przy użyciu metod geofizycznych
Planowanie i kontrola zabiegów regeneracji i rekonstrukcji studni głębinowych przy użyciu metod geofizycznych dr Tomasz Górka Schützenstraße 33 D-15859 Storkow gorka@blm-storkow.de Wprowadzenie Geofizyka
ZAGROŻENIA NATURALNE W OTWOROWYCH ZAKŁADACH GÓRNICZYCH
ZAGROŻENIA NATURALNE W OTWOROWYCH ZAKŁADACH GÓRNICZYCH. ZAGROŻENIE ERUPCYJNE Zagrożenie erupcyjne - możliwość wystąpienia zagrożenia wywołanego erupcją wiertniczą rozumianą jako przypływ płynu złożowego
Optymalizacja konstrukcji wymiennika ciepła
BIULETYN WAT VOL. LVI, NUMER SPECJALNY, 2007 Optymalizacja konstrukcji wymiennika ciepła AGNIESZKA CHUDZIK Politechnika Łódzka, Katedra Dynamiki Maszyn, 90-524 Łódź, ul. Stefanowskiego 1/15 Streszczenie.