Analiza makroszczątków roślinnych jako podstawa oceny degradacji torfowisk użytkowanych rolniczo

Transkrypt

1 Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Wydział Przyrodniczo-Technologiczny mgr inż. Katarzyna Kołodziejczyk Analiza makroszczątków roślinnych jako podstawa oceny degradacji torfowisk użytkowanych rolniczo Plants macroremains analysis as the basis for assessing degradation of peatlands used agriculturally Praca doktorska wykonana w Katedrze Botaniki i Ekologii Roślin pod kierunkiem dr hab. inż. Klary Tomaszewskiej, prof. nadzw. Wrocław

2 W szczególny sposób chciałabym podziękować mojej Pani promotor dr hab. inż. Klarze Tomaszewskiej, prof. nadzw. za trud, zaangażowanie oraz serce włożone w pomoc przy realizacji niniejszej rozprawy doktorskiej. Dziękuję również za przekazaną wiedzę i możliwość rozwoju moich zainteresowań naukowych. Serdeczne podziękowania składam również Panu dr hab. inż. Ludwikowi Żołnierzowi za okazaną pomoc zarówno na etapie analiz chemicznych, jak i opracowywania przeze mnie wyników. Pracownikom Katedry Botaniki i Ekologii Roślin dziękuję za życzliwość, uśmiech i dobre słowo. Najbliższym i Przyjaciołom dziękuję za pomoc, cierpliwość i nieustające wsparcie podczas pisania tej pracy. 2

3 Badania do niniejszej rozprawy doktorskiej były finansowane w ramach projektu systemowego pn. Przedsiębiorczy doktorant - inwestycja w innowacyjny rozwój regionu, realizowanego przez Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego w okresie od 1 października 2010 r. do 31 marca 2012 r. współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego (Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Priorytet VIII Regionalne Kadry Gospodarki, Działanie 8.2 Transfer Wiedzy, Poddziałania Regionalne Strategie Innowacji). 3

4 SPIS TREŚCI 1.WSTĘP CEL BADAŃ PRZEGLĄD LITERATURY MOKRADŁA - POJĘCIE BAGIEN, TERENÓW PODMOKŁYCH, TORFOWISK. ZNACZENIE TERENÓW BAGIENNYCH PODZIAŁ MOKRADEŁ. POWSTAWANIE I KLASYFIKACJA TORFOWISK ZARYS BADAŃ TORFOWISK W POLSCE ZAGROŻENIA TORFOWISK. DEGRADACJA, PROCES MURSZENIA TORFU I ZMIANY ZACHODZĄCE W GLEBACH ORGANICZNYCH STRATYGRAFIA JAKO SPOSÓB MONITOROWANIA ZMIAN ZACHODZĄCYCH W EKOSYSTEMACH BAGIENNYCH OCHRONA OBSZARÓW BAGIENNYCH OBIEKTY I METODY BADAŃ KRYTERIA WYBORU OBIEKTÓW BADAWCZYCH LOKALIZACJA OBIEKTÓW BADAWCZYCH METODYKA BADAŃ TERENOWYCH METODYKA BADAŃ LABORATORYJNYCH FORMA PRZEDSTAWIENIA WYNIKÓW OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA BADANYCH OBIEKTÓW POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE BUDOWA GEOLOGICZNA, RZEŹBA TERENU, WARUNKI GLEBOWE WARUNKI KLIMATYCZNE WARUNKI HYDROLOGICZNE WARTOŚĆ PRZYRODNICZA WYNIKI BADAŃ I DYSKUSJA AKTUALNA SZATA ROŚLINNA Charakterystyka roślinności badanych obiektów

5 Porównanie florystyczne badanych powierzchni Analiza statystyczna podobieństwa florystycznego badanych powierzchni BUDOWA STRATYGRAFICZNA ZŁÓŻ TORFOWYCH Popielność i stopień rozkładu torfu Sklad botaniczny profili torfowych (analiza stratygraficzna) Materiał karpologiczny jako wskaźnik procesu degradacji torfu WŁAŚCIWOŚCI FIZYKOCHEMICZNE I CHEMICZNE TORFU I UTWORÓW ORGANICZNO-MINERALNYCH BADANYCH PROFILI TORFOWYCH Odczyn Zawartość węgla ogólnego Zawartość azotu ogólnego i stosunek C:N Zawartość metali ciężkich Zasobność gleb w Ca, Na i przyswajalne formy P, K i Mg Wycena zawartości form przyswajalnych P 2 O 5, Mg i K 2 O ANALIZA STATYSTYCZNA WYNIKÓW PODSUMOWANIE I WNIOSKI BIBLIOGRAFIA

6 1. WSTĘP Torfowiska to specyficzne obszary mokradłowe, w których następuje akumulacja substancji organicznej poprzez odkładanie się szczątków roślin torfotwórczych w warunkach nadmiernego uwilgotnienia. Ekosystemy torfowiskowe pełnią w środowisku wiele cennych funkcji [ILNICKI 2002; TOBOLSKI 2003, 2006]. Zachodzące w nich naturalne procesy torfotwórcze prowadzą do odkładania się pokładów torfu różnego typu w zależności od rodzaju torfowiska. Jednocześnie są to siedliska naturalnych fitocenoz, stanowiska rzadkich i reliktowych gatunków roślin oraz ostoje zwierząt [JASNOWSKA 2004]. Wytworzone pokłady torfu retencjonują ogromne ilości wody, wiążą CO 2 z powietrza, stanowią archiwum paleobotaniczne i archeologiczne [TOMASZEWSKA 2006], a ponadto są źródłem wielu czynnych substancji o specyficznych właściwościach, które mogą być wykorzystywane m.in. w lecznictwie [JASNOWSKA 2004]. W Polsce występuje ponad 50 tysięcy torfowisk, zarówno żywych, z zachowanym procesem torfotwórczym, jak i odwodnionych o powierzchni większej od 1 ha i łącznym areale około 1,3 mln ha, co stanowi prawie 30% powierzchni mokradeł i 4% powierzchni kraju. Obecnie szacuje się, że żywe ekosystemy torfowiskowe zajmują zaledwie około 202 tys. ha (0,6% pow. kraju). Rycharski [2006] oraz Grootjans i Wołejko [2007] podają, iż na początku XXI wieku powierzchnia wciąż funkcjonujących torfowisk zmniejszyła się aż o 84% w stosunku do stanu z połowy XX wieku. Różnice między poszczególnymi rodzajami torfowisk zależą głównie od sposobu zasilania w wodę, żyzności i odczynu wody oraz typu występującej roślinności [PAWLACZYK I IN. 2001; ILNICKI 2002; TOBOLSKI 2006]. Wśród zinwentaryzowanych obiektów dominują torfowiska niskie (93,1%). Największe z nich znajdują się w dolinach rzek m.in. Biebrzy, górnej Narwi, dolnej Odry na Nizinie Szczecińskiej [JASNOWSKA I IN. 2002; RYCHARSKI 2006]. Torfowiska wysokie stanowią zaledwie 4,7% powierzchni. Występują one głównie na pojezierzach np. Pojezierzu Zachodniopomorskim [JASNOWSKA, JASNOWSKI 1983], w strefie nadmorskiej [HERBICHOWA 1998], wyżynach i w górach (Góry Izerskie, Park Narodowy Gór Stołowych) [TOMASZEWSKA 2004 a; BOGACZ 2005]. Niewiele mniejszy obszar około 3% pow. wszystkich torfowisk zajmują torfowiska przejściowe [RYCHARSKI 2006]. W XVIII i XIX wieku zwracano szczególną uwagę na możliwość rolniczego zagospodarowania torfowisk w Polsce. Było to związane z przeprowadzeniem 6

7 prawidłowej melioracji na tych obszarach, a następnie przeznaczeniem ich pod uprawy polowe. W związku z tym, większość torfowisk niskich odwadniano, by przekształcić je głównie na łąki i pastwiska. Zmeliorowane torfowiska niskie, przekształcone do postaci łąk pobagiennych (in. murszowisk), są łąkami niżowymi, które należą do grupy łąk bagiennych (obejmującej także bielawy), występującymi na sztucznie osuszonych lub obsychających samorzutnie bielawach oraz łęgach rozlewiskowych i zastoiskowych [PROŃCZUK 1970]. Na łąkach tych możliwe jest prowadzenie użytkowania typu kośnego, pastwiskowego, bądź mieszanego przy właściwym kontrolowaniu zabiegów pratotechnicznych. Są to tereny zazwyczaj odwodnione, więc bez odpowiedniego nawodnienia oraz użytkowania, dochodzi na nich do szczególnie szybkich, niekorzystnych zmian [JANKOWSKA-HUFLEJT 2007]. Szacuje się, że co najmniej 86% torfowisk niskich zostało odwodnionych przez melioracje rolnicze, a pozostałe są silnie zagrożone [KOTOWSKI 2002]. Przemiany gospodarcze jakie zaszły w Polsce pod koniec XX w. spowodowały, że na wielu takich łąkach bardzo ograniczono lub w ogóle zaprzestano działalności rolniczej. Obecnie wiadomo, że zaprzestanie użytkowania odwadnianych łąk bagiennych stało się czynnikiem prowadzącym do dalszej degradacji gleby bagiennej polegającej na coraz głębiej sięgającym procesie murszenia torfu. Proces ten prowadzi do zmniejszenia miąższości złoża torfowego, a nawet aż do jego całkowitego zaniku [DEMBEK, PIÓRKOWSKI 2007; BRANDYK I IN. 2007]. Bezpośrednią przyczyną takich zmian zachodzących w ekosystemach mokradłowych jest niewątpliwie obniżenie poziomu wody w złożu torfowym. Postępująca mineralizacja torfu zwiększa eutrofizację siedliska, co wraz ze zmianą stopnia uwilgotnienia umożliwia wkraczanie nietorfotwórczych gatunków roślin [TOMASZEWSKA 2003; KRYSZAK I IN. 2004; KUCHARSKI 2008; PRZEMYSKI 2008; PODLASKA 2009]. Zmiany florystyczne zachodzące na powierzchni terenów bagiennych i pobagiennych mogą znaleźć odzwierciedlenie w zestawie makroszczątków roślinnych budujących torf. Wiadomo, że nasiona i owoce znajdujące się w warstwie zdegradowanej gleby bagiennej tworzą bogaty bank nasion [FALIŃSKA 2012]. W związku z tym powinna istnieć możliwość odtworzenia fitocenoz torfotwórczych na podstawie materiału karpologicznego. Głębokość występowania nasion i owoców gatunków roślin nietorfotwórczych może wskazywać jakiej miąższości jest warstwa gleby bagiennej objęta procesem degradacji, czyli murszenia. 7

8 Miąższość zdegradowanej warstwy organicznej jest ważną cechą profili glebowych wpływającą na właściwości fizyczne i chemiczne gleb organicznych. Zmiany degradacyjne zachodzące w glebach organicznych, na skutek procesu murszenia, są związane ze zróżnicowaniem zarówno ich właściwości fizycznych, chemicznych, jak i biologicznych. Degradacja chemiczna torfowisk związana jest z nadmierną akumulacją w siedliskach hydrogenicznych niektórych pierwiastków, co dotyczy zwłaszcza metali ciężkich [KOWALIŃSKI 1964; ŁACHACZ 2001 a; BOROWIEC, URBAN 2001; MATYKA-SARZYŃSKA, SOKOŁOWSKA 2005]. Wszelkie negatywne zmiany zachodzące na torfowiskach związane są z odwodnieniem, które uruchamia fazę decesji, czyli ubytek substancji organicznej. W fazie decesji zachodzą procesy przeobrażające gleby, nadające im odpowiednie cechy i właściwości. W związku z tym gleby hydrogeniczne na terenach odwodnionych różnią się od tych, które powstają na siedliskach glebotwórczych. Następstwem procesu decesji jest wiele niekorzystnych przemian, które prowadzą do naruszenia równowagi ekologicznej w środowisku przyrodniczym [OKRUSZKO 1981, 1992; JURCZUK 2000]. W sytuacji, gdy obserwuje się niepokojące zjawiska zachodzące na terenach bagiennych i pobagiennych, cenne staje się każde źródło informacji pozwalające na monitorowanie przemian zachodzących w ekosystemach bagiennych. 8

9 2. CEL BADAŃ Prezentowane w pracy zagadnienia mają na celu wskazanie możliwości rozszerzenia zakresu metod wykorzystywanych przy analizowaniu zmian degradacyjnych ekosystemu bagiennego. W związku z powyższym szczególną uwagę zwrócono na następujące zagadnienia: 1) Scharakteryzowanie aktualnej szaty roślinnej badanych obiektów w celu oceny stopnia degeneracji flory. 2) Wykazanie roli analiz paleobotanicznych w ustaleniu zasięgu warstwy zdegradowanego torfu (murszu) na podstawie makroszczątków roślinnych (materiał karpologiczny i części wegetatywne). 3) Podjęcie próby ustalenia listy gatunków roślin wskaźnikowych, których materiał karpologiczny odnaleziony w wierzchnich warstwach złóż torfowych może informować o zachodzeniu procesu murszenia torfu oraz w jakim stopniu materiał ten jest zgodny z obecnym składem gatunkowym fitocenoz. 4) Określenie zawartości wybranych pierwiastków: węgla (C), azotu (N), cynku (Zn), ołowiu (Pb), miedzi (Cu), chromu (Cr), niklu (Ni), kadmu (Cd) oraz form rozpuszczalnych: wapnia (Ca), sodu (Na), fosforu (P), potasu (K) i magnezu (Mg) w profilach torfowych ze wskazaniem zmian zawartości poszczególnych metali w wierzchnich warstwach złóż torfowych z zaznaczającym się procesem murszenia. 5) Ustalenie istnienia zgodności wyników otrzymanych na drodze metod paleobotanicznych i gleboznawczych przy określaniu miąższości warstwy zdegradowanego torfu. 9

10 3. PRZEGLĄD LITERATURY 3.1. MOKRADŁA POJĘCIE BAGIEN, TERENÓW PODMOKŁYCH, TORFOWISK. ZNACZENIE TERENÓW BAGIENNYCH Mokradła są bardzo szerokim pojęciem i najogólniej definiuje się je jako wszelkie ekosystemy wodne lub ziemnowodne, przy głębokości odpływu wody nie przekraczającej 6 m. Jest to definicja przyjęta przez Międzynarodową Konwencję Ramsar [1971]. W ujęciu ekologicznym i gleboznawczym mokradła to siedliska uwodnione w stopniu umożliwiającym występowanie w nich hydrofilnej roślinności oraz akumulację organicznych utworów glebowych. Powstały one w wyniku procesów zachodzących w fazie akumulacyjnej rozwoju siedlisk kształtowanych przez wodę [OKRUSZKO I IN. 2001]. Terminów związanych z mokradłami jest wiele. Dotyczy to zarówno definicji formalnych, naukowych [MITSCH, GOSSELINK 2000], jak i pojęć stosowanych w języku literackim, np. bagniska, błota, moczary, topieliska, grzęzawiska, trzęsawiska. Niektóre sformułowania stosowane w mowie potocznej zostały na stałe wprowadzone do języka naukowego i opisują twory przyrody bądź zachodzenie konkretnych procesów i zjawisk jak, np. mszar, pło, czy źródlisko. Do mokradeł zaliczane są tereny podmokłe, które mogą być mniej lub bardziej grząskie ze stagnującą, bądź mało ruchliwą wodą [PAWLACZYK I IN. 2001; TOBOLSKI 2003, 2006]. Należą tu więc m.in. torfowiska, bagna, równiny zalewowe, lasy namorzynowe, czy wszelkie wody śródlądowe, morskie i oceaniczne [RYDIN, JEGLUM 2008]. W literaturze zagranicznej można spotkać się z powszechnym określaniem mokradeł, jako wetlands, jednak nie jest to do końca pojęcie w pełni zidentyfikowane. Również w Polsce zaczęto wprowadzać ten termin dla określania mokradeł lub bagien bądź ogólnie środowisk wodno-błotnych [DOBROWOLSKI I IN. 1998], jednak nie został on uściślony, co spowodowało wiele niejasności w definiowaniu terminologii dotyczącej mokradeł. Ilość wspólnych terminów określających bagna i mokradła była wykorzystywana przez lata, aby opisać różne typy mokradeł. Historia użycia i nadużycia tych słów często ujawniła zdecydowanie regionalne lub przynajmniej kontynentalne ich pochodzenie [TOBOLSKI 2003; MITSCH 2012]. Mokradła są ekosystemami niezwykle rozprzestrzenionymi na całej kuli ziemskiej. Przez cały czas podejmowane są próby dotyczące inwentaryzacji tych obszarów w skali światowej. Tego trudnego zadania podjął się Kac [1975], który w swym opracowaniu wskazuje 140 prowincji bagiennych na wszystkich kontynentach 10

11 z wyjątkiem Antarktyki. Jest to oryginalna koncepcja regionalizacji geobotanicznej, w której autor wprowadza w świat niezwykle osobliwej przyrody różnych typów torfowisk, zabagnień i błot wszystkich kontynentów i archipelagów, od tropików, aż po tundrę i od nizin nadmorskich po najwyższe piętra gór. Obecnie szacuje się, że powierzchnia mokradeł na świecie wynosi od 7 do 9 mln km 2, czyli około 4 do 6 % powierzchni lądowej Ziemi [MITSCH, GOSSELINK 2000]. Prawie 86 % z szacowanej łącznej powierzchni naturalnych mokradeł znajduje się w tropikalnych, subtropikalnych i borealnych rejonach świata. Mokradła strefy umiarkowanej stanowią tylko około 14% światowych naturalnych mokradeł. Naukowcy szacują, że od 1,3-1,5 milionów km 2 mokradeł to powierzchnia pól ryżowych na świecie. Dla porównania, w sumie 1,2 mln km 2 obszarów wodno-błotnych została zarejestrowana w 2004 roku przez Konwencję Ramsar o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe. Stanowi to około 13 do 17% całkowitej powierzchni światowej mokradeł [MITSCH 2012]. Jak podaje Tobolski [2003] wśród terenów podmokłych na szczególną uwagę zasługują torfowiska. Spowodowane jest to zdolnością tej specyficznej grupy mokradeł do akumulowania torfu poprzez odkładanie w nich szczątków roślin torfotwórczych. Wśród mokradeł (bagien) wyróżnia się dwa typy ekosystemów: tzw. torfotwórcze ekosystemy torfowiskowe oraz wszystkie pozostałe ekosystemy tzn. te, które nie charakteryzują się długotrwałym procesem torfotwórczym (mułowiska, namuliska, podmokliska). Podkreślenie to ma szczególne znaczenie, gdyż wyraźnie wskazuje, iż każde torfowisko należy do mokradeł, ale już nie każde z nich jest torfowiskiem. Do torfowisk zalicza się tylko te, które charakteryzują się wyraźnym i długotrwałym procesem torfotwórczym. Oznacza to czas potrzebny do uformowania pokładu torfu o miąższości co najmniej 30 cm, a o ich egzystencji decyduje czynnik hydrologiczny i występujące na powierzchni rośliny torfotwórcze [TOBOLSKI 2003, 2006]. Podobnie, z geologicznego punktu widzenia, torfowisko definiowane jest jako geobiocenoza, która wykształca się w warunkach silnego uwodnienia o miąższości torfu ponad 30 cm [SYSTEMATYKA GLEB POLSKI 1989; ILNICKI 2002]. Nieodzownym elementem torfowiska jest typowa dla jego istnienia roślinność torfotwórcza lub wprowadzona po ich odwodnieniu tzw. roślinność zastępcza. Przy badaniach torfowisk, botanicy szczególny nacisk kładą na zbiorowiska roślinne, geolodzy zaś na zasoby torfu i ich wykorzystanie [MAKSIMOW 1965; ILNICKI 2002]. 11

12 Każde torfowisko składa się z dwóch warstw: akrotelmu i katotelmu. Akrotelm stanowi żywą, aktywną warstwę torfowiska o głębokości do 0,5 m i składa się z warstwy żywych roślin torfotwórczych, których części nadziemne i korzenie z czasem obumierają tworząc tzw. warstwę obumierających szczątków roślinnych i tworzenia się torfu. Część ta odznacza się zmiennym poziomem wody, dużą przepuszczalnością wodną, okresowym napowietrzeniem i dużą aktywnością mikrobiologiczną. Położona głębiej warstwa katotelmu jest nieożywioną, martwą częścią torfowiska, gdyż panuje tam stałe nasycenie wodą, a więc warunki całkowicie beztlenowe. W katotelmie zachodzi narastanie pokładów torfu [ILNICKI 2002; JÓŽA, VONIČKA 2004; TOBOLSKI 2006]. Ekosystemy torfowiskowe pełnią szereg różnych funkcji. Są m.in. źródłem pożywienia, pozyskiwania surowców, miejscem występowania zarówno rzadkich, jak i dziko żyjących gatunków roślin i zwierząt, co sprawia, że tereny te są bardzo cenną ostoją bioróżnorodności. Ponadto przez wiele stuleci rozległe powierzchnie torfowisk stanowiły przeszkodę dla wrogich wojsk, a powstałe wśród nich, suche mineralne wyspy stanowiły schronienie zarówno dla miejscowej ludności, jak i przybywających band rozbójników. Nie można pominąć funkcji torfowisk jako niezwykłego rezerwuaru informacji historycznych. Jako archiwum archeologiczne, dzięki wykopaliskom i badaniom paleobotanicznym dostarczają cennych informacji o zmianach klimatu, roślinności, a także o warunkach życia i działalności człowieka. Artefakty odnajdywane w torfowiskach na terenie Danii, Niemiec i Holandii są tego najlepszym przykładem. Wśród odnajdywanych artefaktów znajduje się m.in. sprzęt użytku domowego, konstrukcje drewniane, fragmenty odzieży, a nawet zwłoki ludzkie. Torfowiska służą więc jako archiwa świadectw prehistorii zawartej w torfie. Warto także zwrócić uwagę na krajobrazową, edukacyjną, przyrodniczą, kulturową i rekreacyjną rolę obszarów mokradłowych [GÖTTLICH 1976; DIERSSEN 1982 a, 1989; BELLAMY 1993; ILNICKI 2002; ŁACHACZ 2004; JASNOWSKA 2004; TOBOLSKI 2006; TOMASZEWSKA 2006]. 12

13 3.2. PODZIAŁ MOKRADEŁ. POWSTAWANIE I KLASYFIKACJA TORFOWISK Mokradła kształtują się w różnego typu obniżeniach terenu, w miejscach koncentracji wód. Przy odpowiednio wysokim uwilgotnieniu i warunkach beztlenowych zachodzą procesy powstawania siedlisk mokradłowych. Zmienność uwilgotnienia i warunków powietrzno-wodnych wpływa na nasilenie procesów biologicznych prowadzących do zróżnicowania mokradeł [RYCHARSKI 2000]. W paludologii, nazywanej inaczej torfoznawstwem, szczególną uwagę przywiązuje się do geomorfologii obszarów bagiennych, klasyfikując je na podstawie siedliskoznawczego podziału mokradeł według typów hydrologicznego zasilania [OKRUSZKO 1992]. System ten bazuje na dwóch kryteriach rozpatrywanych łącznie: typie hydrologicznego zasilania i warunkach hydroekologicznych. W związku z tym można wyróżnić 4 typy torfowisk: ombrogeniczne zasilane przez wody opadowe występujące w izolowanych zagłębieniach, topogeniczne oparte na rozległych zbiornikach płytkich wód podziemnych, typowe dla równin, soligeniczne zasilane przez wody podziemne, charakterystyczne na obszarach bogato urzeźbionych młodo- i staroglacjalnych wysoczyzn morenowych oraz fluwiogeniczne obejmujące siedliska typowo dolinowe. Jednak specyfika torfowisk nie jest powiązana wyłącznie z typem hydrologicznym. Nie można pominąć umiejscowienia w rzeźbie, które decyduje o warunkach odpływu wody, np. w zagłębieniach bezodpływowych powstają torfowiska wysokie, a w odcinkach dolin, lub innych miejscach, gdzie odpływ jest naturalnie utrudniony tworzą się torfowiska fluwiogeniczne i soligeniczne [RYCHARSKI 2000; OKRUSZKO I IN. 2001]. Przy charakterystyce obszarów bagiennych należy dokładnie przyjrzeć się specyfice siedlisk hydrogenicznych, na których się tworzą. W siedliskach tych najistotniejszym czynnikiem kształtującym wszelkie procesy biologiczne jest woda, która decyduje o jakościowym i ilościowym rozwoju zbiorowisk roślinnych, szczególnie o przebiegu nasilenia i kierunku procesów związanych z przeobrażeniem wytworzonej roślinnej masy organicznej. Przy uwzględnieniu dominującej roli czynnika wodnego, w różnicowaniu się siedlisk hydrogenicznych, Okruszko [1992] sformułował pojęcie hydrogenicznych siedlisk wilgotnościowych (HSW). Przyjął przy tym założenie, że warunki wilgotnościowe są rozpatrywane jako aktualnie występujące tzw. aktualne hydrogeniczne siedliska wilgotnościowe (AHSW) bądź ukształtowane zgodnie z wymogami produkcji rolnej ukierunkowanej na użytki zielone tzw. potencjalne hydrogeniczne siedliska wilgotnościowe (PHSW). W tej drugiej grupie 13

14 siedlisk po przeprowadzonej melioracji mogą ukształtować się różne warunki zasilania pozwalające na powstanie siedlisk soligenicznych, topogenicznych oraz fluwiogenicznych. Innego podziału obszarów mokradłowych dokonał Dembek i in. [2000]. Ich opracowanie charakteryzuje torfowiska na tle fizycznogeograficznej regionalizacji Polski biorąc pod uwagę ukształtowanie powierzchni jako główne kryterium podziału obszaru Polski, zarówno w skali regionalnej, jak i lokalnej. Omówione zostały torfowiska w trzech wyodrębnionych makroregionach: strefie młodoglacjalnej, strefie staroglacjalnej oraz strefie wyżynno-górskiej. Torfowiska powstają poprzez akumulację substancji organicznej w postaci torfu. Występowanie roślinności torfotwórczej w tego typu ekosystemach warunkuje odkładanie pokładów torfu, co jest możliwe dzięki procesowi torfotwórczemu polegającemu na niepełnym rozkładzie szczątków roślin torfotwórczych w warunkach nadmiernego uwilgotnienia [HERBICHOWA 1998; ILNICKI 2002; TOBOLSKI 2003; JERMACZEK I IN. 2009]. Powstający w wyniku procesu torfotwórczego pokład torfu jest jednym z komponentów ekosystemu bagiennego. Torf będący efektem niepełnego rozkładu szczątków roślin w warunkach długotrwałego lub stałego zabagnienia mieści się w grupie osadów biogenicznych, które zaliczane są do skał osadowych [TOBOLSKI 2000]. Zgodnie z polską normą (PN-85/G Torf. Genetyczny podział surowca ) mianem torfu określa się utwór akumulacyjny pochodzenia organicznego, głównie roślinnego, powstały w wyniku procesu torfienia przebiegającego w określonych warunkach wodnych, powietrznych i mikrobiologicznych, składający się ze szczątków roślinnych w różnym stopniu zmumifikowanych oraz humusu torfowego. Według umownie przyjętego obecnie w Polsce kryterium popielności, zawartość części mineralnych w torfie nie przekracza 80%. Torfowiska dzięki tworzeniu warstw torfu rejestrują własną historię. Na podstawie analizy pyłkowej, czy analizy makroszczątków roślinnych, możliwa jest rekonstrukcja subfosylnych zbiorowisk roślinności torfotwórczej pozwalająca na odtworzenie historii rozwoju i funkcjonowania torfowiska [HERBICHOWA 1998]. Rozwój torfowisk może być etapem zarastania zbiorników wodnych (tzw. terestrializacja), bądź wynikiem opanowania terenów podmokłych przez rośliny torfotwórcze (tzw. paludyfikacja). Torfowiska mogą powstawać także w terenach górzystych i na zboczach przy stałym dopływie wody [PAWLACZYK I IN. 2001; JERMACZEK I IN. 2009]. Procesy torfotwórcze przebiegają odmiennie w różnych warunkach klimatycznych i w związku z tym stosowane są róże klasyfikacje torfu. W strefie klimatu umiarkowanego zasadniczą rolę odgrywa klasyfikacja torfu oparta na 14

15 składzie torfotwórczych zbiorowisk roślinnych. Uwzględnia ona również warunki troficzne siedliska, a także informuje o wielkości stopnia rozkładu i popielności torfu [ILNICKI 2002]. Istnieje wiele sposobów klasyfikowania torfowisk [TJUREMNOV 1949; MAKSIMOW 1965; TOŁPA I IN. 1967; OKRUSZKO 1973; MOORE 1984; GÖTTLICH 1990; TOBOLSKI 1998, 2000], jednak większość autorów najczęściej powołuje się na tradycyjny podział obejmujący trzy typy torfowisk. Podział ten oparty jest na hydrologii i ekologii złóż torfowych [KULCZYŃSKI 1939/1940; JASNOWSKI, PAŁCZYŃSKI 1976; FRANKIEWICZ 1980 a; LANG 1994; SUCCOW, JESCHKE 2000; DIERSSEN, DIERSSEN 2008]. Zasadniczo, ze względu na sposób zasilania w wodę oraz zawartość biogenów wyróżnia się dwa główne typy ekologiczne torfowisk: niskie (układy mezoi eutroficzne) i wysokie (układy oligotroficzne). Między tymi dwoma skrajnymi układami pozycję pośrednią zajmuje trzeci typ ekologiczny torfowiska przejściowe. Reprezentuje on mieszany typ hydrologicznego zasilania, a od strony troficznej jest pośrednim ogniwem o cechach słabo oligotroficznych, bądź stanowi stadium w procesie przekształcania się torfowisk niskich w wysokie [TOBOLSKI 2000, 2003, 2006; ILNICKI 2002; PAWLACZYK I IN. 2001, 2005; JERMACZEK I IN. 2009]. Ekosystemy niskotorfowiskowe są typem najbardziej rozpowszechnionym na terenie Polski. Zaliczane są do mokradeł topogenicznych, minerogenicznych oraz soligenicznych. Torfowiska niskie powstają na drodze paludyfikacji lub w wyniku lądowienia zbiorników jeziornych. Ich występowanie jest ściśle uzależnione od przepływu wód gruntowo-powierzchniowych, dlatego też pokłady torfu formują się powyżej zwierciadła wód gruntowych i tworzą płaskie lub nieco wklęsłe formy terenu. Na podstawie badań Polesia Kulczyński [1939/1940] wśród torfowisk niskich wyróżnił: zalewane, darniowe i źródliskowe na tarasach dolin rzecznych. Torfowiska niskie wyróżnia bogactwo florystyczne i znaczna liczba zbiorowisk roślinnych mających w swym składzie przede wszystkim turzyce, mchy brunatne, różnorodne rośliny zielne oraz rośliny zdrewniałe [TOBOLSKI 2000]. Torfowiska wysokie określa się mianem torfowisk ombrogenicznych, gdyż są uzależnione od nisko zasobnych w związki mineralne wód opadowych. W związku z tym pojawia się na nich nieliczna (w porównaniu z innymi typami torfowisk) specyficzna roślinność przystosowana do życia na silnie kwaśnym podłożu. Stwarza to warunki do rozwoju mchów torfowców z rodzaju Sphagnum, które posiadają zdolność do magazynowania ogromnych ilości wody, a dodatkowo sama ich obecność wpływa 15

16 na utrzymanie silnie acidofilnego środowiska [RYDIN, JEGLUM 2008]. Obecność dużej ilości torfowców chłonących wodę umożliwia zwiększenie miąższości pokładu torfu wysokiego nawet na wiele metrów ponad poziom otaczającego je terenu, przy zachowaniu wysokiego uwilgotnienia. Na torfowiskach wysokich występują również wyspecjalizowane gatunki z rodziny turzycowatych, jak np. wełnianka pochwowata, krzewinki z rodziny wrzosowatych, czy rośliny owadożerne, jak rosiczki i pływacze. Typowy układ zbiorowisk roślinnych torfowisk wysokich jest zróżnicowany na wyniesione kępy i wklęsłe lub płaskie dolinki. W naszym kraju ten typ torfowisk występuje stosunkowo rzadko. Największe skupiska dużych torfowisk wysokich występują jedynie w strefie przymorskiej i w rejonach górskich, mniejsze zaś tworzą się w zagłębieniach bezodpływowych [TOBOLSKI 2000, PAWLACZYK I IN. 2005]. Szczególną uwagę na torfowiska wysokie zwrócił Kulczyński [1939/1940], który na podstawie czynników hydrologicznych oraz związanych z nimi fitocenoz torfotwórczych podzielił je dodatkowo na dwa typy: bałtycki i kontynentalny. Potwierdzili to inni autorzy [HERBICHOWA 1998; PAWLACZYK I IN. 2005; JERMACZEK I IN. 2009], którzy w zależności od kształtu wyróżnili torfowiska kopułowe, bałtyckie (przechodzące we wschodnich rejonach kraju w kontynentalne), kotłowe (powstające w zagłębieniach wytopiskowych) oraz torfowiska kołdrowe występujące głównie w wilgotnych i chłodnych terenach nadmorskich Europy Północnej (m.in. Szkocja, Skandynawia). Ponadto, jako odrębna kategoria mogą być wydzielane torfowiska górskie ze względu na specyficzne warunki ich powstawania. Jedną z możliwości są torfowiska wierzchowinowe rozwijające się na wierzchowinach górskich. Różnorodne czynniki klimatyczne oraz urozmaicona rzeźba terenu przyczyniła się do powstania tak wielu form, że do dnia dzisiejszego nie ma jednolitego systemu typologicznego torfowisk górskich [OBIDOWICZ 1985; MATUŁA I IN. 1997; DEMBEK 2000; TOMASZEWSKA 2004 a; OBIDOWICZ, MARGIELSKI 2008; KLEMENTOWSKI 2008]. Torfowiska przejściowe, tzw. torfowiska mieszane, łączą w sobie elementy nisko- i wysokotorfowiskowe. Są to ekosystemy zasiedlane przez rośliny ombrominerotroficzne, które nie są tak skrajnie ubogie, jak torfowiska wysokie, co wpływa na ich nieco bogatszy świat florystyczny. Roślinność typowa dla kwaśnych torfowisk przejściowych występuje na torfowiskach wiszących (soligenicznych), które powstają na zboczach górskich lub na terasach zalewowych w dolinach rzecznych. Jest to odmiana torfowisk źródliskowych zasilanych ubogimi w składniki troficzne wodami podziemnymi. Zasięg występowania tego typu torfowisk jest szerszy od areału 16

17 zajmowanego przez torfowiska wysokie. W klasycznej postaci pła mszarnego towarzyszącego zbiornikom wodnym występują bardzo rzadko, częściej towarzyszą torfowiskom wysokim [TOBOLSKI 2000; PAWLACZYK I IN. 2001, 2005; JERMACZEK I IN. 2009]. Klasyfikacja torfowisk ma swoje miejsce także w ujęciu gleboznawczym. Dotyczy to siedlisk hydrogenicznych, w których powstają gleby organiczne. Geneza tych siedlisk jest ściśle związana z czynnikiem wodnym, który decyduje zarówno o charakterze, jak i właściwościach gleb hydrogenicznych, które stanowią odrębny dział w Systematyce gleb Polski [SYSTEMATYKA GLEB POLSKI 1989, 2011; OKRUSZKO, PIAŚCIK 1990]. Zgodnie z Systematyką gleb Polski [1989] dział gleb hydrogenicznych obejmuje gleby bagienne i pobagienne. W rzędzie gleb bagiennych wyróżnia się dwa typy: gleby mułowe i gleby torfowe. Biorąc pod uwagę rodzaj utworu, typ gleb mułowych dzieli się na trzy podtypy: mułowe właściwe, gleby torfowo-mułowe i gleby gytiowe. W obrębie gleb torfowych wyróżnia się również trzy podtypy i są to: gleby torfowe torfowisk niskich, torfowisk przejściowych i torfowisk wysokich, co jest oparte na zasadniczym zróżnicowaniu naturalnych torfowisk wynikającym z żyzności siedlisk. Ciekawą koncepcję rozszerzenia dotychczasowej systematyki gleb torfowych w oparciu o wpływ czynników botanicznych, geologicznych i pedologicznych na genetyczną klasyfikację torfu i gleb z niego powstających zaproponował Roeschmann i in. [1993]. Z kolei rząd gleb pobagiennych obejmuje gleby zabagnione lub bagienne po odwodnieniu, które przerywa proces akumulacji materii organicznej i inicjuje fazę decesji. Nalezą do nich gleby murszowe i murszowate. Gleby murszowe dzielą się następnie na cztery podtypy: torfowo-murszowe, mułowo-murszowe, gytiowomurszowe i namurszowe, zaś gleby murszowate na trzy podtypy: mineralno-murszowe, murszowate-właściwe i murszaste. Zgodnie z najnowszą Systematyką gleb Polski [2011] w rzędzie gleb organicznych wydzielono sześć typów glebowych: gleby torfowe fibrowe, hemowe i saprowe (reprezentujące gleby wytworzone z roślin hydrofilnych w procesie paludyzacji, w warunkach nadmiernego uwilgotnienia środowiska), gleby organiczne ściółkowe (wytworzone w warunkach dobrego drenażu, nienasycone wodą przed dłuższy czas), gleby limnowe (wytworzone z osadów podwodnych gytii, mułów lub namułów) oraz gleby murszowe (powstałe z różnych utworów organicznych w procesach tlenowego przeobrażenia materiałów organicznych). Ogółem gleby hydrogeniczne zajmują 7,8% powierzchni Polski, z czego połowa przypada na gleby torfowe i murszowe [BEDNAREK, PRUSINKIEWICZ 1999]. 17

18 3.3. ZARYS BADAŃ TORFOWISK W POLSCE Rozmieszczenie torfowisk w Polsce jest nierównomierne, dlatego ich rola krajobrazotwórcza w poszczególnych regionach kraju jest silnie zróżnicowana. Wyraźne nagromadzenie torfowisk występuje w północnej części Polski, gdzie skupia się prawie 3/4 całej powierzchni krajowych torfowisk. W Polsce środkowej znajduje się jedynie 24,3% wszystkich torfowisk, a na południową część kraju przypada 1,5% [JASNOWSKI 1978]. Taki rozkład znajduje również potwierdzenie w badaniach Dembka i współautorów [2000], którzy wskazali m.in. na różny stopień zatorfienia w wyróżnionych trzech strefach morfogenetycznych w Polsce. Wykazano, że w strefie młodoglacjalnej wskaźnik zatorfienia wynosi 6%, dzięki czemu jest to najbardziej zatorfiona strefa morfogenetyczna Polski. Przy zdecydowanej przewadze torfowisk niskich obszar młodoglacjalny odznacza się najliczniejszym występowaniem torfowisk ombrogenicznych przejściowych i wysokich. Zatorfienie strefy staroglacjalnej jest mniejsze i wynosi 4%. Dominują tu głównie mokradła nietorfowe, a udział torfowisk w tej powierzchni jest znacznie mniejszy. W strefie wyżynno-górskiej zatorfienie wynosi zaledwie 1% i jest najniższe wśród wyszczególnionych stref. W makroregionach południowej Polski przeważają torfowiska niskie, jednak w porównaniu z pozostałymi strefami udział torfowisk przejściowych i wysokich w ogólnej powierzchni torfowisk jest dość duży [DEMBEK I IN. 2000]. Ustalenie rozmieszczenia różnych typów torfowisk oraz określenie wielkości zasobów torfu w Polsce jest przedmiotem badań wielu autorów. W latach w Instytucie Geologicznym zespół pod kierunkiem R. Pacowskiego opracował 45 dokumentacji torfowisk będących pierwotnym źródłem przyszłych inwentaryzacji zasobów złóż torfu. Powołanie w 1955 roku Centralnego Urzędu Gospodarki Torfowej (CUGT) zadecydowało o potrzebie uzyskania bilansu torfowisk, dlatego już od 1958 roku podejmowane były próby zinwentaryzowania torfowisk w Polsce [ILNICKI 2002]. Połowa lat siedemdziesiątych przyniosła opublikowanie wcześniejszych wyników badań [JASNOWSKI 1975]. Powierzchnia torfowisk okazała się mniejsza, ale ich liczba znacznie większa (49 145) w porównaniu do wersji wcześniejszej (32 398). Również w 1975 r. został opracowany Atlas torfowisk województwa szczecińskiego zawierający szczegółowe mapy lokalizacyjne występujących tam złóż torfowych i gytiowisk [JASNOWSKI I IN. 1975]. O potrzebie uzyskania syntetycznych informacji o torfowiskach Polski przez wykonanie syntez regionalnych i syntezy krajowej na 18

19 podstawie zgromadzonego banku informacji pisał Żurek [1982]. W 1984 r. opublikowane zostały wyniki inwentaryzacji torfowisk Polski z uwzględnieniem panującego podziału na województwa i makroregiony [LIPKA 1984]. Kolejne lata przynosiły nowe dane dotyczące inwentaryzacji torfowisk, jednak w dalszym ciągu nie były to jeszcze dokładne opracowania całej Polski (zwłaszcza terenów górskich, wyżyn i Dolnego Śląska). W latach Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach (IMUZ) opracował Komputerowy system informatyczny zarządzający bazą danych o zasobach torfu w Polsce. W oparciu o ten system zaczęto tworzyć bank danych o torfowiskach Polski ( ), a do roku 1994 opracowano kilka atlasów, w których znalazły się najdokładniejsze mapy dotyczące rozmieszczenia torfowisk w Polsce. Na podstawie wieloletnich badań i materiałów IMUZ stworzył mapę Polski z podziałem na 10 regionów (szczeciński, toruński, olsztyński, białostocki, poznański, łódzki, warszawski, wrocławski, krakowski, lubelski), w których były prowadzone szczegółowe badania torfoznawcze [ILNICKI, BANASZUK 1994; ILNICKI 2002]. Charakterystyka obszarów mokradłowych w Polsce dokonywana jest zarówno w ujęciu krajowym, regionalnym, jak i lokalnym. Badania torfowisk w Polsce są prowadzone w różnych miejscach. W pasie północnym badania prowadzono m.in. na Pomorzu Szczecińskim [JASNOWSKI 1962] i Zachodnim [JASNOWSKI I IN. 1976], Pojezierzu Bytowskim [JASNOWSKA, JASNOWSKI 1981, 1982] i Zachodniopomorskim [JASNOWSKA, JASNOWSKI 1983] oraz w województwie słupskim [JASNOWSKI 1990]. Badaniami objęto także obszar Pobrzeża Pomorskiego w województwie koszalińskim [JASNOWSKA I IN. 1996; JASNOWSKA, MARKOWSKI 1998], gdzie określano m.in. różnorodność torfowisk okolic Kołobrzegu [JASNOWSKA 2004]. W środkowej części Pobrzeża Bałtyckiego badania torfowisk wysokich prowadziła także Herbichowa [1998]. Torfowiska Ziemi Świeckiej scharakteryzował Tobolski [2003] ukazując je na tle polskich i europejskich torfowisk. Zespół prof. K. Tobolskiego badał także torfowiska leżące w granicach Borów Tucholskich [TOBOLSKI 2006]. Obszernego opracowania torfowisk, wskazującego na związek procesu zatorfienia z elementami środowiska przyrodniczego obszarów wschodniej Polski, dokonał Żurek [1990]. Z kolei Dembek wraz ze współpracownikami [2000] opisał szczegółowo mokradła na tle regionalizacji fizycznogeograficznej Polski. W tym samym roku, w oparciu o podobne kryteria, Dembek [2000] dokładniej określił wybrane aspekty zróżnicowania torfowisk w młodo- i staroglacjalnych krajobrazach Polski Wschodniej, gdzie badaniami objął Pojezierze Litewskie i Mazurskie, Nizinę Północno- i Południowopodlaską oraz Polesie 19

20 Zachodnie. Badania terenów bagiennych Warmii i Mazur były i są prowadzone przez Łachacza [2001 b, 2009], a także Gotkiewicza i współautorów [1995 a i b], którzy przedstawili rozmieszczenie i charakterystykę mokradeł na terenie Pojezierza Olsztyńskiego oraz w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Badane obszary są w ok. 80% (Pojezierze Olsztyńskie), a nawet w 95% (Kraina Wielkich Jezior Mazurskich) pokryte torfowiskami niskimi, które stanowią dominujący typ na terenie Polski. W obu przypadkach stwierdzone zasoby torfowisk niskich w przeważającej części ulegają procesowi decesji i są użytkowane głównie jako łąki i pastwiska [GOTKIEWICZ I IN a i b]. Podobnie przeprowadzone badania torfowisk i gytiowisk na terenie Równiny Sępopolskiej (będącej największym mezoregionem Niziny Staropruskiej) [PIAŚCIK I IN a] oraz Pojezierza Ełckiego [PIAŚCIK I IN b] wykazały dominację torfowisk niskich będących w fazie decesji. W rejonie północno-wschodniej Polski badania torfowisk prowadzi także Drzymulska [2004, 2008], która scharakteryzowała m.in. torfowisko Taboły i torfowisko Borki w Puszczy Knyszyńskiej oraz torfowiska dolinne i przyjeziorne w strefie Wigier [DRZYMULSKA, ŻUREK 2008]. Nie można pominąć niezwykle cennych badań torfowisk w Dolinie Biebrzy, które należą do najcenniejszych i największych obszarów mokradłowych Europy [PAŁCZYŃSKI 1984, 1985, 1988; OKRUSZKO 1990, 1991 a]. Środkowa część Polski była przedmiotem badań Ilnickiego [1995], który scharakteryzował mokradła Pojezierza Lubuskiego oraz regionu poznańskiego [ILNICKI 1996]. W województwie lubuskim badania torfowisk prowadził zespół Lipki [LIPKA I IN. 2001, 2002], a także Wołejko i Stańko [1998], którzy opracowali torfowiska w dolinie Ilanki i Pliszki na Pojezierzu Lubuskim. Warto zwrócić uwagę na badania torfowisk wykonywane na południu Polski. Były one prowadzone m.in. w Górach Izerskich i Karkonoszach [MATUŁA I IN. 1997; TOMASZEWSKA 2004 a i b], Podhalu i Tatrach [OBIDOWICZ 1975] oraz Bieszczadach Zachodnich [MAREK, PAŁCZYŃSKI 1962; LIPKA 1995]. Przedmiotem badań były także ekosystemy torfowiskowe położone między Tatrami a Beskidami torfowiska Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, które są obecnie największym i najcenniejszym przyrodniczo kompleksem torfowisk wysokich w południowej Polsce [LIPKA, ZAJĄC 2003; ŁAJCZAK 2006]. Warto wspomnieć, iż na zagadnienia związane z powstawaniem, rozmieszczeniem i ochroną torfowisk Polski zwrócili uwagę także zagraniczni autorzy [OVERBECK 1975; BÖCKER, FOMIN 1994; DIERSSEN, DIERSSEN 2008]. 20

21 3.4. ZAGROŻENIA TORFOWISK. DEGRADACJA, PROCES MURSZENIA TORFU I ZMIANY ZACHODZĄCE W GLEBACH ORGANICZNYCH Do najważniejszych procesów degradacyjnych zagrażających mokradłom należą zarówno procesy naturalne, jak czynniki zewnętrzne związane z antropopresją [DOBROWOLSKI I IN. 1998; FUDALI 2009]. Są to więc zarówno zmiany klimatyczne, jak i działalność człowieka związana z różnorodnym użytkowaniem torfowisk poprzez prowadzenie melioracji odwadniających umożliwiających wykorzystanie rolnicze, zalesianie oraz eksploatację torfu [PAWLACZYK I IN. 2001; TOBOLSKI 2006]. W przypadku procesów naturalnych, zmiany klimatu wpływają w sposób bezpośredni na warunki hydrologiczne złóż torfowych, jak również na otaczający je krajobraz. Procesy te prowadzą do zmian tempa akumulacji osadów organicznych i poziomu wód w złożach. Istnienie torfowisk jest uzależnione także od procesów morfogenetycznych, jak np. zasypywanie torfowisk przez ruchome wydmy, czy zmianę przepływu wód powierzchniowych, co wpływa zarówno na przekształcenie warunków w zlewni, jak i bezpośrednio może oddziaływać na szatę roślinną. Fitocenozy mogą ulegać przekształceniom w związku ze zmianą sposobu zasilania w składniki pokarmowe. Pośrednim zagrożeniem naturalnym może być także zjawisko eutrofizacji zachodzące na skutek sąsiedztwa obszarów torfowiskowych z otaczającymi je polami uprawnymi [DOBROWOLSKI I IN. 1998; PAWLACZYK I IN. 2001; JASNOWSKA 2004]. Możliwość szerokiego wykorzystania zdolności produkcyjnych obszarów torfowiskowych sprawiła, że są one powszechnie stosowane do celów gospodarczych, m.in. jako złoża surowców (torfu i sapropeli) [MAKSIMOW 1965; FRANKIEWICZ 1980 b; JAWOROWSKI 1995; ILNICKI 2002], tereny produkcji drewna, a zmeliorowane złoża zamieniono w użytki zielone lub pola uprawne [TOBOLSKI 2000]. Wszystkie te zabiegi wpływają niekorzystnie na warunki hydrologiczne torfowisk, ponieważ prowadzą do ich odwodnienia, a w konsekwencji do degradacji siedlisk hydrogenicznych. Melioracje odwadniające i łąkarskie zagospodarowanie torfowisk wywołuje wielokierunkowe zmiany właściwości wodnych, fizycznych i chemicznych w tego typu ekosystemach. Kierunki i zakres tych zmian są wypadkową interakcji warunków siedliskowych i czynników antropogenicznych [KIRYLUK 2007]. Skutki tych zjawisk są bardzo trudne do odwrócenia [JASNOWSKA 2004]. Prończuk [1956] pisząc o problemie degradacji terenów organogenicznych w Polsce twierdził, że może ona zaznaczać się jako obsychanie terenów 21

22 organogenicznych pozostawionych jako nieużytki bądź jako przemiany zachodzące w związku z prowadzeniem uprawy roślin polowych, czy łąkowych na torfie. Odwodnienie torfowisk jest nierozerwalnie związane z fazą decesji [OKRUSZKO 1991 b, 1993], która zatrzymuje proces akumulacji torfu w siedlisku, co skutkuje osiadaniem, tj. zagęszczaniem i ubywaniem masy organicznej oraz zmniejszeniem pojemności wodnej gleb torfowych [JURCZUK 2009]. Należy jednak pamiętać, że decesja może występować nie tylko jako zjawisko wywołane melioracją, powiązane z rolniczym użytkowaniem torfowisk, ale występuje również jako zjawisko naturalne w przyrodzie. Faza decesyjna w naturalnej ewolucji torfowiska wywołana jest zmianami warunków wodnych spowodowanymi przez drenujące oddziaływanie cieków i związane z tym częściowe osuszanie torfowisk [OKRUSZKO 1981]. Również wkraczanie drzewostanów na zmeliorowane torfowiska wywołuje fazę decesji, będącą następstwem penetracji systemów korzeniowych w torfie, co zwiększa rozmiar aeracji powodującej intensywniejsze zanikanie torfu [TOBOLSKI 2003]. Odwodniona wierzchnia warstwa torfu staje się strefą wahań wody gruntowej, a tym samym strefą pełnej lub względnie okresowo niepełnej aerobiozy. Taki układ warunków zmienia całkowicie procesy zachodzące w torfowisku i zamiast gromadzenia się torfu ma miejsce proces jego rozkładu [OKRUSZKO 1956]. W efekcie następuje mineralizacja substancji organicznej powodująca niekorzystne zmiany w morfologii profilu glebowego. Następstwem tego jest zmiana struktury materiału glebowego i przekształcenie utworu torfowego w utwór murszowy [ILNICKI 2002]. Literatura gleboznawcza zawiera liczne prace opisujące proces murszenia gleb organicznych na tle zmian hydrologicznych złóż [MATYKA-SARZYŃSKA, SOKOŁOWSKA 2005; CHRZANOWSKI 2006; LIPKA I IN. 2006; BIERNACKA, KURZAWSKI 2006] i towarzyszące temu zmiany zawartości makro- i mikroelementów oraz metali ciężkich [WALCZYNA 1973; OKRUSZKO, PIAŚCIK 1990; KABAŁA I IN. 2003; BOGACZ 2005; KALEMBASA I IN a; KAMIŃSKI, SLIM 2006; TURBIAK, MIATKOWSKI 2006; MOCEK I IN. 2007]. Obniżenie poziomu wody gruntowej w złożach torfowych powoduje niekorzystną zmianę właściwości fizyko-chemicznych torfu [ŁACHACZ 2001 a; WÓJCIAK 2004; MATYKA-SARZYŃSKA, SOKOŁOWSKA 2005; SOKOŁOWSKA I IN. 2006; SMÓLCZYŃSKI I IN. 2006], co wpływa na znaczne zagęszczenie masy torfowej. Silne odwodnienie powoduje także przesuszenie pokładów torfu, przez co są one narażone na pożary. Przesuszony torf ulega tzw. pulweryzacji (rozdrobnieniu), dzięki czemu 22

23 podatny jest na erozję wietrzną. Takie zjawiska zachodzą m.in. na przesuszonych łąkach, które zakładano na pokładach torfu niskiego [DOBROWOLSKI I IN. 1998; BOGACZ I IN. 2006, 2011]. Zachodzący proces murszenia w wierzchniej warstwie odwodnionych torfowisk powoduje powstawanie warstwy murszu [OKRUSZKO 1956, 1974, 1981; PIAŚCIK, GOTKIEWICZ 1995; INISHEVA, DEMENT EWA 1998; JURCZUK 2000]. Z gleb bagienno-torfowych tworzą się gleby murszowo-torfowe lub murszowo-mineralne o zupełnie odmiennych właściwościach fizycznych i chemicznych [ROGUSKI 1973]. Na odwodnionych obszarach łąk bagiennych, łęgów rozlewiskowych i zastoiskowych oraz grądów podmokłych wytworzyła się nowa grupa siedlisk murszowiskowych tzw. pobagiennych [KOZŁOWSKA 2006]. W związku z mineralizacją utworów organicznych w stropowej warstwie profili gleb bagiennych formuje się utwór murszowy, który osiąga zwykle miąższość cm a pod nim znajduje się torf o niezmienionej strukturze [PAWLACZYK I IN. 2001]. Podobną miąższość warstwy murszejącego torfu wykazują także Succow i Joosten [2001] na różnych torfowiskach niemieckich. Mineralizacja i ubytek substancji organicznej powoduje obniżenie poziomu powierzchni gleb organicznych średnio o 1 cm na rok przy użytkowaniu łąkowym i do 3 cm na rok na gruntach ornych [OKRUSZKO 1981]. Procesom murszenia towarzyszą zmiany ilościowe i jakościowe w składzie materii organicznej [WÓJCIAK 2004]. Potwierdzają to również wcześniejsze badania Kowalińskiego [1964], który analizował różne właściwości gleb murszowych i ich przeobrażenia pod wpływem uprawy płużnej. Ze względu na specyficzne właściwości fizyko-chemiczne obecność murszu zmienia pierwotny charakter siedliska [PIÓRKOWSKI, RYCHARSKI 2003]. Przekształcenie stropowej części torfowiska niskiego, związane z rolniczym użytkowaniem torfowisk, powoduje ubytek substratu torfowego. Gdy poziom wody latem na torfowisku utrzymuje się stale na głębokości cm, to zaczyna zaznaczać się już proces mineralizacji materii organicznej. Im jest niższy poziom wody na torfowisku ( cm), tym zachodzi silniejsza degradacja i proces murszenia torfu jest bardziej zaawansowany [SUCCOW 1988; DIERSSEN, DIERSSEN 2008]. Przy opisie profilu glebowego zwraca się uwagę na rodzaj procesu zachodzącego w warstwie korzeniowej - bagiennego lub murszowego. Po odwodnieniu gleby organiczne ulegają przeobrażeniu na skutek procesu murszenia torfu. W przypadku procesu murszowego (Mt) określa się stopień jego zaawansowania w skali trójstopniowej : I słaby, II średni, III silny. W związku z tym, wyróżnia się trzy stopnie zmurszenia o różnym nasileniu 23

24 i miąższości: MtI - < 20 cm, MtII cm i MtIII - > 30 cm [OKRUSZKO 1994; ILNICKI 2002; OKRUSZKO, ILNICKI 2003]. Mursz cechuje się rozdrobnieniem masy glebowej, które prowadzi do tworzenia się ziaren (struktura ziarnista). Torf charakteryzuje się strukturą włóknistą bądź amorficzną. Rozpad na cząstki następuje w wyniku wielokrotnego kurczenia i pęcznienia torfu. Najintensywniej proces ten zachodzi w torfach silnie rozłożonych. Utwór murszowy nabiera luźnej, proszkowatej struktury wysychając do stanu umożliwiającego występowanie erozji wietrznej [ILNICKI 1967; OKRUSZKO 1974]. Wyróżnia się trzy rodzaje murszu: torfiasty (Z 1 ) z resztkami rozdrobnionego torfu, próchniczny (Z 2 ) tworzący zlepione świeżym humusem gruzełki i właściwy (Z 3 ) występujący w formie wyraźnie wykształconych ziaren [SYSTEMATYKA GLEB POLSKI 1989]. Jak podaje Okruszko [1972] i Ilnicki [2002] mursz jest określany jako zmineralizowana warstwa gleby, której miąższość nie przekracza 30 cm. Mursz bywa także traktowany jako utwór mineralny lub mineralno-organiczny [SMÓLCZYŃSKI I IN. 2000]. Według Tomaszewskiego [1958] mursz jest to swoisty kompleks organomineralny z dużym udziałem związków koloidalnych, a więc jest to postać próchnicy murszowej, posiadającej gorsze właściwości fizyczno-chemiczne i biologiczne w porównaniu z próchnicą czarnoziemną. Podczas susz astronomicznych mursze szybko ulegają głębokiemu przesuszeniu, ponieważ ich zdolności retencjonowania wody są niewielkie. W okresie opadów, po wysyceniu wodą, wierzchnie warstwy skutecznie izolują głębiej zalegające poziomy glebowe od wód powierzchniowych [PIÓRKOWSKI, RYCHARSKI 2003]. Stąd cenne są badania próbujące znaleźć sposób niwelowania problemów związanych z przesuszeniem gleb hydrogenicznych. Celem ich jest określenie podstaw gospodarki wodnej na pobagiennych glebach torfowomurszowych i murszowa tych, umożliwiającej przeciwdziałanie skutkom suszy meteorologicznej [SZAJDA 2009], jak również właściwe gospodarowanie zapasami wody użytecznej na glebach torfowo-murszowych, aby zapobiec odwadnianiu siedlisk niezależnie od aktualnego stanu uwilgotnienia [KACA I IN. 2003]. Procesy degradacji i związane z nimi przemiany gleb organicznych dotyczą wszystkich typów torfowisk [PAWLACZYK I IN. 2001, 2005; TOBOLSKI 2003, 2006; JERMACZEK I IN. 2009]. Zmiany te odpowiedzialne są zarówno za przekształcenia roślinności siedlisk bagiennych [KOCHANOWSKA, RYGIELSKI 1996; MATUŁA I IN. 1997; TOMASZEWSKA, PODLASKA 2007; KUCHARSKI 2008; KOPEĆ, MICHALSKA-HEJDUK 24

25 2012], jak również zmianę właściwości gleb torfowych podlegającym procesom murszenia [GOTKIEWICZ 1995; KOZŁOWSKA, FRĄCKOWIAK 1995; BIENIEK 1995; KIRYLUK 2008; BECHER 2011]. Obiekty zdegradowane przez eksploatację i odwodnienie, to najczęściej nieużytki wymagające działań renaturyzacyjnych takich jak zatrzymanie wody w rowach, czy zdjęcie warstwy roślinności nietorfotwórczej [JERMACZEK I IN. 2009]. Powstające potorfia w formie dołów poeksploatacyjnych mogą podlegać naturalnej regeneracji w przypadku, gdy ekosystem zachował jakiekolwiek cechy naturalności. W przypadku torfowisk całkowicie wyeksploatowanych praktycznie niemożliwe staje się przywrócenie pierwotnych warunków siedliskowych, w związku z czym nierzadko obszary takie przeznaczane są na zbiorniki retencyjne, miejsca zrzutu ścieków czy składowiska odpadów. Są to działania bardzo niebezpieczne, gdyż w wielu przypadkach mogą prowadzić nie tylko do przeżyźnienia siedliska i wymierania naturalnych fitocenoz, ale wskutek zanieczyszczenia zagrożone są całe obszary przyległych złóż torfowych [JASNOWSKA 2004] STRATYGRAFIA JAKO SPOSÓB MONITOROWANIA ZMIAN ZACHODZĄCYCH W EKOSYSTEMACH BAGIENNYCH Właściwa ocena zagrożeń torfowisk jest możliwa jedynie w oparciu o kompleksowe badania struktury obiektów torfowiskowych oraz ważniejszych przejawów funkcjonowania torfowiskowego [DOBROWOLSKI I IN. 1998]. Na ten proces składa się szereg metod badawczych i diagnostycznych mokradeł. Jest to związane przede wszystkim z odpowiednim rozpoznaniem morfologii mokradeł, uwarunkowań hydrologicznych i geologicznych, wykonaniem oceny florystycznej wraz dokładnym rozpoznaniem roślinności, określeniem historii mokradła, oceną faunistyczną, wykonaniem analiz hydrochemicznych, przestrzenną lokalizacją obserwacji oraz analizą roli mokradła w krajobrazie. W efekcie ten zestaw czynności badawczych umożliwia dopiero wnioskowanie o funkcjonowaniu mokradła [PAWLACZYK I IN. 2001]. Z botanicznego punktu widzenia, kluczowe znaczenie ma rozpoznanie historii rozwoju torfowiska wraz z określeniem aktualnie występującej roślinności na powierzchni obiektu badawczego. W związku z tym, że jedną z podstawowych informacji o mokradle jest porastająca je szata roślinna, niezwykle istotny jest dokładny spis florystyczny dający wstępny obraz charakteru mokradła, który jest bardzo pomocny 25

26 przy wykonywaniu wstępnej waloryzacji i oceny mokradeł [DIERSSEN 1982 b; OŚWIT 2000; PAWLACZYK I IN. 2001; ILNICKI 2002]. Odtworzenie historii mokradeł jest niezwykle cennym źródłem informacji o jego rozwoju. W przypadku torfowisk ważny jest zapis zawarty w samym ekosystemie, choć można również odnosić się do źródeł archiwalnych, jeżeli są one dostępne. Dzięki akumulacji warstw osadów biogenicznych w torfowiskach, możliwe jest zachowanie informacji dotyczących zjawisk zachodzących w nich w dalekiej przeszłości. Swoisty rejestr wszystkich zdarzeń następuje w trakcie tworzenia osadów. Układ zakumulowanych warstw, czyli stratygrafia osadów, jest zapisem historii rozwoju torfowiska i ma istotne znaczenie dla określenia mechanizmów jego obecnego funkcjonowania. Badania paleobotaniczne są więc właściwe do wskazania pewnych podstawowych aspektów w związku pomiędzy pokrywą roślinną a sedymentacją osadów biogenicznych [MOORE, BELLAMY 1974; MEYEN 1987; PAWLACZYK I IN. 2001; TOBOLSKI 2006]. Kombinacja różnych metod badań stratygraficznych umożliwia wyjaśnienie historii osadnictwa, rozwoju klimatu i roślinności oraz warunków hydrologicznych regionu [DIERSSEN 1982 a]. Specyfika torfu jako osadu biogenicznego, jest związana z określonym sposobem odkładania się materii organicznej, która w przypadku torfowisk zachodzi na drodze sedentacji, czyli osadzania się materii organicznej w miejscu jej powstawania. Znajduje to duże zastosowanie w rekonstrukcji paleośrodowiska [TOBOLSKI 2000]. Podstawową analizą torfu prowadzącą do określenia jego genezy jest mikroskopowa analiza makroszczątków roślinnych. Obejmuje ona dwa rodzaje analiz: analizę karpologiczną związaną z rozpoznaniem szczątków generatywnych w postaci diaspor (nasiona, owoce, zarodniki) [BERTSCH 1941] oraz analizę wegetatywnych tkanek roślinnych opierającą się na rozpoznaniu roślin, m.in. takich, jak: torfowce, mchy brunatne (łodyżki, listki), turzyce, krzewinki, drzewa oraz ich poszczególnych elementów w postaci liści (skórka, kolce), igieł, łusek nasiennych i owocowych, łusek pączkowych, kwiatów, szyszek, kłączy, bulwek korzeniowych oraz kory [MOORE, BELLAMY 1974; DRZYMULSKA 2003; KOWALEWSKI 2007; ŻUREK 2010]. Tobolski [2000] wyróżnia podział szczątków roślinnych na 5 grup: liście i znaleziska liściopodobne (np. ziarniaki traw, łuski nasienne i owocowe) (I), tkanki roślinne w postaci epidermy, perydermy i ryzodermy (jedno- lub wielowarstwowe) (II), formy cylindryczne, wydłużone, np. korzenie, kłącza, łodyżki mchów (III), formy bryłkowate 26

27 drewno i węgle drzewne (IV) oraz formy o regularnych kształtach (nasiona, owoce, makrospory) (V). Jak podaje Drzymulska [2003] i Kowalewski [2007] w ostatnich latach coraz bardziej docenia się rolę analizy makroszczątków roślinnych, dzięki której możliwe jest poznanie składu botanicznego torfu. Metoda ta prowadzi do odtworzenia fitocenoz torfotwórczych, czyli poznania sukcesji zbiorowisk roślinnych występujących na danym terenie od początku tworzenia się złoża [MAREK 1965; TOŁPA I IN. 1967; WASYLIKOWA 1973, 1986; JASNOWSKA, JASNOWSKI 1991; TOBOLSKI 2000; BIRKS 2001; DRZYMULSKA 2003; LITYŃSKA-ZAJĄC, WASYLIKOWA 2005; KLOSS 2007; KOWALEWSKI 2007]. Rozpoznanie poszczególnych elementów torfu umożliwia jedynie dokładne dokonanie identyfikacji torfu przy pomocy kluczy i atlasów. Pierwsze, ogólne atlasy stosowane do rozpoznawania szczątków roślinnych w torfie powstały już w roku 1931 [MÖENKENMEYER 1931], 1933 [KAC, KAC 1933] i 1938 r. [ISTOMINA I IN. 1938]. Kolejne wydanie atlasu opracowała Dombrowskaja i in. [1959], a następnie Kacowie [KAC, KAC 1965], którzy zwrócili uwagę na materiał karpologiczny odnajdywany w czwartorzędowych osadach biogenicznych. Jeszcze wcześniej, bo w 1964 r. w Niemczech powstał klucz do oznaczania subfosylnych nasion situ i owoców traw [KÖRBER-GROHNE 1964], a w 1967 r., w wyniku badań ok. 70 gatunków orzeszków turzyc odnalezionych w południowej Skandynawii, powstało kolejne opracowanie karpologiczne [NILSSON, HJELMQWIST 1967]. W 1977 r. sporządzono rozszerzoną wersję atlasu szczątków rozpoznawanych w torfach [KAC I IN. 1977]. W tym czasie na terenie Niemiec powstały również publikacje dotyczące roślinnych szczątków torfowych [MÄDLER 1971, GROSSE-BRAUCKMANN 1972, 1974, 1992]. Charakterystyki fosylnych makroszczątków roślinnych dokonał także Warner [1990]. Najwięcej pozycji literaturowych poświęconych jest znaleziskom karpologicznym. Wśród nich znajdują się publikacje dotyczące zarówno oznaczania nasion bez ich konkretnego podziału [BERTSCH 1941; JACOMET 1986], jak i wykazujące podział na grupy lub rodziny [MAREK 1958; PAŁCZYŃSKI 1958; KÖRBER-GROHNE 1964; MÄDLER 1971; BERGGREN 1969, 1981; ANDERBERG 1994]. Wyróżnia się także klucze przypisane poszczególnych rodzajom bądź gatunkom nasion i owoców, np. brzozie [BIAŁOBRZESKA, TRUCHANOWICZÓWNA 1960], oczeretowi [KLIMKO 1992], rdestnicom [JESSEN 1955] czy gatunkom z rodziny komosowatych (Axyris) [SUCHORUKOW 2005]. W swoim opracowaniu Mädler [1971] wyróżnił 92 gatunki owoców i nasion, które są ważnymi wskaźnikami stosowanymi w stratygrafii. Również Berggren [1969, 27

28 1981] wydała atlasy (część 2 i 3) prezentujące morfologiczne opisy, ilustracje fotograficzne oraz klucze do oznaczania nasion i owoców małych gatunków roślin występujących w północno-zachodniej Europie. Jej dzieło kontynuowała Anderberg [1994], która uzupełniła dotychczasowe dane na temat nasion północno-wschodniej części Europy tworząc kolejną, czwartą już część atlasu. Gregor [1982] w swym opracowaniu przedstawił charakterystykę szczątków kopalnych roślin w postaci nasion i owoców odnalezionych w 90 miejscach w południowych Niemczech. Z kolei w 1988 r. powstał atlas do oznaczania częściej spotykanych i ważnych ekologicznie nasion roślin [SCHOCH I IN. 1988]. Bardzo cenne opisy i ilustracje plejstoceńskich szczątków roślin naczyniowych w centralnej i zachodniej Europie zostały zaprezentowane także w atlasie wydanym przez Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN [VELICHKEVICH, ZASTAWNIAK 2006]. Ci sami autorzy dokonali także weryfikacji szczątków makroskopowych, charakterystycznych dla flor czwartorzędowych Polski [VELICHKEVICH, MAMAKOWA 1999]. Jednym z najnowszych źródeł jest druga edycja atlasu pt. Digitale Zadenatlas van Nederland (Digital Seed Atlas of the Netherlands), która powstała w 2012 r. i wnosi wielki wkład do analizy makroszczątków roślinnych. Znajduje się w nim ponad 4000 kolorowych zdjęć nasion reprezentujących 1828 taksonów. Przy pomocy tego atlasu możliwa jest m.in. identyfikacja nasion, owoców, fragmentów pni, liści, kwiatów, pąków i żywic [CAPPERS I IN. 2012]. Szczątki mchów mogą być oznaczane na podstawie różnych kluczy krajowych i zagranicznych [SZAFRAN 1957, 1961; GROSSE-BRAUCKMANN 1974; JANSSENS 1990]. Osobne prace dotyczą oznaczania torfowców [LUBLINER-MIANOWSKA 1957; LANGE 1982; DIERSSEN 1996] oraz mchów brunatnych [LUBLINER-MIANOWSKA 1951; MICHAELIS 2001]. Wśród innych pozycji należy wyróżnić prace Schweingrubera [1990 a, 1990 b], służące do oznaczania różnych rodzajów drewna na podstawie budowy anatomicznej. Znane są również analizy paleoekologiczne poszczególnych rodzajów drewna np. olszy [BARTHELMES I IN. 2006]. Analiza składu botanicznego oraz ustalenie zawartości procentowej poszczególnych szczątków roślinnych w próbie torfu umożliwia następnie określenie jego typu, rodzaju i gatunku. W tym celu stosowany jest system klasyfikacji torfów środkowoeuropejskich, którego twórcą był Tołpa i współautorzy [1967]. Analiza stratygraficzna jest jedną z ważniejszych metod paleobotanicznych pozwalających na obserwacje zmian zachodzących w ekosystemach torfowiskowych. Stopień zachowania informacji wynika z właściwości konserwujących torfów i osadów jeziornych, które skutecznie chronią przez lata podatne na zniszczenie pozostałości 28

29 roślinne i zwierzęce. Odwodnione lub częściowo zniszczone złoża torfowe tracą te właściwości, a przyrodnicze archiwum ulega zniszczeniu. Ochrona torfowisk polega na ochronie całego złoża wraz z osadami, a nie tylko części ożywionej. Osady umożliwiają bowiem śledzenie przemian hydrologicznych i klimatycznych, przechowują informacje o pokrywie roślinnej każdej z faz rozwoju torfowisk, rejestrują antropogeniczne przekształcenia [TOBOLSKI 2004, 2006]. Jak podaje Wasylikowa [1986] najczęściej w warstwach osadów biogenicznych analizowane są nasiona. Ich obecność w danej warstwie dokumentuje prawdopodobnie skład gatunków na nim rosnących. Znaleziska karpologiczne informują również o wielu niekorzystnych zmianach zachodzących w ekosystemach bagiennych [DRZYMULSKA 2004; KOŁODZIEJCZYK, TOMASZEWSKA 2010] spowodowanych m.in. działalnością antropogeniczną. Źródłem informacji może być już sam materiał karpologiczny albo tylko części wegetatywne bądź obie grupy makroszczątków. W związku z tym analiza makroszczątków roślinnych staje się pomocna w wyróżnianiu w profilach torfowych warstw podlegających niekorzystnym zmianom, wywołanym zaburzeniami hydrologicznymi [TOMASZEWSKA, KOŁODZIEJCZYK 2010 a]. Znajomość poszczególnych etapów rozwoju torfowisk ma istotne znaczenie dla ustalenia zachodzących w nim procesów degradacyjnych i określenia przyczyn ich występowania. Informacje te stają się przydatne zarówno przy podejmowaniu ewentualnych działań renaturyzacyjnych, jak i do wytyczenia strategii i tworzenia wieloletnich planów ochrony na obszarach torfowiskowych [DOBROWOLSKI I IN. 1998]. W Polsce badania stratygraficzne torfowisk były i są prowadzone przez wielu naukowców [JASNOWSKI 1962; MAREK 1965; OBIDOWICZ 1975; ŻUREK 1992; PAŁCZYŃSKI 1996; HERBICHOWA 1998; TOMASZEWSKA 2004 a; KLOSS 2007; ŁOPATKA, GAŁKA 2009; MICUŃ, KARPOWICZ 2012]. Jednak opracowań związanych z analizą karpologiczną torfowisk zdegradowanych na skutek działalności antropogenicznej jest niewiele [TOMASZEWSKA 2004 b; FLOREK I IN. 2008; WÓJCICKI 2010]. Nawet, jeśli analizowane są ulegające degradacji profile torfowe, to do analiz makroszczątków roślinnych nie jest brana pod uwagę warstwa zdegradowanego torfu [URBAN 2004; DRZYMULSKA 2010], gdyż jest to strefa o zaburzonym układzie paleofitocenoz [LIPKA 1995; WOŁEJKO, STAŃKO 1998] i z reguły określana jest jako humotorf, czyli warstwa gleby organicznej o bardzo dużym stopniu rozkładu i o bardzo zniszczonych szczątkach roślinnych [DRZYMULSKA 2003]. W badaniach palinologicznych warstwa ta jest wręcz pomijana, a diagram pyłkowy wykonywany jest dopiero od poziomu torfu 29

30 niezdegradowanego [TOBOLSKI 2000; TOBOLSKI, GAŁKA 2008]. Nieliczne są badania wykazujące znaczenie analizy karpologicznej w ustaleniu banku nasion informującego o zachodzącym procesie degradacji [KLIMKOWSKA 2008; TOMASZEWSKA 2012], a przydatnego do wskazania gatunków roślin mających szanse na rozwój po usunięciu wierzchniej warstwy zdegradowanego złoża torfowego [KLIMKOWSKA I IN. 2007]. Stąd całościowe badania złóż torfowych podlegających degradacji, związane z ujęciem zarówno zmienionej jak i niezmienionej antropogenicznie części złoża torfowego, nabierają większego znaczenia [KOŁODZIEJCZYK, TOMASZEWSKA 2010] OCHRONA OBSZARÓW BAGIENNYCH Zagadnienia związane z ochroną terenów bagiennych są bardzo aktualne. Jak podaje Dembek [2002] w krajobrazie obszarów wiejskich Polski specjalne miejsce zajmują łąki bagienne i podmokłe, które stanowią zaledwie 10% z całkowitej powierzchni siedlisk hydrogenicznych w Polsce ( ha). Łąki bagienne należą do ekosystemów najszybciej ginących w Europie. Do końca lat 80. ubiegłego wieku wartość terenów bagiennych mierzona była możliwością przekształcenia ich na grunty orne lub użytki zielone. Cenne przyrodniczo ekosystemy łąkowe zachowały się tylko tam, gdzie prowadzono działalność rolniczą w postaci ekstensywnej gospodarki łąkowej. Obecnie większość obszarów zmienionych w ten sposób nie jest wykorzystywana [PODLASKA 2009]. Tereny łąk pobagiennych są bowiem niskoprodukcyjne i trudne w gospodarowaniu. Często wymagają także znacznych nakładów pracy ręcznej i środków finansowych [BRANDYK I IN. 2008]. W związku z tym masowo porzucane tereny te stały się nieużytkami rolniczymi, dodatkowo o znikomej wartości przyrodniczej [DEMBEK 2002]. W związku z zanikaniem terenów bagiennych kluczową kwestią staje się ustalenie wspólnych przepisów prawnych zapewniających należytą ochronę tych ekosystemów. Przy ochronie ekosystemów bagiennych należy preferować trzy główne cele ich ochrony: 1-ochronę podstawowych zasobów przyrody, w tym specyficznych organizmów i ich zbiorowiska, wody wypełniające bagna i torfowiska oraz gromadzoną w nich materię organiczną, 2-powstrzymanie zaniku oraz maksymalną ochronę istniejących obiektów, charakteryzujących się czynnym procesem torfotwórczym, 3-powstrzymanie ubywania oraz najpełniejszą racjonalizację użytkowania siedlisk potorfowiskowych i pobagiennych, które obecnie nie przejawiają procesów akumulacji 30

31 oraz są pozbawione właściwych cech biotycznych, koniecznych dla funkcjonowania torfowisk [DOBROWOLSKI I IN. 1998]. Realizacja powyższych celów jest możliwa zarówno dzięki współpracy międzynarodowej, jak i krajowej. Ważnym aktem prawnym jest Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego zwana Konwencją Ramsarską [1971], która kładzie nacisk na międzynarodowy charakter zasobów przyrodniczych terenów podmokłych, jak również Konwencja Berneńska o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz siedlisk przyrodniczych [1982]. Działania w ramach tych konwencji okazały się jednak niewystarczające. W efekcie w 1992 r. zawarto kolejną międzynarodową umowę na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro Konwencję o zachowaniu różnorodności biologicznej określającą zasady ochrony, pomnażania oraz korzystania z zasobów różnorodności biologicznej, w tym obszarów wodnobłotnych. Aby możliwe było osiągnięcie takich celów w ramach wspólnot europejskich powołano Europejską Sieć Ekologiczną Natura 2000 tworzoną przez wyznaczone w ramach dyrektywy ptasiej (Dyrektywa 79/409/EWG, 2009/147/WE) i siedliskowej (Dyrektywa 92/43/EWG) obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Najważniejszymi instrumentami realizacji celów sieci Natura 2000 są oceny oddziaływania na środowisko oraz plany ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków, dla których utworzono obszar Natura Działania ochronne powinny uwzględniać wymogi gospodarcze, społeczne i kulturowe oraz cechy regionalne i lokalne danego obszaru Natura Dyrektywa siedliskowa reguluje zasady ochrony zwierząt, roślin i siedlisk przyrodniczych oraz procedury ochrony obszarów Natura Spośród ekosystemów łąkowych występujących w Polsce, w dyrektywie tej, wymienia się między innymi nizinne łąki kośne, niskie torfowiska węglanowe, łąki trzęślicowe oraz żyzne łąki ziołoroślowe [ ]. W roku 1998 zagadnienia związane z ochroną siedlisk mokradłowych nabrały w Polsce większego znaczenia i przygotowano opracowanie pt. Ochrona środowisk wodnych i błotnych w Polsce. Stan i perspektywy, które zawierało zalecenia dotyczące strategii ochrony mokradeł w przyszłości. Wynika z niego, że stan rozpoznania zasobów środowisk wodno-błotnych w Polsce nie jest wystarczający i wymaga podjęcia działań o charakterze kompleksowym [DOBROWOLSKI I IN. 1998]. W tym celu w roku 2000 Porozumienie na Rzecz Ochrony Mokradeł (PROM) opracowało Strategię Ochrony Mokradeł i Plan Działania, a kwestia ochrony tych 31

32 siedlisk została uwzględniona w "II Polityce Ekologicznej Państwa" na poziomie rządowym. Szczególnie ważne miejsce w programie wykonawczym do II Polityki Ekologicznej zajmuje nie tylko ochrona zniszczonych, cennych przyrodniczo ekosystemów, ale również ich renaturyzacja, co dotyczy także obszarów wodnobłotnych. Wiele aktów prawnych związanych z ochroną i zmianach zachodzących w ekosystemach bagiennych zostało zawartych w Strategii ochrony obszarów wodnobłotnych w Polsce wraz z Planem Działania na lata Jednym z ważnych celów operacyjnych Strategii jest określenie aktualnego stanu wiedzy na temat obszarów wodno-błotnych oraz identyfikacja potencjalnych zagrożeń tych cennych przyrodniczo obszarów. Równie ważnym celem jest także wykazanie prowadzonych i planowanych działań ochronnych na waloryzowanych terenach [STRATEGIA ]. Skuteczna ochrona siedlisk obszarów wodno-błotnych wymaga nie tylko szerokiej wiedzy ekologicznej powiązanej z prawidłowym rozpoznaniem ekologii konkretnego obiektu, ale także znajomości przepisów prawnych umożliwiających ochronę terenów mokradłowych. Jednym z działań podejmowanym w celu zachowania i zabezpieczenia cennych przyrodniczo torfowisk jest objęcie ich jedną z form ochrony przyrody (park narodowy, rezerwat przyrody, park krajobrazowy, obszar chronionego krajobrazu, obszar Natura 2000, pomnik przyrody, użytek ekologiczny, zespół przyrodniczo-krajobrazowy, stanowisko dokumentacyjne), które określone są w Ustawie o ochronie przyrody (Dz.U nr 92 poz. 880). Reguły działań obrony torfowisk przed różnymi zagrożeniami określa także Kodeks Postępowania Administracyjnego (Dz.U nr 30 poz. 168) oraz ustawy: Prawo Ochrony Środowiska (Dz.U nr 62 poz. 627), Prawo Wodne (Dz.U nr 115 poz. 1229), Prawo Geologiczne i Górnicze (Dz.U. z 2011 nr 163 poz. 981) oraz Prawo Budowlane (Dz.U nr 89 poz. 414) [PAWLACZYK I IN. 2005]. Ponadto ważnym aktem prawnym jest Ustawa o lasach (Dz.U Nr 101 poz. 444), określająca m.in. zasady zachowania, ochrony i powiększania zasobów leśnych w powiązaniu z innymi elementami środowiska oraz Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz.U Nr 16 poz. 78), która uznaje torfowiska za grunty rolne w rozumieniu ustawy i nakazuje zapobieganie ich degradacji i dewastacji oraz ochronę polegającą na zachowaniu torfowisk i oczek wodnych, jako naturalnych zbiorników wodnych. Równie ważna jest Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U nr 80 poz. 717), która uwzględnia zwłaszcza wymagania środowiska, w tym gospodarowanie wodami i ochronę gruntów rolnych i leśnych. 32

33 Ważnym dokumentem realizującym założenia ochrony przyrody terenów bagiennych użytkowanych rolniczo jest wdrażanie Programu Rolnośrodowiskowego, najpierw w latach , a następnie na lata Jest to jedna z form pomocy finansowej udzielanej przez Unię Europejską i Rząd Polski. W dokumencie tym bagienne oraz podmokłe łąki i pastwiska mają niezwykle wysoką rangę, a zbiorowiska je zasiedlające stanowią integralną część fizjocenoz określanych jako priorytetowe [DEMBEK 2002]. Obecnie program ten obejmuje 9 pakietów rolno środowiskowych, wśród których znajdują się m.in. pakiety (pakiet 4 i 5) obejmujące ochronę zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych znajdujących się zarówno w obrębie, jak i poza obszarami Natura W każdym z pakietów wyszczególnione są różne warianty, które pozwalają na zaklasyfikowanie danego obiektu jako siedliska charakterystycznego dla torfowisk wysokich i przejściowych. Większość siedlisk torfowisk niskich, charakterystycznych dla Polski, nie jest uwzględniona wśród wspomnianych wyżej wariantów [ILNICKI 2007], jednak program ten obejmuje także pakiety ułatwiające gospodarowanie ekstensywne m.in. na łąkach półnaturalnych jednokośnych, do których można zaliczyć zbiorowiska torfowisk niskich i łąki trzęślicowe (ze związku Molinion). W obrębie łąk dwukośnych mogą się znaleźć łąki wilgotne (związek Caltion) oraz świeże (ze związku Arrhenatherion) [PROW ]. Każdy z pakietów zawiera różne warianty a wysokość opłat za ich realizację nie jest jednakowa i zależy od lokalizacji obiektu [PAWLACZYK, JERMACZEK 2008], stąd rolnicy uczestniczący w programie, w celu uzyskania dopłat, muszą dostosować się do stawianych szczegółowych wymagań [BRZEZIŃSKA I IN. 2007]. W przyszłości programy te mogą w istotny sposób niwelować szereg trudności związanych z praktyczną ochroną gleb torfowych w przestrzeni rolniczej [BOGACZ 2012]. Oprócz obowiązujących w Polsce przepisów prawnych istnieje wiele innych narzędzi ochrony mokradeł związanych z przeciwdziałaniem niekorzystnym zjawiskom zachodzącym na terenach bagiennych. Naukowcy podejmują różnorodne działania mające na celu propagowanie ochrony przyrody, w tym ochrony ekosystemów mokradłowych. W lutym 2010 r. w Warszawie została przyjęta Warszawska Deklaracja Mokradłowa pt. LIFE Nature Project in biodiversity conservation with special focus on Central Europe. Pozytywny efekt czynnej ochrony mokradeł uzyskuje się także poprzez działalność różnych organizacji społecznych. Nieocenionym źródłem informacji praktycznych mogą być poradniki wydawane przez jedną z takich 33

34 organizacji Klub Przyrodników w Świebodzinie, m.in. Poradnik ochrony mokradeł [PAWLACZYK I IN. 2001], Ochrona torfowisk bałtyckich. Przewodnik dla praktyków, teoretyków i urzędników [PAWLACZYK I IN. 2005], czy Poradnik ochrony mokradeł w górach [JERMACZEK I IN. 2009]. Do innych organizacji pozarządowych działających w podobnym kierunku należy m.in. Centrum Ochrony Mokradeł (CMok), które skupia się na ochronie terenów podmokłych głównie na Mazowszu, Lubelszczyznie oraz regionach północno-wschodniej Polski, Towarzystwo Biebrzańskie, które podejmuje prace związane z przywróceniem koszenia dla zachowania różnorodności biologicznej turzycowisk, czy Stowarzyszenie na Rzecz Ochrony Wybrzeża, które prowadzi wykaszanie cennych przyrodniczo łąk na Pomorzu i Wybrzeżu. Równie przydatne jest funkcjonowanie internetowego serwisu mokradłowego poświęconego bieżącym wiadomościom o działaniach prowadzonych na bagnach [ ]. Rola mokradeł zaczyna więc być doceniana. W krajobrazie rolniczym Polski występuje coraz więcej zdegradowanych obszarów bagiennych i pobagiennych, których w wielu przypadkach nie da się uratować. Niemniej, zwłaszcza na zachodzie Europy, podejmowany jest olbrzymi trud mający na celu odnowę ekosystemów bagiennych. Państwa, które intensywnie rolniczo i przemysłowo wykorzystywały torfowiska i torf, od kilkunastu lat podejmują energiczne działania mające na celu rewitalizację zniszczonych terenów. Skala przedsięwzięć jest ogromna [SAWYER, YUSUF 2007; BÉRUBÉ I IN. 2010]. W polskich realiach prace takie nie mają jeszcze rangi priorytetowej, ale w świadomości ekologicznej coraz częściej funkcjonują zagadnienia związane z koniecznością ratowania torfowisk tzw. żywych, czyli z aktualnie zachodzącym procesem torfotwórczym lub działania zmierzające do zmniejszenia stopnia degradacji innych terenów pobagiennych [DIERSSEN 1989; HERBICH I IN. 1996; JERAMCZEK I IN. 2009]. Ochrona mokradeł powinna odbywać się w szerokiej perspektywie, tzn. w oparciu o kompleksową wiedzę związaną z funkcjonowaniem określonego typu torfowiska. W przypadku ochrony wartości przyrodniczych mokradeł nieleśnych działania powinny mieć przede wszystkim charakter czynny. Najważniejszymi formami takiej ochrony jest użytkowanie rolnicze w postaci koszenia i wypasu, utrzymanie wysokiego poziomu uwilgotnienia, a także działania renaturyzacyjno-ochronne na obszarach o dużym potencjale przyrodniczym [DEMBEK 2003]. 34

35 4. OBIEKTY I METODY BADAŃ 4.1. KRYTERIA WYBORU OBIEKTÓW BADAWCZYCH Przy wyborze obiektów badawczych brano pod uwagę następujące kryteria: - użytkowanie wytypowane łąki pobagienne były okresowo wykorzystywane rolniczo lub nieużytkowane już od kilkunastu lat; - miąższość złoża torfowego złoże torfowe powinno mieć miąższość około 1 metra ze względu na poddanie badaniom zarówno zdegradowanej jak i niezmienionej części złoża torfowego; - położenie geograficzne analizowane obiekty powinny znajdować się w różnych częściach zachodniej Polski LOKALIZACJA OBIEKTÓW BADAWCZYCH Po uwzględnieniu powyższych kryteriów wytypowano 7 obiektów badawczych, które zlokalizowane są na terenie trzech województw: dolnośląskiego, opolskiego i zachodniopomorskiego (rys. 1). Rys. 1. Lokalizacja wytypowanych obiektów badawczych na mapie Polski (1-Miękinia, 2-Milicz, 3-Koskowice, 4-Borek, 5-Czarnocin, 6-Widzieńsko, 7-Kikorze) 35

36 W województwie dolnośląskim badaniami objęto łąki pobagienne występujące w okolicach Milicza, w Miękini i Koskowicach. W województwie opolskim analizom poddano torfowisko w Borku (rys. 2), a w województwie zachodniopomorskim tereny bagienne Czarnocina, Widzieńska i Kikorza (rys. 3). Rys. 2. Położenie obiektów badawczych w województwie dolnośląskim i opolskim Rys. 3. Położenie obiektów badawczych w województwie zachodniopomorskim 36

37 4.3. METODYKA BADAŃ TERENOWYCH Badania terenowe prowadzono w latach Z wybranych, zgodnie z założonymi kryteriami, obiektów badawczych pobrano łącznie 13 profili torfowych. Przy pomocy sondowań laską gleboznawczą wytypowano najbardziej odpowiednią lokalizację profili torfowych. Pobrano: dla Milicza - 3 profile, Miękini - 1 profil, Koskowic - 1 profil, Borka - 2 profile, Czarnocina - 2 profile, Widzieńska - 1 profil, Kikorza - 3 profile. W przypadku Milicza materiał z dwóch obiektów (Milicz 1 i Milicz 2) pochodził z odkrywek glebowych. Pozostałe 11 profili pobierano naprzemiennie z dwóch otworów za pomocą świdra typu Instorf o średnicy puszki 5 cm i długości 50 cm. Materiał do badań stanowił mursz znajdujący się w górnej części profili torfowych (powstały z torfu) oraz torf zalegający poniżej zdegradowanej części złoża. Pobrany materiał, opisany i zabezpieczony papierem pergaminowym przed wysychaniem, przetransportowano do laboratorium. Podczas prac terenowych zwrócono szczególną uwagę na zasięg warstwy murszu w poszczególnych profilach torfowych (fot. 1, 2, 3). Badania terenowe obejmowały także spisy florystyczne wykonane w otoczeniu pobieranych profili torfowych. Spis gatunków wykonano łącznie na 9 powierzchniach badawczych. Nazewnictwo gatunków przyjęto za Mirkiem i in. [2002], a przywiązanie do klas fitosocjologicznych zgodnie z opracowaniem Matuszkiewicza [2012] METODYKA BADAŃ LABORATORYJNYCH W laboratorium pobrane rdzenie torfowe podzielono na pięciocentymetrowe fragmenty (objętość około 60 cm 3 ), które stanowiły materiał do analiz: - stratygraficznych, - fizykochemicznych torfu. Odpowiednio opisane próby torfowe były przechowywane w lodówce w woreczkach strunowych. Badania stratygraficzne przeprowadzono łącznie dla 12 profili torfowych, zaś badania właściwości fizykochemicznych torfu dla 11 profili torfowych. Różnica w ilości profili związana była z tym, że profile Czarnocin 2 i Kikorze 3 poddano jedynie analizom stratygraficznym. 37

38 Fot. 1. Pobrany fragment profilu torfowego z obiektu Kikorze 2 (0-50 cm) Fot. 2. Wyraźna granica między murszem a torfem niezdegradowanym w profilu Kikorze 2 Fot. 3. Pobrany fragment profilu torfowego z obiektu Kikorze 2 ( cm) z widocznymi kawałkami drewna 38

39 Analizy stratygraficzne obejmowały: 1) wykonanie półtrwałych preparatów-rozmazów w celu oznaczenia stopnia rozkładu torfu z poszczególnych odcinków - metodą mikroskopową [PN-76-G ; MACIAK, LIWSKI 1996]; 2) określenie zawartości części popielnych poprzez spalenie 1/5 części każdego odcinka w piecu muflowym w temperaturze 600 o C przez 4 godziny zawartość popiołu określano zgodnie z Polską Normą [PN-G-04596]; 3) określenie składu botanicznego torfu - próbki zalewano 10% roztworem NaOH, a następnie przemywano pod bieżącą wodą na sicie z gazy młyńskiej; Wypłukane szczątki roślinne segregowano pod mikroskopem stereoskopowym na części wegetatywne oraz nasiona i owoce. Szczególną uwagę zwrócono na materiał karpologiczny, gdyż dzięki niemu można dokładnie zrekonstruować subfosylne zbiorowiska roślinne [TOŁPA 1958; MAREK 1965; PAŁCZYŃSKI 1992]. Rozpoznane nasiona i owoce zliczano, a wybrane części wegetatywne przenoszono na szalki Petriego i konserwowano gliceryną. Z każdej przepłukanej próbki wykonano po dwa półtrwałe preparaty (w glicerynie), które umożliwiły określenie procentowego udziału poszczególnych wegetatywnych grup makroszczątków roślinnych [HORAWSKI 1987; TOBOLSKI 2000]. Do celów identyfikacji szczątków roślinnych używano atlasów i kluczy do oznaczania makroszczątków, m.in.: Möenkenmeyer i in. [1931]; Bertsch [1941]; Dombrowskaja i in. [1959], Berggren [1969, 1981], Kac [1933], Kac i in. [1965, 1977], Grosse-Brauckmann [1972, 1974, 1992], Schoch i in. [1988], Schweingruber [1990 a, b], Tobolski [2000], Cappers i in. [2012] oraz materiału porównawczego. 4) określenie typów, rodzajów i gatunków torfu na podstawie składu botanicznego szczątków roślinnych w torfie zgodnie z systemem genetycznej klasyfikacji [TOŁPA I IN. 1967] oraz Polskiej Normy [PN-85/G-02500]. Analizy fizykochemiczne i chemiczne torfu obejmowały oznaczenie: 1) odczynu w H 2 O i 1 mol. dm -3 KCl potencjometrycznie - przy zastosowaniu proporcji rotwór-gleba 2,5:1 [SAPEK, SAPEK 1997]; 2) zawartości azotu ogólnego metodą Kjeldahla; 3) zawartości węgla ogólnego metodą spektrometrii NDIR przy użyciu aparatu CS- MAT 5500 firmy Ströhlein Instruments; 39

40 4) zasobności torfu w P, Mg, K, Ca, Na na podstawie ich zawartości w wyciągach 0,5 mol. dm -3 HCl [SAPEK, SAPEK 1997]. 5) określenie zawartości metali ciężkich Pb, Cu, Zn, Cr, Ni, Cd, (formy całkowite) po mineralizacji próbek na mokro w mieszaninie stężonych kwasów azotowego i nadchlorowego w stosunku 4:1 na aparacie AAS Varian Spectra 200. Wymienione powyżej badania stratygraficzne, fizykochemiczne i chemiczne zostały wykonane w laboratoriach Katedry Botaniki i Ekologii Roślin, Centrum Analiz Jakości Środowiska Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu oraz Stacji Chemiczno-Rolniczej we Wrocławiu FORMA PRZEDSTAWIENIA WYNIKÓW Wyniki analiz florystycznych przedstawiono tabelarycznie oraz obliczono współczynnik podobieństwa Sörensena dla badanych powierzchni. Na podstawie uzyskanych wartości tego współczynnika wykonano analizę klasyfikacji metodą hierarchiczną przy wykorzystaniu programu MVSP v (2012), a także zobrazowano otrzymane wyniki za pomocą diagramu przedstawiającego procentowy stopień podobieństwa pomiędzy florami poszczególnych obiektów. Rezultaty analiz stratygraficznych zostały zestawione w formie tabelarycznej. Do graficznego przedstawienia wyników popielności wykorzystano specjalistyczny program komputerowy POLPAL 2004 version 2009 opracowany przez Instytut PAN w Krakowie. Wyniki analiz fizykochemicznych torfu zostały przedstawione tabelarycznie. Przeprowadzono ponadto analizę korelacji pomiędzy zmiennymi reprezentującymi badane parametry fizyko-chemiczne torfu. W analizie tej połączono wyniki analizowanych prób z wszystkich poziomów badanych profili torfowych (n=158). W związku z tym, że test W Shapiro-Wilka wykazał brak rozkładu normalnego analizowanych zmiennych (również po ich transformacji logarytmicznej), zastosowano nieparametryczną metodę korelacji test Spearmana. Analizy statystyczne prowadzono z użyciem pakietu STATISTICA v. 10 (StatSoft, Inc. 2012). 40

41 5. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA BADANYCH OBIEKTÓW Do badań torfoznawczych wybrano następujące obiekty: Miękinia (pobrano jeden profil torfowy określony jako Miękinia); Koskowice (pobrano jeden profil torfowy określony jako Koskowice); Milicz (pobrano trzy profile torfowe określone jako Milicz 1 łąka pobagienna użytkowana, Milicz 2 łąka pobagienna nieużytkowana, Milicz 3 łąka pobagienna nieużytkowana); Borek (pobrano dwa profile torfowe określone jako Borek 1, Borek 2); Czarnocin (pobrano dwa profile torfowe określone jako Czarnocin 1, Czarnocin 2); Widzieńsko (pobrano jeden profil torfowy określony jako Widzieńsko łąka nieużytkowana); Kikorze (pobrano trzy profile torfowe określone jako Kikorze 1 łąka użytkowana pastwiskowo, Kikorze 2 łąka nieużytkowana, Kikorze 3 łąka nieużytkowana). Dla większej czytelności charakterystyki terenu badań zestawiono razem obiekty z poszczególnych województw. Przy każdym z opisywanych elementów zachowana została kolejność: 1) Miękinia, Milicz, Koskowice województwo dolnośląskie; 2) Borek województwo opolskie; 3) Czarnocin, Widzieńsko, Kikorze, województwo zachodniopomorskie POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE Miękinia, Koskowice, Milicz Obiekty Miękinia, Koskowice i Milicz to fragmenty rozległych kompleksów torfowisk niskich charakteryzujące się zróżnicowanym stopniem przekształcenia i znajdujące się w różnych częściach województwa dolnośląskiego. Obiekt Miękinia znajduje się w powiecie średzkim. Jest to część kompleksu torfowisk leżących na Równinie Wrocławskiej, na pograniczu dwóch jednostek geograficznych należących do Niziny Śląskiej, a mianowicie: Pradoliny Odry i Wysoczyzny Średzkiej. Zgodnie z regionalizacją fizycznogeograficzną Polski [KONDRACKI 2011] analizowany obszar położony jest w Pasie Nizin Wielkopolsko- Śląskich, na Równinie Wrocławskiej (318.53), która znajduje się między Pradoliną 41

42 Wrocławską a Przedgórzem Sudeckim. W głównej części Równiny Wrocławskiej zwanej Wysoczyzną Średzką ( ) oraz w Dolinie Odry mieści się badany fragment obiektu Miękinia. Według podziału geobotanicznego Polski [SZAFER, ZARZYCKI 1977] omawiany teren znajduje się w Prowincji Niżowo-Wyżynnej, Środkowoeuropejskiej, Działu Bałtyckiego, Poddziału Pas Kotlin Podgórskich, Krainy Kotlina Śląska oraz Okręgu Nadodrzańskiego. Z kolei zgodnie z podziałem Polski na regiony geobotaniczne opracowanym przez Matuszkiewicza [2008] badany obiekt można zaliczyć do Podprowincji Środkowoeuropejskiej Właściwej, Działu Brandenbursko- Wielkopolskiego (B.), Krainy Dolnośląskiej (B.5.), Okręgu Legnicko-Brzeskiego (B.5.1), na pograniczu Podokręgów: Środzkiego (B.5.1.b) i Doliny Odry Wrocław- Lubiąż (B.5.1.c). Badane profile zostały pobrane z niezalesionego fragmentu, na którym dominują zdegradowane łąki pobagienne oraz turzycowiska [ZUBER 2007]. Współrzędne opisywanych miejsc to: N51 o , E16 o (1); N51 o , E16 o (2) (fot. 4). Fot. 4. Lokalizacja obiektu Miękinia (1-część z Alopecuretum pratensis, 2-część z Caricetum ripariae) [ 42

43 Obiekt Koskowice położony jest na terenie gminy Legnickie Pole, 10 km od Legnicy, w centralnej części województwa dolnośląskiego. Według Kondrackiego [2011] obszar ten znajduje się w pasie Nizin Wielkopolsko-Śląskich, na Nizinie Śląsko- Łużyckiej. Centralnie obszar ten położony jest na terenie Równiny Legnickiej (317.77), otoczony od północy Wysoczyzną Lubińską (317.76), a od południa Równiną Chojnowską (317.78). Równina Legnicka obejmuje szerokie, płaskodenne doliny Dolnej Kaczawy i jej dopływów: Czarnej Wody, Skorej i Nysy Szalonej. Położenie obiektu zgodnie z geobotanicznym podziałem Polski według Szafera i Zarzyckiego [1977] jest niemal identyczne z Miękinią. Różnica polega na zaliczeniu go do Okręgu Przedgórza Sudeckiego. Podobnie sytuacja przedstawia się, gdy weźmie się pod uwagę podział na regiony geobotaniczne Matuszkiewicza [2008]. W tym przypadku obiekt Koskowice zaliczany jest nie jak Miękinia do Okręgu Legnicko- Brzeskiego, ale do Okręgu Legnickiego (B.5.1.a). Wytypowana do badań powierzchnia to łąka pobagienna, a punkt pobrania profilu ma następujące współrzędne: N51 o , E16 o (fot. 5). Fot. 5. Lokalizacja obiektu Koskowice [ Obiekt Milicz (Milicz 1, Milicz 2, Milicz 3) położony jest w północnowschodniej części województwa dolnośląskiego i obejmuje jedną łąkę pobagienną użytkowaną rolniczo (Milicz 1) oraz dwie łąki pobagienne, na których zaprzestano już działalności rolniczej (Milicz 2 i 3). Badane punkty mają następujące współrzędne: 43

44 Milicz 1 - N 51 o , E17 o ; Milicz 2 - N51 o , E17 o ; Milicz 3 - N51 o , E17 o (fot. 6). Według regionalizacji fizycznogeograficznej Kondrackiego [2011] badany teren znajduje się w pasie Nizin Wielkopolsko-Śląskich, w obrębie Obniżenia Milicko- Głogowskiego (318.3), gdzie zajmuje centralny obszar Kotliny Milickiej (318.34). Kotlina Milicka powstała przez końcowe zagłębienie lodowca warciańskiego. Piaszczyste dno kotliny, na którym występują wydmy, porastają lasy, występują także znaczne powierzchnie łąkowe. Od północy obszar ten otoczony jest przez Wysoczyznę Kaliską (318.33). Zgodnie z podziałem geobotanicznym Polski stosowanym przez Szafera i Zarzyckiego [1977] obiekt w Miliczu należy do Prowincji Niżowo-Wyżynnej, Środkowoeuropejskiej, Działu Bałtyckiego, Poddziału Pas Wyżyn Środkowych, Krainy Wzgórza Trzebnicko-Ostrzeszowskie i Okręgu Wschodniego. Według Matuszkiewicza [2008] regiony geobotaniczne do których należy badany obszar to Podprowincja Środkowoeuropejska Właściwa, Dział Brandenbursko-Wielkopolski (B.), Kraina Południowo-Wielkopolsko-Łużycka (B.4.), Podkraina Południowowielkopolska (B.4b), Okręg Wysoczyzny Kaliskiej (B.4b.8) oraz Jutrosiński (B.4b.8.g). Fot. 6. Lokalizacja obiektów w Miliczu (1 Milicz 1, 2 Milicz 2, 3 Milicz 3) [ 44

45 Borek Torfowisko w okolicy Borka położone jest w północno-wschodniej części województwa opolskiego, w dolinie rzeki Prosny, na północny wschód od Byczyny. Swym zasięgiem obejmuje północno-zachodni kraniec Wyżyny Śląskiej. Na obiekcie tym zostały wytypowane dwa miejsca poboru prób do badań Borek 1 i Borek 2 o współrzędnych odpowiednio: N51 o , E18 o oraz N51 o , E18 o (fot. 7). Torfowisko we wsi Borek jest obiektem należącym do firmy Torf Corporation Sp. z o.o. z siedzibą w Kątach Wrocławskich. Z obszaru tego torfowiska pozyskuje się torf do celów leczniczych. Według regionalizacji fizycznogeograficznej Kondrackiego [2011] badane torfowisko znajduje się w obrębie Wyżyny Śląsko-Krakowskiej (341.1) na obszarze Progu Woźnickiego (341.23), obok Obniżenia Liswarty-Prosny (341.22). Od północy otoczony jest przez Wysoczyznę Wieruszowską (318.24), a od południa graniczy z Równiną Opolską (318.57). Fot. 7. Lokalizacja obiektów w Borku (1-Borek 1, 2-Borek 2) [ Według podziału geobotanicznego Szafera i Zarzyckiego [1977] obiekt w Borku należy do Prowincji Niżowo-Wyżynnej, Środkowoeuropejskiej, Działu Bałtyckiego, Poddziału Pas Wyżyn Środkowych, Krainy Wyżyna Śląska i Okręgu Północnego. Jak podaje Matuszkiewicz [2008] regionalizacja geobotaniczna w tym wypadku jest następująca: Podprowincja Środkowoeuropejska Właściwa, Dział Brandebursko- 45

46 Wielkopolski, Kraina Południowo-Wielkopolsko-Łużycka (B.4.), Podkraina Południowowielkopolska (B.4b), Okręg Byczyńsko-Rychtalski (B.4b.15) oraz Rychtalski (B.4b.15.b). Czarnocin, Widzieńsko, Kikorze Obiekty badawcze Czarnocin, Widzieńsko i Kikorze położone są na terenie powiatu goleniowskiego w województwie zachodniopomorskim. Elementami zróżnicowanego krajobrazu powiatu goleniowskiego są lasy Puszczy Goleniowskiej zajmującej większość powierzchni gmin Przybiernów, Stepnica i Goleniów, a także liczne jeziora i wody Zalewu Szczecińskiego [ ]. Obiekt Czarnocin położony jest w północnej części gminy Stepnica, w pobliżu miejscowości Czarnocin, za Kanałem Czarnocińskim w części należącej do Parku Natury Zalewu Szczecińskiego (NZS). Park NZS obejmuje ok. 4 tys. ha wód, lasów i łąk o wybitnych wartościach przyrodniczych. Na tych terenach prowadzony jest wypas dziko żyjących stad koników polskich oraz stado krów rasy Scottish Highland [OLSZEWSKA-TORBÉ 2009, ]. Do badań wytypowano jedno miejsce, z którego pobrano dwa profile o współrzędnych: N53 o , E14 o szerokości geograficznej (fot. 8) oraz N53 o , E14 o Drugi profil został pobrany z przeznaczeniem na analizy chemiczne. Park Natury Zalewu Szczecińskiego znajduje się w pasie Pobrzeży Południowo- Bałtyckich, na terenie Równiny Goleniowskiej (313.25), która od północy graniczy z Równiną Gryficką (313.33), a od południa otoczona jest przez Wzgórza Bukowe (313.27) i Równinę Nowogardzką (313.42). Według Szafera i Zarzyckiego [1977] omawiany obszar należy do Prowincji Niżowo-Wyżynnej, Środkowoeuropejskiej, Działu Bałtyckiego, Poddziału Pasu Równin Przymorskich i Wysoczyzn Pomorskich, Krainy Niziny Szczecińskiej. Zgodnie z regionalizacją geobotaniczną Matuszkiewicza [2008] obszar ten należy do Prowincji Środkowoeuropejskiej, Działu Pomorskiego (A), Krainy Pobrzeża Południowobałtyckiego (A.2), Okręgu Niziny Szczecińskiej (A.2.1), Zalewu Szczecińskiego (A.2.1.h). 46

47 Fot. 8. Lokalizacja obiektu w Czarnocinie (1-Czarnocin 1) [ Obiekt Widzieńsko położony jest w południowo-wschodniej części gminy Stepnica. Pobrano jeden profil torfowy z punktu o współrzędnych: N53 o , E14 o (fot. 9). Badane torfowisko znajduje się w obszarze Równiny Goleniowskiej (313.25) oraz w pasie Pobrzeży Południowo-Bałtyckich. Od północy teren ten otoczony jest przez Równinę Gryficką (313.33), a od południa przez Równinę Nowogardzką (313.32) [Kondracki 2011]. Według podziału geobotanicznego [SZAFER, ZARZYCKI 1977] obiekt w Widzieńsku należy do tych samych regionów, co obiekt w Czarnocinie. Inaczej zaś przedstawia się przynależność do geobotanicznego podziału wg Matuszkiewicza [2008] i jest to: Prowincja Środkowoeuropejska, Dział Pomorski (A), Kraina Pobrzeża Południowobałtyckiego (A.2), Okręg Niziny Szczecińskiej (A.2.1) oraz Okręg Czarnogłowsko-Racimierski (A.2.1.g). Obiekt w Kikorzu położony jest na terenie gminy Osina - najmniejszej gminy w powiecie goleniowskim. Gmina ta leży głównie na terenie Równiny Nowogardzkiej, która znajduje się między równinami Goleniowską i Pyrzycko-Stargardzką od zachodu, a Pojezierzem Zachodniopomorskim od wschodu. Cała Równina jest słabo zalesiona i ma przeważnie charakter rolniczy [PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA DLA GMINY OSINA ]. 47

48 Fot. 9. Lokalizacja obiektu w Widzieńsku [ Na obszarze torfowiska w Kikorzu zostały pobrane 3 profile: Kikorze 1 z użytkowanej pastwiskowo łąki pobagiennej (o współrzędnych N53 o E15 o ) oraz Kikorze 2 (o współrzędnych N53 o , E15 o ) i Kikorze 3 (o współrzędnych N53 o , E15 o ) z łąki pobagiennej nieużytkowanej obecnie rolniczo. Powierzchnie o różnym wykorzystaniu rolniczym oddziela rów melioracyjny (fot. 10). Biorąc pod uwagę regionalizację Kondrackiego [2011] wskazany obszar leży w pasie Pobrzeży Południowo-Bałtyckich, na obszarze Równiny Nowogardzkiej (313.32), która od północy otoczona jest przez Równinę Goleniowską (313.25) oraz Równinę Pyrzycko-Stargardzką (313.31), Równinę Sławieńską (313.43), Wysoczyznę Łobeską (314.44) oraz Równinę Gryficką (313.33). Zgodnie z geobotanicznym podziałem Polski wg Szafera i Zarzyckiego [1977] badany teren znajduje się w Prowincji Niżowo-Wyżynnej, Środkowoeuropejskiej, Dziale Bałtyckim, Poddziale Pas Równin Przymorskich i Wysoczyzn Pomorskich, Krainie Pojezierze Pomorskie, Okręgu Wałecko-Drawskim. Według podziału Matuszkiewicza [2008] obszar Kikorza należy do regionu geobotanicznego Prowincji Środkowoeuropejskiej, Działu Pomorskiego (A), Krainy Pojezierzy Środkowopomorskich (A.4), Okręgu Nowogardzko-Choszczyńskiego (A.4.1) i Nowogardzkiego (A.4.1.e). 48

49 Fot. 10. Lokalizacja obiektów w Kikorzu (1-Kikorze 1, 2-Kikorze 2, 3-Kikorze 3) [ BUDOWA GEOLOGICZNA, RZEŹBA TERENU, WARUNKI GLEBOWE Miękinia, Koskowice, Milicz Torfowiska z okolic Miękini, Koskowic i Milicza leżą w obszarze charakteryzującym się podobną budową geologiczną. Miękinia i Milicz położone są w obrębie Monokliny Przedsudeckiej, przy jej granicy z krystalicznym Blokiem Przedsudeckim, gdzie mieści się również obiekt Koskowice. Monoklina Przedsudecka zbudowana jest z utworów permu, triasu dolnego i środkowego. Osady trzeciorzędu występują zarówno na utworach metamorficznych Bloku Przedsudeckiego, jak i na utworach mezozoicznych Monokliny Przedsudeckiej. Powierzchnię terenu analizowanych obiektów w Miękini, Koskowicach i Miliczu budują luźne osady trzeciorzędowe i czwartorzędowe. Warstwy trzeciorzędu dzieli się na tym obszarze na: oligocen, miocen (dolny, środkowy i górny) i pliocen. Osady czwartorzędu dzieli się na plejstocen i holocen. Utwory plejstocenu (starszy czwartorzęd) budują głównie piaski, żwiry wodnolodowcowe, gliny zwałowe, muły i głazy moreny. Holocen tworzą najmłodsze osady powstałe po okresie lodowcowym. Są to osady wyerodowane przez wody fluwioglacjalne i osadzone w dolinie Odry jako osady terasów rzecznych zalewowych. Stanowią je piaski, żwiry, namuły piaszczyste 49

50 oraz iły i mułki (mady) osadzone na terasach rzecznych zalewowych. W holocenie powstały też piaski eoliczne występujące na utworach wyższego terasu rzecznego. Z tego samego okresu pochodzą również torfy niskie o miąższości 1,5-2,0 m, powstałe w dolinach dopływów Odry, w okolicach wsi: Błonie, Miękinia i Lubiatów. Większą część obszaru gminy Legnickie Pole, gdzie znajdują się Koskowice, zajmują piaski, żwiry wodnolodowcowe i zwałowe, z małymi płatami piasków i żwirów lodowcowych. Pod względem geomorfologicznym na badanym obszarze z okolic Milicza wyróżnia się holoceńskie równiny zalewowe i nadzalewowe, do których od północy przylega zdenudowana wysoczyzna morenowa z wyniesionymi ponad nią wzgórzami morenowymi i zachowane płaty wysoczyzny sandrowej, a od południa równiny denudacji peryglacjalnej przechodzące w wały moren spiętrzonych. Osady trzeciorzędowe to głównie iły serii poznańskiej z przewarstwieniami mułków i piasków oraz węgla brunatnego, chociaż spotyka się również osady trzeciorzędowe miocenu środkowego w rejonie głębokich rozcięć erozyjnych. Niemal całą powierzchnię powiatu milickiego (w tym obiektu w Miliczu) przykrywają utwory czwartorzędowe o zróżnicowanej miąższości. Są to głównie utwory piaszczyste i żwirowe, z dość znacznym udziałem glin morenowych, natomiast w obrębie dolin: Baryczy i jej dopływów piaski i żwiry rzeczne oraz mady i torfy. Utwory te charakteryzują się różnym stopniem przepuszczalności. Piaszczysto-żwirowe utwory rzeczne i fluwioglacjalne występujące na obszarze powiatu charakteryzują się w większości dobrą i bardzo dobrą przepuszczalnością. Utwory holoceńskie (piaszczysto-żwirowe terasów akumulacyjnych, namuły mady, piaski i torfy) występują w obrębie dna doliny Baryczy oraz jej dopływów. Natomiast torfy tworzą warstwy o niewielkiej miąższości do 1,5 m (podobnie jak w obiekcie Miękinia) i występują w zagłębieniach wytopiskowych, w strefach wysięków wód u podnóża terasów oraz w dolinach zamkniętych przez wały wydmowe. Do utworów najmłodszych należą namuły pochodzące z den stawów rybnych. W obrębie dwóch mezoregionów, w których położony jest obiekt Miękinia Pradoliny Odry i Wysoczyzny Średzkiej wytworzyły się różne formy morfologiczne terenu, takie jak: pagóry kemowe i wysoczyzna morenowa płaska powstałe w wyniku akumulacji wód lodowcowych, równina morenowa płaska, terasa nadzalewowa plejstoceńska oraz dolinki boczne i starorzecza okresu holoceńskiego [STUDIUM ]. Rzeźba terenu w obrębie obiektu z okolic Milicza jest również bardzo zróżnicowana, 50

51 ukształtowana zarówno w wyniku działalności glacjalnej, fluwioglacjalnej, rzecznej, wietrznej, a także w wyniku działalności człowieka. Pokrywa glebowa obszarów z Miękinią, Koskowicami i Miliczem wykazuje pewne podobieństwa i różnice. Występują tu różne typy gleb i są to m.in.: gleby brunatne, czarne ziemie, mady brunatne średnie i ciężkie, gleby bielicowe, mady brunatne o niewykształconym profilu glebowym, gleby brunatne wyługowane, mady piaszczyste lekkie i bardzo lekkie oraz gleby bagienne lub mułowo-bagienne występujące na terenach zalewowych lub podtopionych. Obszary gmin, gdzie znajdują się obiekty Miękina i Koskowice należą do gmin rolniczych, w których większość obszaru zajmują grunty orne i trwałe użytki zielone. W przypadku terenu z okolic Miękini i Koskowic dominują gleby brunatne i brunatne kwaśne oraz mady rzeczne w dolinach rzek i strumieni. Na madach występują pola uprawne, a miejscami bardziej wilgotne łąki. Ponadto w okolicach Miękini dość licznie występują także gleby płowe oraz rdzawe, a w otoczeniu Koskowic gleby bielicowe, które z kolei najliczniej występują w okolicach Milicza wraz z glebami pseudobielicowymi wytworzonymi z różnych utworów piaszczystych (głownie piasków luźnych i słabogliniastych). Ponadto w okolicy Milicza występują także gleby bielicowe wykształcone z glin zwałowych średnich i z piasków naglinionych występujące w rejonie Wysoczyzny Kaliskiej, mady wykształcone z utworów rzecznych (piaszczystych i mułowych) występujące w obrębie doliny Baryczy i jej dopływów, czarne ziemie występujące niewielkimi enklawami oraz gleby murszowe występujące w obrębie obniżeń terenowych. Gleby hydrogeniczne występują stosunkowo nielicznie na tych obszarach. W otoczeniu Miękini gleby murszowe stanowią 2% udziału wszystkich typów gleb. Generalnie gleby te nie są podatne na erozję, za wyjątkiem obszarów o większych spadkach lub w przypadku odsłonięcia szaty roślinnej. W zależności od żyzności i składu mechanicznego gleby tych obszarów wykazują różną przynależność do klas bonitacyjnych oraz przydatność do produkcji rolniczej [PLAN GOSPODARKI ODPADAMI ; PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA DLA GMINY MIĘKINIA 2006; ]. Borek Na Równinie Niemodlińskiej, gdzie znajduje się omawiane torfowisko, przeważają tereny piaszczyste sandrowe i kemowe ze zlodowacenia odrzańskiego. W związku z takim charakterem gruntów znaczną powierzchnię zajmują kompleksy 51

52 leśne. Pod względem geologiczno-tektonicznym Borek leży na obszarze monokliny przedsudeckiej. Na terenie gminy Byczyna, gdzie znajduje się obiekt w Borku występują różne utwory geologiczne. Są to zarówno osady plejstoceńskie, jak i holoceńskie. Należą do nich piaski i żwiry wodnolodowcowe, gliny zawałowe, iły, mułki. Piaski i żwiry na przedpolu moren czołowych tworzą dość rozległe sandry. Najczęściej są to piaski różnoziarniste ze żwirkami drobnymi. W warstwie przypowierzchniowej występują piaski średnioziarniste z nielicznymi drobnymi żwirkami. Ponadto występują tu mady, mułki, piaski i żwiry rzeczne, które osadziły się w okresie zlodowacenia północnopolskiego i obecnie budują terasy nadzalewowe oraz zaczęły tworzyć piaski eoliczne na wydmach. Osady te zaliczono do czwartorzędu nierozdzielonego, gdyż ich powstawanie trwa do czasów współczesnych. Na obszarze tym można wyróżnić także mułki, piaski i żwiry rzeczne powstałe w holocenie, które tworzą obecnie tarasy zalewowe i występują także wzdłuż większych cieków. Miąższość ich wynosi przeważnie 1-3 m. Torfy występują głównie w północnej części gminy Byczyna, gdzie towarzyszą zwykle namułom. Miąższość ich jest niewielka i wynosi 1-2,5 m. Zdecydowanie najważniejszą rolę odgrywają utwory stadiału Warty, zlodowacenia środokowopolskiego. Maksymalny zasięg tego zlodowacenia osiągnęły okolice Byczyny i pozostawiły tu dwa wyraźne ciągi moren czołowych odległych od siebie o ok. 5-7 km i zbudowanych ze żwirów i głazów z rzadkimi wkładami glin. Na ich przedpolu obserwuje się dobrze wykształcone stożki sandrowe. Na północ od obu pasów moren rozciąga się równina moreny dennej [PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA DLA GMINY BYCZYNA ]. W gminie Byczyna użytki rolne stanowią 79%, a lasy 12%. Większość gleb występujących na obszarze gminy Byczyna została wytworzona z glin zwałowych oraz z glin i piasków wodnolodowcowych zlodowacenia środkowopolskiego. W większości należą one do typów: pseudobielicowego, brunatnego, czarnych ziem, mad i gleb organicznych. Pod względem bonitacyjnym gleby zaliczają się do III i IV klasy gruntów ornych oraz V i VI klasy użytków zielonych [SEKTOROWA STRATEGIA ]. Czarnocin, Widzieńsko, Kikorze Rzeźba terenu gminy Stepnica, w której położone są obiekty Czarnocin i Widzieńsko, wykazuje wyraźną zmienność. Ukształtowanie powierzchni odwzorowuje zmienność budowy geologicznej, wyrażającą się tu przede wszystkim występowaniem 52

53 czwartorzędowych, plejstoceńskich oraz holoceńskich osadów i form terenu. Główne założenia rzeźby terenu ukształtowane zostały w wyniku procesów morfogenetycznych związanych z zanikiem ostatniego lądolodu zlodowacenia Wisły (ok. 14 tysięcy lat temu), rozwojem odrzańskiej równiny rzeczno rozlewiskowej oraz holoceńską ewolucją Zalewu Szczecińskiego, a także powstałej przy nim równiny akumulacji organogenicznej. Procesy te spowodowały zróżnicowanie rzeźby i budowy terenu gminy na trzy wyraźnie wyodrębniające się obszary, należące do kontrastujących ze sobą jednostek fizyczno-geograficznych: Doliny Dolnej Odry, Równiny Goleniowskiej i Równiny Gryfickiej [OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE ; KONDRACKI 2011]. Do mezoregionu Doliny Dolnej Odry należy okalająca Zalew Szczeciński równina torfowa o powierzchni układającej się na rzędnych w przedziale 0,1-2 m n.p.m. Nieznaczne wzniesienia powierzchni terenu sięgające miejscami do około 4 m n.p.m., wiążą się z elewacjami piaszczystego podłoża osadów organogenicznych. Wyrazista kulminacja, pomiędzy Kopicami a Czarnocinem, sięgająca 14,9 m n.p.m., związana jest z rozległym polem piasków przewianych i wydm. Charakterystycznymi formami antropogenicznymi są tu liczne kanały odwadniające i wały przeciwpowodziowe. Do mezoregionu Równiny Goleniowskiej zaliczono nadzalewowe piaszczyste tarasy odrzańskiej równiny rzeczno-rozlewiskowej budujące centralną i południowo-wschodnią część terenu gminy o powierzchni układającej się przeważnie na rzędnych 2,5 do 20 m n.p.m. W monotonnej rzeźbie równiny wyraźnie wyodrębniają się formy wydmowe tworzące miejscami liczne skupiska, głównie w południowym i północnym sąsiedztwie rzeki Gowienicy, między Widzieńskiem a Kątami (gmina Goleniów) oraz między Krokorzycami a Zielonczynem i pomiędzy Bogusławiem a Budzieniem. Tworzą je zespoły wydm złożonych, podłużnych i parabolicznych o wysokości dochodzącej do kilkunastu metrów. Największe pole wydmowe o długości około 3 km i maksymalnej szerokości 1 km, rozciąga się przy Zalewie Szczecińskim między Kopicami a Czarnocinem. Do mezoregionu Równiny Gryfickiej należy północno-wschodni fragment terenu gminy między Zielonczynem a Jarszewkiem, gdzie dominują wysoczyzny morenowe i niewielkie stożki sandrowe [OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE ]. Gmina Osina, na terenie której znajduje się obiekt w Kikorzu, również posiada urozmaiconą rzeźbę, która jest charakterystyczna dla młodoglacjalnego krajobrazu moreny dennej. Doliny rzeczne, przecinające ten obszar, wypełnione są na znacznych przestrzeniach przez złoża torfów niskich, w przeszłości zmeliorowanych jako użytki 53

54 łąkowe i pastwiskowe. Pod względem tektonicznym gmina Osina leży w granicach jednostki geologiczno-strukturalnej niecka szczecińska, w jej północnej części, przy jej granicy z blokiem wału pomorskiego. Ostatecznie istniejąca rzeźba terenu ukształtowała się podczas zlodowacenia północnopolskiego, a zwłaszcza w jego ostatnim stadiale pomorsko-leszczyńskim i okresie ustępowania lodowca. Na obszarze gminy można wydzielić rzeźby terenu różnego pochodzenia: formy pochodzenia lodowcowego, wodnolodowcowego, eolicznego, rzecznego, jeziornego, czy formy utworzone przez roślinność (równiny torfowe), podobnie jak w przypadku obiektów z Czarnocina i Widzieńska. W północno-zachodniej części gminy położonej na krawędzi Równiny Nowogardzkiej występuje szereg obniżeń o przebiegu równikowym w kierunku niecki Zalewu Szczecińskiego (m.in. fragment doliny Stepnicy). Wypełniają je głównie holoceńskie osady torfowe. Na terenie gminy Osina występują cztery wały ozów, m.in. na południowy wschód od Kikorza. Z kolei w środkowozachodniej części gminy na północ od Krzywic występują piaszczyste osady fluwioglacjalne. Na ich bazie wytworzyły się wydmy. Pod względem glebowym, w gminie Stepnica (Czarnocin i Widzieńsko), skałami macierzystymi gleb są utwory o genezie lodowcowej i wodnolodowcowej. Najmłodsze osady holoceńskie związane są z akumulacją osadów organicznych i rzecznych, jak i procesami eolicznymi. Są to piaski, piaski słabogliniaste, piaski eoliczne i wydmowe, mułki i piaski zastoiskowe oraz rzeczne i torfy. Na tych utworach wykształciły się różne typy gleb charakterystyczne dla terenów nizinnych: torfowe i murszowe torfów niskich, piaskowe różnych typów genetycznych (pseudobielicowe, rdzawe), murszowo-mineralne, mułowo-torfowe, gleby brunatne wyługowane i kwaśne, mady. Na obszarze gminy Stepnica występują prawie wszystkie typy kompleksów glebowo-rolniczych charakterystycznych dla terenów nizinnych. W gminie dominują użytki zielone stanowiąc 70% udziału powierzchni kompleksów glebowych, a użytki rolne zajmują 28,2% ogólnej powierzchni gminy Stepnica. Przydatność rolnicza gleb użytków zielonych uwarunkowana jest przede wszystkim właściwymi stosunkami wilgotnościowymi oraz odpowiednim sposobem użytkowania. Cały kompleks użytków zielonych jest zmeliorowany siecią otwartych rowów odwadniających i obsługiwany przez przepompownie melioracyjne. Obecnie znaczna część użytków zielonych nie jest wykorzystywana rolniczo [OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE ]. Obszar Kikorza również położony jest na terenie gminy rolniczej, gdzie powierzchnia użytków rolnych wynosi ok. 55%. Występują tu gleby 54

55 bielicowe wytworzone na piaskach słabo gliniastych i gliniastych lub gleby brunatne. Na terenie gminy dominują gleby średnie do słabych (w większości gleby IV i V klasy bonitacji). Są to gleby od 5-ego do 7-go kompleksu przydatności rolniczej. Gleby trwałych użytków zielonych stanowią głównie gleby torfowe torfowisk niskich, dobre i słabe (III-V klasa bonitacyjna), w przeszłości o uregulowanych stosunkach wodnych, dziś w przeważającej części użytkowane ekstensywnie, o tendencjach do powrotu zabagnienia [PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA DLA GMINY OSINA ] WARUNKI KLIMATYCZNE Miękinia, Koskowice, Milicz Warunki klimatyczne tych 3 obiektów znajdujących się na obszarze Dolnego Śląska są niemal identyczne. Według podziału regionów klimatycznych w województwie dolnośląskim Wosia [1999] i Schmucka [1960] Miękina znajduje się w dolnośląskim środkowym, Koskowice w dolnośląskim zachodnim, a Milicz w południowowielkopolskim regionie klimatycznym. Warunki termiczne Dolnego Śląska są łagodne i optymalne jak na strefę klimatu umiarkowanego Polski. Analizowane obszary należą do najcieplejszych w Polsce z termicznym uprzywilejowaniem występującym w ciągu całego roku. Cechą charakterystyczną panującego klimatu jest duże nasłonecznienie oraz łagodne zmiany temperatury, a także krótkotrwałe i łagodne zimy. Wysoki udział mas polarno-morskich sprawia, że klimat jest dość ciepły i łagodny. Ciśnienie atmosferyczne jest wyrównane przez cały rok z wyraźnie zaznaczonym maksimum w zimie: średnia dzienna temperatura w skali rocznej wynosi ok. 7-8,5 C; najcieplejszym miesiącem jest zazwyczaj lipiec (średnia temperatura ok. 18 o C), zaś najchłodniejszym styczeń (średnia temperatura ok. -1 o C); średnia suma opadów atmosferycznych wynosi około mm/rok, z czego na okres wegetacji przypada ok % ich sumy rocznej; okres wegetacji trwa ok. 220 dni i jest najdłuższy w Polsce; grubość pokrywy śnieżnej wynosi ok cm i utrzymuje się około dni w roku. Wiatry przeważają z reguły z kierunków zachodniego lub północno-zachodniego o średniej prędkości 2,8 m/s. Ciśnienie atmosferyczne jest wyrównane przez cały rok z wyraźnie zaznaczonym maksimum w zimie. 55

56 Region ten znajduje się pod wpływem ścierających się mas powietrza oceanicznego i kontynentalnego (z przewagą tych pierwszych), które w znacznym stopniu kształtują jego klimat. Klimat ten cechuje się dużą zmiennością warunków pogodowych. Położenie regionu na przedpolu Sudetów oraz dominujący wpływ mas z kierunków zachodnich i południowych wpływa na jego uprzywilejowanie termiczne. Biorąc pod uwagę warunki geologiczno-gruntowe, wodne i klimatyczne na terenie Miękinia można wydzielić dwie zasadniczo różniące się jednostki fizjograficzne: dolinę Odry z zespołem teras akumulacyjnych oraz wysoczyznę morenową. Na rozległych, zalesionych terenach doliny Odry wraz z międzywałem, terasą zalewową i nadzalewową oraz na terenach starorzeczy i dolinek bocznych mogą występować inwersje termiczne związane z zaleganiem chłodnych i wilgotnych mas powietrza oraz z utrudnionym ich spływem wzdłuż osi morfologicznej. Teren ten charakteryzuje się niekorzystnym mikroklimatem, który wywołany jest wysokim poziomem wód gruntowych oraz wysokim poziomem uwilgotnienia oraz predyspozycją do występowania przygruntowych zamgleń i przymrozków. Obszar wysoczyzny odznacza się korzystniejszymi warunkami klimatu lokalnego, związanymi z lepszym nasłonecznieniem, niższym stopniem uwilgotnienia, dobrym przewietrzaniem, wyższymi temperaturami ekstremalnymi, mniejszym prawdopodobieństwem powstawania zamgleń i gruntowych przymrozków. Duża łączna powierzchnia zbiorników wodnych zlokalizowanych w dolinie Baryczy wpływa łagodząco na klimat obszaru Milicza oraz zwiększa ilość pary wodnej w powietrzu. Podczas bezchmurnych i bezwietrznych nocy w dnie doliny oraz w pobliżu stawów mogą tworzyć się zastoiska chłodnego wilgotnego powietrza powodując powstawanie mgieł [PROJEKT PLANU URZĄDZENIA LASU ; PLAN GOSPODARKI ODPADAMI ; PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA DLA GMINY MIĘKINIA 2007; ZMIANA STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ; ]. Borek Obiekt w Borku położony niedaleko miejscowości Byczyna, także należy do najcieplejszej dzielnicy klimatycznej Polski. Charakterystyczną cechą tego klimatu tego miejsca są stosunkowo małe roczne amplitudy temperatur powietrza: średnia roczna temperatura podczas przedwiośnia, wczesnej wiosny i jesieni waha się od 5 o -15 o C (w lecie wynosi średnio ponad 15 o C, w przedzimiu C, a w zimie poniżej 0 o C); 56

57 najcieplejszym miesiącem jest lipiec (średnia temperatura ok. 18,5 o C), najzimniejszym styczeń (średnia temperatura ok. -2,5 o C); długość okresu wegetacyjnego przeciętnie trwa ok dni; średnia suma opadów atmosferycznych wynosi ok mm/rok, w okresie wegetacyjnym ok mm; średnia liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi ok. 60 dni. Na terenie gminy Byczyna dominują wiatry z zachodu i północnego zachodu, przede wszystkim w okresie letnim. W zimie częste są wiatry południowe i południowo-zachodnie. Około 50% ogółu wiatrów to wiatry bardzo słabe (o prędkości od 0,2 do 2 m/s), słabe (o prędkości 2-5 m/s) stanowią około 24%, natomiast wiatry umiarkowane to ok. 8% [PLAN ROZWOJU POWIATU KLUCZBORSKIEGO 2005; PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA DLA GMINY BYCZYNA ]. Czarnocin, Widzieńsko, Kikorze Pomorze należy pod względem klimatycznym w całości do dzielnicy bałtyckiej, którą cechują silniejsze wpływy oceaniczne w porównaniu z klimatem w innych częściach Polski [JASNOWSKA, JASNOWSKI 1983]. Gmina Stepnica leży w dwóch krainach klimatycznych: Zalewu Szczecińskiego oraz Gryficko Białogardzkiej (Nowogardzkiej), stanowiącej fragment wschodniej części gminy. Kraina Zalewu Szczecińskiego obejmuje swoim zasięgiem prawie całą gminę, w tym obiekt Czarnocin i Widzieńsko. Z kolei obszar Kikorza (gmina Osina) pod względem klimatycznym należy do Dzielnicy Bałtyckiej, krainy Gryficko-Nowogardzkiej. W związku z bliskim sąsiedztwem krain klimatycznych, w których znajdują się analizowane obiekty, charakteryzują się one klimatem umiarkowanym o cechach morskich. Klimat kształtowany pod wpływem morza cechuje się łagodnymi zimami i stosunkowo chłodnymi latami, co sprzyja występowaniu atlantyckich gatunków roślin oraz charakterystycznej roślinności lasów liściastych. Klimat ten charakteryzuje się występowaniem zjawisk atmosferycznych mało korzystnych głównie dla rolnictwa, tj. przymrozków i opóźnienia w niektórych latach rozpoczęcia okresu wegetacyjnego. Wpływ klimatu morskiego silnie zaznacza się w parametrach charakteryzujących warunki klimatyczne obiektów z Czarnocina, Widzieńska i Kikorza: średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,0-8,5 0 C; 57

58 najcieplejszym miesiącem jest lipiec (średnia temperatura ok. 17,2 0 C); najzimniejszym styczeń (średnia temperatura ok. -1,0 0 C); długość okresu wegetacyjnego przeciętnie trwa ok dni; średnia suma opadów atmosferycznych wynosi ok mm/rok, w okresie wegetacyjnym ok mm; średnia liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi dni. Na obszarze gminy Stepnica (Czarnocin, Widzieńsko) dominują wiatry południowozachodnie i zachodnie, a na terenie gminy Osina (Kikorze) przeważają wiatry zachodnie i północno-zachodnie. Występuje tu duża częstotliwość dni z silnymi wiatrami (średnio około 49 dni w roku). Obszar charakteryzuje się stosunkowo niewielkim udziałem cisz atmosferycznych (8 %), co świadczy o dużej wietrzności. Elementami mającymi szczególny wpływ na kształtowanie się klimatu na obszarze gminy Stepnica i Osina mają akweny wodne położone w sąsiednich gminach i są to m.in. Morze Bałtyckie, Zalew Szczeciński, jezioro Dąbie, Dolina Odry oraz duże kompleksy leśne (m.in. Puszcza Goleniowska). Najmniej korzystne warunki mikroklimatyczne występują w zachodniej części gminy Stepnica, na nisko położonych terenach tarasy równiny torfowiskowej i rzeczno-rozlewiskowej z rozległymi depresjami, terenami podmokłymi i bagiennymi. Wszystkie obiekty podlegają niekorzystnym zjawiskom atmosferycznym, związanym z podwyższoną wilgotnością powietrza, częstymi mgłami, gołoledzią, intensywnymi opadami śniegu lub deszczu, zmniejszającym nasłonecznieniem oraz częstymi przygruntowymi przymrozkami i posuchami wskutek nadmiernego uwilgotnienia [OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE ; PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA DLA GMINY OSINA 2004] WARUNKI HYDROLOGICZNE Miękinia, Koskowice, Milicz Cały obszar gminy Miękinia znajduje się w dorzeczu Odry - w zlewniach II rzędu: rzek Bystrzycy i Średzkiej Wody. Bogatą sieć hydrograficzną tworzą cieki naturalne, sieć rowów melioracyjnych i zbiorniki wodne. Wody powierzchniowe zajmują 330 ha, co stanowi około 1,9% powierzchni gminy, w tym 149 ha wody płynące (bez rowów melioracyjnych). Znaczny obszar gminy odwadniany jest w kierunku zachodnim, ku rzece Odrze, a niewielka część w kierunku wschodnim do 58

59 rzeki Jeziorki. Największą rzeką jest Odra, której długość w granicach gminy wynosi 19,35 km. Rzeka Odra i inne cieki mają charakter rzek nizinnych. Po Odrze do największych rzek gminy należą jej lewobrzeżne dopływy: Bystrzyca z dopływającą do niej Strzegomką, Jeziorka, Nowy Rów (zwany także Czarną Strugą), Brzezinka (Zdrojek) i Karczycki Potok. Potok Zdrojek (lewobrzeżny dopływ Nowego Rowu) w całości przepływa przez teren gminy, a jego długość wynosi 12,2 km. Trasa cieku została zmieniona w rejonie wsi Miękinia w czasie robót regulacyjnych, przeprowadzonych po II wojnie światowej (na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych). Stare koryto o długości 1,1 km zostało podłączone do nowej trasy. Wzdłuż koryta rzeki Odry oraz Bystrzycy zachowały się starorzecza, ślady dawnych koryt rzek meandrujących w obrębie swoich dolin. Dno doliny Odry z licznymi drobnymi ciekami i rowami melioracyjnymi jest odwadniane przez rzekę Jeziorkę. Ponadto występują kanały: Kanał Jeziorka Odra oraz Kanał przerzutowy. Wody stojące (ok. 1%) występują na ogół w dolinie Odry i na gruntach organicznych, wypełniając starorzecza oraz zagłębienia terenu, miejsca o słabym odpływie trwale podmokłe. Według regionalizacji przedstawionej w Atlasie hydrogeologicznym Polski" w skali 1: pod redakcją B. Paczyńskiego obszar gminy Miękinia leży w obrębie wrocławskiego regionu hydrogeologicznego (XV). Znajduje się tu część trzeciorzędowego subzbiornika wód podziemnych Prochowice - Środa Śląska (GZWP 319). Na terenie gminy występują dwa poziomy wodonośne: czwartorzędowy i trzeciorzędowy [ZMIANA STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ]. W przypadku gminy Legnickie Pole (obiekt Koskowice) wody stojące stanowią 0,85 %, wody płynące zaś 0,27 % powierzchni gminy. Gmina położona jest w dorzeczu rzeki Kaczawy. Przepływają przez nią dwie rzeki Wierzbiak i Chłodnik (prawobrzeżne dopływy Kaczawy) i dwie mniejsze - Kopanina i Smug wpadające do Jeziora Koskowickiego. W obrębie dorzecza Kaczawy na granicy z gminą Kunice znajduje się sporej wielkości naturalne Jezioro Koskowickie (55,9 ha). Jezioro Koskowickie to rezerwat przyrody obejmujący obszar wód, pastwisk i trzcinowisk o powierzchni 63,79 ha. Przepływająca przez gminę rzeka Wierzbiak jest główną rzeką gminy o długości 42 km, która jest prawobrzeżnym dopływem rzeki Kaczawy (lewobrzeżny dopływ Odry). Rzeka Wierzbiak ma cechy rzeki nizinnej i płynie na odcinku długości około 10 km wśród terenów rolniczych, gdzie odwadnia prawie cały obszar gminy. Gmina Legnickie Pole ma kilka dopływów, których źródła znajdują się na zboczach wysoczyzn w południowej oraz wschodniej części gminy lub w pobliżu 59

60 południowej, bądź wschodniej granicy gminy, tj. potok Koiszkówka, potok Uszewnica, potok Modzel [PLAN GOSPODARKI ODPADAMI ; ]. Hydrograficznie teren Milicza, usytuowany jest w zlewisku Bałtyku, w dorzeczu rzeki Odry, w zlewni prawobrzeżnego dopływu Odry rzeki Baryczy (o długości 133 km i powierzchni 5534,5 km 2 ). Sieć hydrograficzną stanowią wody płynące w rzekach, rowach i kanałach melioracyjnych połączonych w skomplikowane systemy odwadniające oraz wody stojące zgromadzone głównie w stawach. Barycz z dopływami jest rzeką nizinną, a jedynie górne odcinki lewobrzeżnych dopływów Baryczy (Prądnia) wypływające ze Wzgórz Trzebnickich i Twardogórskich mają charakter podgórski. Głównymi dopływami Baryczy są: - dopływy prawostronne: Czarna Woda i Kanał Młyński łączący Barycz z rzeką Orla, - dopływy lewostronne: Prądnia oraz Polska Woda wraz z Kobylarką i Młyńską Wodą. Najuboższa w wody powierzchniowe płynące jest północna część nadleśnictwa Milicz, gdzie znajduje się obiekt w Miliczu. Cieki na terenie obszaru charakteryzują się niskimi przepływami i skromnymi zasobami dyspozycyjnymi, jednymi z najniższych w Polsce. Na ograniczone zasoby wód powierzchniowych wpływa znacząco charakterystyczna dla tych terenów mała ilość opadów atmosferycznych. Obszar nadleśnictwa Milicz znany jest z licznych stawów rybnych, w większości antropogenicznego pochodzenia, napełnionych okresowo wodą, a podczas suszy zamieniających się w mokradła. Stawy o różnych funkcjach: gospodarczych, krajobrazowych i ekologicznych koncentrują się głównie na obszarze Kotlin Milickiej i Żmigrodzkiej. Łączy je gęsta sieć kanałów i drobnych cieków. Na terenie powiatu brak jest naturalnych zbiorników wód stojących (jezior). Stawy koncentrują się głównie na obszarze Kotlin Milickiej i Żmigrodzkiej. Łączy je gęsta sieć kanałów i drobnych cieków. Obręb Milicz odwadniany jest dwoma głównymi rzekami: Krępicą i Brzeźnicą w kierunku zachodnim do Baryczy [PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA DLA POWIATU MILICKIEGO 2003; PROJEKT PLANU URZĄDZENIA LASU ]. Borek Warunki hydrogeologiczne pozostają w ścisłym związku z budową geologiczną. W gminie Byczyna stwierdzono występowanie wód gruntowych oraz śródzłożowych. Wody gruntowe pochodzenia infiltracyjnego, czwartorzędowe występują w utworach piaszczystych leżących na nieprzepuszczalnych osadach ilastych. Wody śródzłożowe 60

61 (złoże Gołkowice i Nasale) związane są z przewarstwieniami piasków bądź mułowców, występują pod glinkami lub wśród iłów. Obiekt w Borku położony jest w dolinie rzeki Prosny, która stanowi jednocześnie największy ciek wodny w gminie Byczyna. Rzeka Prosna na długości ok. 8,5 km wyznacza północną granicę gminy, wypływa na wysokości 260 m n.p.m na obszarze Progu Woźnickiego, na zachód od wsi Wolęcin, ok. 11 km na północny-wschód od Olesna. Rzeka ta w górnym biegu ma wąską, prawie bezleśną dolinę. Dolina rzeki Prosny ciągnie się od granic z województwami łódzkim i opolskim aż do Kalisza (przez gminy Sieroszewice, Brzeziny, Kraszewice, Grabów nad Prosną, Doruchów, Wieruszów, Bolesławiec, Łękę Opatowską, i Łubnice) [PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA GMINY BYCZYNA ; ]. Czarnocin, Widzieńsko, Kikorze Znaczną część powierzchni gminy Stepnica, gdzie położone są Czarnocin i Widzieńsko, stanowią wody (39,8%), lasy (30%) oraz grunty rolne, tereny podmokłe i torfowiska (30,2%). Zachodnia część gminy Stepnica (Czarnocin) położona jest nad zbiornikiem wód podziemnych o bardzo płytko położonej warstwie wodonośnej zbudowanej z osadów piaszczystych czwartorzędu, słabo izolowanej, o wysokiej wydajności. Są to zasoby wysokiej jakości o statusie lokalnych wód podziemnych. Wody powierzchniowe w gminie Stepnica zajmują 9849 ha, co stanowi 33,5% jej powierzchni geodezyjnej. Według podziału hydrograficznego Polski, gmina Stepnica znajduje się w obrębie 3 głównych obszarów zlewniowych: Odry, Zalewu Szczecińskiego oraz Dziwny. Zalew Szczeciński jest obszarem o bardzo skomplikowanym układzie i reżimie hydrograficznym. Układ ten, w dużym stopniu jest efektem działalności gospodarczej na rzecz odwodnienia podmokłych terenów torfowiskowych na najniżej położonych terenach i pozyskiwania ich na cele produkcji rolnej. W obrębie gminy do wód powierzchniowych należą: morskie wody wewnętrzne: Zalew Szczeciński (południowo - wschodnia część Wielkiego Zalewu), Roztoka Odrzańska; rzeki: Gowienica ze Świdnianką i Starą Strugą, Krępa; jeziora: Zielonczyn (pow. 3,8 ha), Dołgie (pow.1,7 ha), Trzęsacz (pow. 1,2 ha); kanały: Czarnociński, Śmięć, Kopicki, Krampa, Królewski, Łącki Rów, Nowy Rów oraz sieć rowów melioracyjnych; 61

62 stawy rybne: Krokorzyce, Żarnówko, Gąsierzyno, Stepnica - przy oczyszczalni ścieków; zbiorniki po eksploatacji torfu. Największą rzeką w gminie Stepnica jest Gowienica będąca elementem wspólnym dla obszaru Widzieńska i Kikorza znajdujących się w sąsiednich gminach. Gowienica płynie przez Widzieńsko, Puszczę Goleniowską i wpada do Zatoki Stepnickiej w Stepniczce, gdzie tworzy stożek deltowy. W gminie Osina, w kierunku zachodnim od centrum miejscowości Kikorze przepływa rzeka Stepnica. Stanowi ona prawy dopływ rzeki Gowienicy i w głównej mierze odwadnia ten teren. Obszar źródłowy Gowienicy znajduje się w dolinie torfowej w pobliżu Burowa. Gowienica wpływając od wschodu, meandrującym korytem, stanowi naturalną granicę gminy. Na zachód od drogi Stepnica - Przybiernów Gowienica przepływa przez teren zmeliorowanych użytków zielonych w uregulowanym korycie. Warunki hydrologiczne obszaru związane są m.in. z rzeźbą terenu wyznaczającą powierzchniowy układ sieci wodnej oraz budową geologiczną. Działy wodne na tym obszarze są trudne do przeprowadzenia ze względu na skomplikowaną sieć połączeń cieków i rowów melioracyjnych [OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE ; PROGRAM OCHRONY ; ]. Z kolei na terenie gminy Osina, gdzie znajduje się Kikorze, wody powierzchniowe zajmują 1,3% powierzchni i obejmują zarówno rzeki: Gowienica, Stepnica, Pilesza oraz Leśnica, jak i wody stojące: jezioro Kościuszki oraz niewielki zbiornik retencyjny na rzece Gowienica. Oprócz tego występuje tutaj kilka obniżeń wytopiskowych wypełnionych wodą oraz sztucznie powstały zbiornik w rejonie wsi Węgorza. Największym i praktycznie jedynym jeziorem na terenie gminy jest jezioro Kościuszki o powierzchni nieco ponad 48 ha i maksymalnej głębokości 5,6 m. Charakterystyczną cechą obszaru gminy w odniesieniu do wód powierzchniowych jest jej położenie w obrębie aż trzech dorzeczy: 1) dorzecze rzeki Gowienicy, obejmujące większość obszaru gminy (stanowiące wschodni dopływ Zalewu Szczecińskiego); 2) dorzecze Wołczenicy występujące na niewielkim skrawku gminy (północnym); 3) dorzecze rzeki Sępólny obejmuje niewielki, południowo-wschodni obszar gminy (na wschód od wsi Redło), a nawiązujący poprzez rzekę Sępólną do dorzecza Regi. Dodatkowo na terenie gminy występują dwa rozlewiska powstałe w wyniku spiętrzenia wód Stepnicy staw w Krzywicach oraz szereg małych stawów śródpolnych 62

63 i śródleśnych o charakterze oczek wodnych (zwłaszcza w południowo-wschodniej części). Oprócz tego teren gminy pokrywa sieć niewielkich cieków wodnych i rowów melioracyjnych odprowadzających wody do wymienionych wyżej rzek [PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA ; ] WARTOŚĆ PRZYRODNICZA W związku z lokalizacją niektórych badanych obiektów na obszarach bądź w pobliżu miejsc o niezwykłych wartościach przyrodniczych postanowiono scharakteryzować dokładniej niektóre z nich. Koskowice Obiekt Koskowice zlokalizowany został na terenie rezerwatu pod nazwą Jezioro Koskowickie, które obejmuje obszar wód, pastwisk i trzcinowisk o powierzchni 63,79 ha. Dla zabezpieczenia wartości przyrodniczych rezerwatu utworzono również otulinę o powierzchni 22,98 ha. Celem ochrony jest zachowanie ze względów przyrodniczych, naukowych, dydaktycznych, krajobrazowych i turystycznych naturalnego zbiornika wodnego z bogatą lęgową populacją ptaków wodno-błotnych, chronionymi gatunkami ryb, dużym zbiorowiskiem szuwarowym i dobrze wykształconym zespołem nerecznicy błotnej i oczeretu jeziornego. Rezerwat Jezioro Koskowickie jest największym i najcenniejszym obiektem z roślinnością szuwarową. Znajduje się tu największe naturalne trzcinowisko Śląska, a zarazem jedyne trzcinowisko z pływającymi wyspami. Jezioro Koskowickie jest głównym miejscem egzystencji roślinności wodnej, reprezentowane przez zbiorowiska roślin o liściach zanurzonych w toni wodnej. Charakterystyczne jest ubóstwo zbiorowisk o liściach pływających zupełny brak grzybieni i grążeli. Miejsce to jest siedliskiem wielu gatunków ryb charakterystycznych dla wód stojących. Rybostan jeziora składa się z 20 gatunków: ukleja, amur, ciernik, karaś srebrzysty, karaś, jazgarz, słonecznica, sandacz, tołpyga biała, zdręga, kiełb, lin, płoć, karp, krąp, leszcz, szczupak, okoń, sum, rozpiór. Ponadto lęgnie się tu prawie 30 gatunków ptaków, m.in.: bąk, rybitwa czarna, wąsatka, zielonka, gęgawa, rokitniczka, świstunka. Obserwowano tu także rycyka, rybitwę małą i białoskrzydłą, kokoszkę, podgorzałkę i jej mieszańca z głowienką, świstuna, cyrankę, cyraneczkę, krakwę, cyrankę płaskonosą, brodźca piskliwego, mewę obrożną i srebrzystą, głowienkę, rybitwę rzeczną, płaskonosa, łęczaka, czaplę białą i sokoła wędrownego [ ]. 63

64 Milicz Obiekty w Miliczu zostały zlokalizowane na terenie gminy Milicz, która w ok. 90% wchodzi w skład Parku Krajobrazowego Dolina Baryczy utworzonego z myślą o ochronie terenów leśnych i stawowych. Całkowita powierzchnia Parku Krajobrazowego Dolina Baryczy wynosi ha, z czego ha leży na obszarze województwa dolnośląskiego, a ha w granicach województwa wielkopolskiego. W granicach parku znajdują się najcenniejsze przyrodniczo obszary Kotlin Milicko-Odolanowskiej oraz Żmigrodzkiej, jak również fragmenty Wysoczyzny Południowo-Wielkopolskiej i Wału Trzebnickiego. Na terenie parku stwierdzono występowanie 121 zespołów roślinnych (naturalnych, półnaturalnych i synantropijnych). Do najcenniejszych należą zbiorowiska wodne, w tym bardzo rzadkie w skali Polski zbiorowisko z udziałem grzybieńczyka wodnego. Najbardziej charakterystycznym elementem krajobrazu Doliny Baryczy są stawy rybne. Stawy Milickie tworzą jeden z największych w Europie kompleks sztucznych stawów hodowlanych. W związku z tym został utworzony rezerwat ornitologiczny pod nazwą: Stawy Milickie dla ochrony wielu cennych i rzadkich gatunków ptaków oraz środowisk wodnych i błotnych stanowiących miejsce ich gniazdowania, żerowania i odpoczynku. Stawy rybne pogrupowane są w kompleksy różnej wielkości, z których największym jest kompleks Stawno zajmujący 1630 ha. Stawy Milickie swym zasięgiem obejmują 3 typy siedlisk: stawy rybne, podmokłe łąki i lasy. Dzięki wyjątkowym walorom przyrodniczym Stawy Milickie zostały wpisane na listę Living Lakes międzynarodową sieć jezior i innych zbiorników wodnych. W Parku Krajobrazowym Dolina Baryczy stwierdzono występowanie m. in. 34 gatunków ryb (łącznie z hodowlanymi), 13 gatunków płazów, 5 gatunków gadów oraz 56 gatunków ssaków (w tym dwa z Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt leśny gryzoń popielica i nietoperz borowiaczek). Najcenniejszym elementem fauny parku jest bogactwo gatunkowe ptaków. Łącznie odnotowano tu aż 277 gatunków, w tym 169 lęgowych. Najcenniejsze występują na obszarze rezerwatu Stawy Milickie. Dzięki obecności licznych starych dębów na terenie parku występują duże populacje rzadkich i chronionych chrząszczy: kozioroga dębosza i pachnicy dębowej. W Dolinie Baryczy i jej sąsiedztwie utworzono lub zaplanowano utworzenie aż 12 ostoi należących do sieci Natura 2000, które mają ochronić różne elementy przyrody regionu [RANOSZEK, RANOSZEK 2004; ]. 64

65 Borek Obiekt w Borku położony jest w dolinie rzeki Prosny. Dolina rzeki (powierzchnia ha) objęta jest ochroną jako obszar chronionego krajobrazu Dolina rzeki Prosny. Obszar ten obejmuje całą dolinę rzeki od granic z województwami łódzkim i opolskim aż do Kalisza. Liczne lasy, głównie sosnowe poprzecinane są polami uprawnymi, łąkami i stawami rybnymi. Szczególny walor krajobrazowy nadaje Prośnie, powtarzające się regularnie, występowanie na przemian brzegów wklęsłego i wypukłego. Skarpy przybrzeżne koryta rzeki porasta wysoka roślinność łęgowa oraz zarośla wiklinowe (Salicetum triandro-viminalis). W części przybrzeżnej oraz w starorzeczach doliny Prosny zanotowano ok. 50 różnego typu zbiorowisk roślinnych. Należą one zarówno do naturalnych, jak i seminaturalnych. Do interesujących pod względem geobotanicznym obiektów przyrodniczych należy skarpa pradolina w Jedlcu - Starej Wsi oraz kompleks roślinności na skrzydłach doliny między Popówkiem a Podlesiem, obfitujący w oczka starorzeczne. Stara Wieś, strome zbocze doliny Prosny porośnięte łęgiem zboczowym Violo-Ulmetum, reprezentuje bogaty florystycznie las o skomplikowanej, wielowarstwowej strukturze, z wieloma okazami wiązu górskiego (Ulmus scabra). W dolinie Prosny występuje wiele roślin chronionych, w tym m.in. grzybienie białe, grążel żółty, kruszyna pospolita. Swoje miejsca lęgowe mają tu też chronione gatunki ptaków, m.in. gołębiarz, łabędź niemy, błotniak stawowy, czajka, niteczka, dudek, kobuz [ taczanow.poznan.lasy.gov.pl, ]. Czarnocin Jeden z trzech obiektów wytypowanych w województwie zachodniopomorskim zasługuje na szczególną uwagę pod względem przyrodniczym. Obiektem tym jest Czarnocin, zlokalizowany na terenie Parku Natury Zalewu Szczecińskiego. Park Natury Zalewu Szczecińskiego ma szczególne znaczenie, gdyż został on utworzony z inicjatywy przyrodników, pasjonatów Polaków i Holendrów w wyniku wspólnego projektu w 2005 r. Główną ideą tego przedsięwzięcia było wypracowanie modelu zarządzania ochroną przyrody na obszarze cennym przyrodniczo i unikatowym w skali Europy. Park Natury Zalewu Szczecińskiego powstał na mocy porozumienia między Stowarzyszeniem na Rzecz Wybrzeża, Urzędem Morskim w Szczecinie i Nadleśnictwem Goleniów. Park obejmuje koło 4000 ha, na który składają się łąki 65

66 i pastwiska stanowiące własność Stowarzyszenia, lasy Puszczy Goleniowskiej należące do Nadleśnictwa i wody Zalewu Szczecińskiego zarządzane przez Urząd Morski w Szczecinie (fot. 11). Park umiejscowiony został na obszarze tzw. Łąk Skoszewskich terenu włączonego do Europejskiej Sieci Natura 2000 jako ostoja ptasia. Łąki Skoszewskie (PLB ) jest to rozległy teren bagnistych łąk na wschodnim brzegu Zalewu Szczecińskiego. Całkowita powierzchnia wynosi 9593,9 ha z czego na gminę Stepnica przypada 9150,4 ha. Szata roślinna łąk położonych nad Zalewem Szczecińskim charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem florystycznym. Na łąkach polderowych brak użytkowania rolniczego, jak i długotrwałe podtapianie powoduje wkraczanie zbiorowisk szuwarowych i turzycowiskowych. Występują tu co najmniej 33 gatunki ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej i 8 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi. Fot. 11. Tereny Europejskiej Unii Ochrony Wybrzeża w Czarnocinie Do zagrożeń tego terenu należą: zmiana sposobu uprawy, ograniczenie wypasu bydła, niewłaściwe melioracje, zanieczyszczenia produktami stosowanymi w gospodarce rolnej i komunalnej, kłusownictwo, wypalanie, antropopresja. Północno-zachodnia część obszaru (ok. 445 ha) należy do Towarzystwa na Rzecz Wybrzeża. Prowadzona jest tu ochrona czynna łąk i pastwisk poprzez użytkowanie ekstensywne (koszenie, wypas). Celem jest przywrócenie i utrzymanie bioróżnorodności florystycznej i ornitologicznej [OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE ]. 66

67 Stowarzyszenie na Rzecz Wybrzeża sprowadziło na te tereny koniki polskie i krowy rasy szkockiej wyżynnej (Scottish Highland) (fot. 12). Wczesną wiosną nad pastwiskami pojawiają się czajki, wśród traw żerują stada gęsi, później przylatują krwawodzioby także trznadle, pliszki szare i żółte, czy mieszkające w zakrzaczeniach gąsiorki, a na końskich grzbietach szpaki. Oprócz tych ptaków żyją tutaj min.: bekasy, skowronki, derkacze i żurawie. Najbardziej popularnym ptakiem występującym zarówno nad wodą i lądem jest orzeł bielik. Fot. 12. Koniki polskie wypasane na powierzchni badawczej w Czarnocinie Na terenie Parku występuje ponadto inne miejsce chronione Rezerwat Czarnocin, który znajduje się w kompleksie leśnym o podmokłym torfowiskowym podłożu, utworzony głównie w celu ochrony woskownicy europejskiej, jednak występują tu również inne cenne gatunki, takie jak długosz królewski, czy wiciokrzew pomorski [OLSZEWSKA-TORBÉ 2009; ]. Widzieńsko Na uwagę zasługuje również inny obiekt znajdujący się w województwie zachodniopomorskim Widzieńsko (nazywane także Widzeńskiem). W części tego obszaru znajduje się zarówno fragment nieużytkowanych łąk pobagiennych, wytypowany jako teren badawczy oraz niezmieniona rolniczo część, gdzie został utworzony zbiornik retencyjny. Zbiornik ten powstał z inicjatywy Nadleśnictwa Goleniów, przy wsparciu finansowym Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Szczecinie w ramach projektu Łąki Widzeńskie jako ostoja 67

68 bioróżnorodności (fot. 13). Ze względu na obecność zbiornika retencyjnego w części niezmienionej obiektu Widzieńsko jest to teren uznawany za cenny przyrodniczo. Fot. 13. Zbiornik retencyjny utworzony na obszarze Łąk Widzeńskich 68

69 6. WYNIKI BADAŃ I DYSKUSJA 6.1. AKTUALNA SZATA ROŚLINNA Charakterystyka roślinności badanych obiektów Analizę florystyczną przeprowadzono na dziewięciu łąkach pobagiennych określonych jako: Miękinia, Koskowice, Milicz 1, Milicz 2, Borek, Czarnocin, Widzieńsko, Kikorze 1, Kikorze 2. Istnieją wcześniejsze opracowania potwierdzające obecność w tych miejscach żywych torfowisk niskich. Z terenu Dolnego Śląska, m.in. z okolic Miękini i Milicza pochodzą opracowania Tomaszewskiej [2003] i Podlaskiej [2009], natomiast z rejonu Pomorza Zachodniego (Czarnocin, Widzieńsko, Kikorze) opracowania Jasnowskiego [1962] oraz Jasnowskiego ze współpracownikami [1975]. Jasnowski [1993] sygnalizował także przejawy synantropizacji i spadek bioróżnorodności zbiorowisk torfotwórczych w dolinie dolnej Odry, natomiast Torbé i Szakowska [2004] omawiały ten proces na terenach bagiennych wybrzeża Zalewu Szczecińskiego. W celu określenia aktualnej szaty roślinnej na każdym z obiektów wykonano spis florystyczny w otoczeniu wykonywanych wierceń torfowych. Określono także przywiązanie gatunków do klas fitosocjologicznych oraz przynależność do rodzin botanicznych. Nazewnictwo gatunków podano za Mirkiem i in. [2002], a przywiązanie do klas fitosocjologicznych określono zgodnie z opracowaniem Matuszkiewicza [2012]. Miękinia Obiekt w Miękini stanowi fragment większego kompleksu bagiennego. Na analizowanym fragmencie wyróżniono cztery części. Na trzech z nich rozpoznano typowe fitocenozy torfotwórcze (Caricetum ripariae, Phragmitetum australis, Scirpetum sylvatici i Phragmitetum australis) natomiast czwarta część to koszona łąka pobagienna (Alopecuretum pratensis) (fot. 14, fot. 15, fot. 16, fot. 17). Rozpoznane fitocenozy należą do różnych klas fitosocjologicznych: Klasa: Phragmitetea R.Tx. et Prsg 1942 Rząd: Phragmitetalia Koch 1926 Związek: Magnocaricion Koch 1926 Zespół: Caricetum ripariae Soó 1928 Związek: Phragmition Koch 1926 Zespół: Phragmitetum australis (Gams 1927) Schmale

70 Klasa: Molinio-Arrhenatheretea R.Tx Rząd: Molinietalia caeruleae W.Koch 1926 Związek Caltion palustris R.Tx em. Oberd Zespół: Scirpetum sylvatici Ralski 1931 Związek: Alopecurion pratensis Pass Zespół: Alopecuretum pratensis (Regel 1925) Steffen 1931 Fot. 14. Część kompleksu bagiennego z Caricetum ripariae w Miękini Fot. 15. Część kompleksu bagiennego z mozaiką Scirpetum sylvatici i Phragmitetum australis w Miękini 70

71 Fot. 16. Carex riparia Fot. 17. Część kompleksu bagiennego z Alopecuretum pratensis w Miękini 71

72 Caricetum ripariae Phragmitetum australis Ekoton Scirpetum sylvatici i Phragmitetum australis Alopecuretum pratensis Na całym badanym terenie rozpoznano 55 gatunków roślin (tab. 1). Najwięcej z nich występowało na sporadycznie koszonej łące bagiennej (47 gatunków), a najmniej w typowych fitocenozach torfotwórczych. Wyszczególnione gatunki należą do 6 klas fitosocjologicznych, przy czym 3 gatunki nie wykazują przywiązania fitosocjologicznego i są to: Carex pairae F. W. Schulz, Mentha aquatica L. oraz Stellaria graminea L. i znajdują się jedynie w obrębie fitocenozy Alopecuretum pratensis. Tabela 1. Gatunki roślin i ich przynależność do klas fitosocjologicznych i rodzin botanicznych w Miękini. Objaśnienia skrótów klas fitosocjologicznych: Artem. Artemisietea vulgaris, Koel. Koelerio glaucae- Corynephoretea, Mol.-Arrh. Molinio-Arrhenatheretea, Nardo.-Call. Nardo-Callunetea, Phr. Phragmitetea, Scheu.-Car. nigrae Scheuchzerio-Caricetea nigrae. OBIEKT: MIĘKINIA Udział % gatunków Gatunek Klasa fitosocjologiczna Rodzina Achillea millefolium L. Mol.-Arrh. Asteraceae... 2 Alopecurus pratensis L. Mol.-Arrh. Poaceae Anthoxanthum odoratum L. Koel. Poaceae... 5 Calamagrostis stricta (Timm) Koeler Scheu-Car. nigrae Poaceae.. +. Campanula patula L. Mol.-Arrh. Campanulaceae... + Carex gracilis Curtis Phr. Cyperaceae Carex hirta L. Mol.-Arrh. Cyperaceae... 1 Carex pairae F. W. Schultz bez przywiązania Cyperaceae... + Carex riparia Curtis Phr. Cyperaceae Carex rostrata Stokes Phr. Cyperaceae... + Centaurea jacea L. Mol.-Arrh. Asteraceae... + Cerastium holosteoides Fr. em. Hyl. Mol.-Arrh. Caryophyllaceae... + Cirsium arvense (L.) Scop. Artem. Asteraceae... 3 Cirsium oleraceum (L.) Scop. Mol.-Arrh. Asteraceae... 2 Cirsium palustre (L.) Scop. Mol.-Arrh. Asteraceae Cirsium vulgare (Savi) Ten. Artem. Asteraceae... + Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv. Mol.-Arrh. Poaceae... 5 Epilobium parviflorum Schreb. Artem. Onagraceae Equisetum fluviatile L. Phr. Equisetaceae +... Festuca pratensis Huds. Mol.-Arrh. Poaceae... 5 Galium mollugo L. Mol.-Arrh. Rubiaceae.. +. Galium uliginosum L. Mol.-Arrh. Rubiaceae Holcus lanatus L. Mol.-Arrh. Poaceae... 2 Hypericum perforatum L. Artem. Hypericaceae... + Juncus conglomeratus L. em. Leers Mol.-Arrh. Juncaceae Juncus effusus L. Mol.-Arrh. Juncaceae Lathyrus pratensis L. Mol.-Arrh. Fabaceae Leucanthemum vulgare Lam. Mol.-Arrh. Asteraceae... + Lotus uliginosus Schkuhr Mol.-Arrh. Fabaceae.. +. Luzula multiflora (Retz.) Lej. Nardo.-Call. Juncaceae... + Lychnis flos-cuculi L. Mol.-Arrh. Caryophyllaceae... 1 Lysimachia vulgaris L. Mol.-Arrh. Primulaceae Lythrum salicaria L. Mol.-Arrh. Lythraceae

73 Tab. 1. cd Mentha aquatica L. bez przywiązania Lamiaceae... + Peucedanum palustre (L.) Moench Phr. Apiaceae... + Phalaris arundinacea L. Phr. Poaceae... 1 Phleum pratense L. Mol.-Arrh. Poaceae Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud. Phr. Poaceae Plantago lanceolata L. Mol.-Arrh. Plantaginaceae... + Poa pratensis L. Mol.-Arrh. Poaceae... 2 Potentilla anserina L. Mol.-Arrh. Rosaceae... + Potentilla reptans L. Mol.-Arrh. Rosaceae... + Ranunculus acris L. Mol.-Arrh. Ranunculaceae... 2 Ranunculus repens L. Mol.-Arrh. Ranunculaceae... 1 Rumex acetosa L. Mol.-Arrh. Polygonaceae... 2 Rumex crispus L. Mol.-Arrh. Polygonaceae... + Sanguisorba officinalis L. Mol.-Arrh. Rosaceae... + Scirpus sylvaticus L. Mol.-Arrh. Cyperaceae Solidago gigantea Aiton Artem. Asteraceae Stellaria graminea L. Bez przywiązania Caryophyllaceae Symphytum officinale L. Artem. Boraginaceae Tanacetum vulgare L. Artem. Asteraceae... + Trifolium hybridum L. Mol.-Arrh. Fabaceae... + Trifolium pratense L. Mol.-Arrh. Fabaceae... 1 Viccia cracca L. Mol.-Arrh. Fabaceae... + Razem: 55 gatunków Dominują przedstawiciele klasy Molinio-Arrhenatheretea - 63,6 % (rys. 4), a na całym badanym obszarze odnaleziono zaledwie 8 gatunków należących do klas charakterystycznych dla torfowisk niskich, tzn. 7 gatunków z klasy Phragmitetea, co stanowi 12,7% oraz zaledwie 1 gatunek z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae czyli 1,8% (rys. 4). 12,7 1,8 1,8 5,5 1,8 Molinio-Arrhenatheretea Phragmitetea Artemisietea vulgaris Scheuchzerio Car. nigrae 12,7 63,6 Koel. glauc.-corynephor. Nardo-Callunetea Towarzyszące Rys. 4. Procentowy udział klas fitosocjologicznych na badanym terenie w Miękini Część z zachowaną roślinnością torfotwórczą (rys. 5, rys. 6) oraz łąką pobagienną charakteryzuje się zróżnicowanymi warunkami wodnymi. W miejscu, gdzie występują fitocenozy torfotwórcze, odnotowano okresową warstwę wody do 3 cm na 73

74 powierzchni torfowiska. W takich warunkach rozwijają się: turzycowisko turzycy błotnej Caricetum ripariae, szuwar trzcinowy Phragmitetum australis oraz niewielkie powierzchniowo płaty sitowia leśnego Scirpetum sylvatici. 22,2 44,4 Molinio-Arrhenatheretea Phragmitetea Artemisietea vulgaris 33,3 Rys. 5. Procentowy udział klas fitosocjologicznych w części obiektu Miękinia z zespołem turzycy brzegowej Caricetum ripariae 8,3 16,7 Molinio-Arrhenatheretea Phragmitetea Scheuchzerio Car. nigrae 75 Rys. 6. Procentowy udział klas fitosocjologicznych w części obiektu Miękinia z ekotonem Scirpetum sylvatici i Phragmitetum australis Fitocenozy te są właściwie monokulturami, w których można jednak odnaleźć pojedyncze osobniki innych gatunków np. Lysimachia vulgaris L., Lythrum salicaria L., czy Symphytum officinale L. Na omawianym terenie obserwuje się niewielką ekspansję trzciny Phragmites australis (Cav.) Trin. Ex Stendal., w związku z czym pojawiają się strefy przejściowe pomiędzy fitocenozami. Bardzo ubogi, tworzony przez 2 gatunki, ekoton pojawił się między Phragmitetum australis i Caricetum ripariae. Zdecydowanie bogatsza jest strefa, w której trzcina występuje razem z sitowiem 74

75 leśnym. Można odnaleźć w niej 12 gatunków roślin, z których aż 9 należy do klasy Molinio-Arrhenatheretea. Ogółem w trzech częściach z fitocenozami torfotwórczymi rozpoznano 18 gatunków roślin zielnych (tab. 1). Łąka bagienna należąca do omawianego kompleksu (tab. 1, rys. 7), charakteryzuje się silnym przesuszeniem gleby. Sondowania przeprowadzone laską gleboznawczą wykazywały zmineralizowanie gleby organicznej niemal aż do gruntu mineralnego. W efekcie nastąpiło wyraźne przekształcenie składu florystycznego. Rozpoznano 47 gatunków roślin, wśród których występują gatunki zarówno wartościowe paszowo, m.in. wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis L. (dominujący gatunek na łące), Festuca pratensis Hudson, Phleum pratense L., Trifolium pratense L., jak i gatunki mało wartościowe jak: Tanacetum vulgare L., ostrożeń polny Cirsium arvense (L.) Scop., czy Solidago gigantea Aiton. Dominują przedstawiciele klasy Molinio-Arrhenatheretea (32 gatunki czyli 68,1%) (tab. 1, rys. 7). 2,1 2,1 6,4 8,5 Molinio-Arrhenatheretea 12,8 68,1 Artemisietea vulgaris Phragmitetea Koel. glauc.-corynephor. Nardo-Callunetea Towarzyszące Rys. 7. Procentowy udział klas fitosocjologicznych w części obiektu Miękinia z zespołem Alopecuretum pratensis Gatunki należące do tej klasy, takie jak: firletka poszarpana Lychnis flos cuculi L., szczaw zwyczajny Rumex acetosa L., pojawiają się wskutek zwiększonej mineralizacji podłoża, która uruchamia wzrost dostępności składników pokarmowych i powoduje wkraczanie gatunków mających większe wymagania pokarmowe. Odnotowano zaledwie 4 przedstawicieli klasy Phragmitetea i są to nielicznie występujące: turzyca zaostrzona Carex gracilis Curtis, turzyca dzióbkowata Carex rostrata Stokes, gorysz błotny Peucedanum palustre (L.) Moench oraz mozga trzcinowata Phalaris arundinacea L.. Rozpoznany skład gatunkowy nawiązuje do łąk wilgotnych wyczyńcowych [WASSEN, JOOSTEN 1996; TOMASZEWSKA 2003; PRACH 2008]. 75

76 Zbiorowisko Alopecuretum pratensis jest jednym z najbardziej popularnych zbiorowisk łąk zakładanych na glebach torfowych, gdyż ma ono wysokie wymagania w zakresie trofizmu i uwilgotnienia [PIÓRKOWSKI 2002]. Jest to zarazem zespół antropogeniczny, występujący na glebach murszowo-torfowych, wymagający stałej pielęgnacji. Zaniedbany łatwo ulega degeneracji [MATUSZKIEWICZ 2012]. Analizowana łąka nie jest regularnie koszona, a więc może ulegać przekształceniom. Gatunki były reprezentowane przez 20 rodzin botanicznych, z których najliczniej występowały gatunki z rodziny Poaceae 10 gatunków i Asteraceae 9 gatunków, a także Cyperaceae 6 gatunków (tab. 1). Koskowice Analizowana łąka pobagienna znajduje się we wsi Koskowice w sąsiedztwie Jeziora Koskowickiego (fot. 18). Łąka ta koszona jest sporadycznie, co ma wpływ na kombinację gatunków występujących na niej. Ogółem rozpoznano tu 18 gatunków roślin, które należą do 6 klas fitosocjologicznych. Dominowali przedstawiciele z klasy Molinio-Arrhenatheretea (9 gatunków), głównie Deschampsia caespitosa, z towarzyszącymi: Festuca rubra L., Holcus lanatus L., Juncus effusus L., Ranunculus acris L. Udział gatunków tej klasy wynosił 50% wszystkich rozpoznanych gatunków (tab. 2, rys. 8). Fot. 18. Łąka pobagienna w Koskowicach 76

77 Tabela 2. Gatunki roślin i ich przynależność do klas fitosocjologicznych i rodzin botanicznych w Koskowicach. Objaśnienia skrótów klas fitosocjologicznych: Artem. Artemisietea vulgaris, Epilob. ang. Epilobietea angustifolii, Mol.-Arrh. Molinio-Arrhenatheretea, Phr. Phragmitetea, Quer.-Fag. Querco-Fagetea, Stell. med. Stellarietea mediae OBIEKT: KOSKOWICE Gatunek Klasa fitosocjologiczna Rodzina Udział % Calamagrostis epigejos (L.) Roth Epilob. ang. Poaceae 15 Carex spicata Huds. Bez przywiązania Cyperaceae + Carex vulpina L. Phr. Cyperaceae 15 Cirsium arvense (L.) Scop. Artem. Ateraceae + Cirsium vulgare (Savi) Ten. Artem. Asteraceae + Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv. Mol.-Arrh. Poaceae 20 Equisetum pratense Ehrh. Quer.-Fag. Equisetaceae 27 Festuca rubra L. Mol.-Arrh. Poaceae 5 Holcus lanatus L. Mol.-Arrh. Poaceae + Juncus effusus L. Mol.-Arrh. Juncaceae 1 Lotus uliginosus Schkuhr Mol.-Arrh. Fabaceae 15 Phleum pratense L. Mol.-Arrh. Poaceae 1 Potentilla reptans L. Mol.-Arrh. Rosaceae + Ranunculus acris L. Mol.-Arrh. Ranunculaceae + Rumex crispus L. Mol.-Arrh. Polygonaceae + Stellaria graminea L. Bez przywiązania Caryophyllaceae + Urtica dioica L. Artem. Urticaceae 1 Vicia hirsuta (L.) S. F. Gray Stell. med. Fabaceae + Razem: 18 gatunków Zestaw gatunków wskazuje na zaburzone warunki hydrologiczne terenu. Siedlisko jest przesuszone o czym świadczy m.in. występowanie Deschampsia caespitosa z Holcus lanatus i Festuca rubra L. Piórkowski [2002] wspomina, iż zbiorowiska z kłosówką wełnistą występują na murszejącym torfie, a kostrzewa czerwona jest gatunkiem łąk mezotroficznych. Na omawianym terenie występują także 3 gatunki należące do klasy Artemisietea vulgaris (16,7%): ostrożeń polny (Cirsium arvense (L.) Scop.), ostrożeń lancetowaty (Cirsium vulgare (Savi) Ten.) oraz pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica L.). Warto zaznaczyć, że gatunki ostrożenia pogłębiają przesuszenie terenu w miejscach przeorywanych [PODLASKA 2009], a zachodząca mineralizacja torfu sprzyja wkraczaniu pokrzywy zwyczajnej Urtica dioica L. i eutrofizacji siedliska [GROOTJANS I IN. 1985]. W Koskowicach odnotowano zaledwie jeden gatunek szuwarowy należący do klasy Phragmitetea i jest to turzyca lisia Carex vulpina L. Pozostałe klasy: Epilobietea angustifolii, Stellarietea mediae oraz Querco- Fagetea były również reprezentowane tylko przez jeden gatunek. Wyróżniono także dwa gatunki nie wykazujące przywiązania fitosocjologicznego i były to: turzyca ściśniona Carex spicata Huds. oraz gwiazdnica trawiasta Stellaria graminea L. (tab. 2, rys. 8). 77

78 5,6 5,6 5,6 11,1 50,0 Molinio-Arrhenatheretea Artemisietea vulgaris Phragmitetea 5,6 Stellarieta mediae Epilobietea angustifolii Querco-Fagetea 16,7 Towarzyszące Rys. 8. Procentowy udział klas fitosocjologicznych na łące w Koskowicach Gatunki występujące w Koskowicach należały do 11 rodzin botanicznych, z których najliczniejsza była rodzina traw Poaceae 5 gatunków, która stanowi główny komponent roślinności łąkowej i pastwiskowej (tab. 2). Milicz 1 Milicz 1 to wykorzystywana rolniczo łąka pobagienna. Prawdopodobnie nieprawidłowo prowadzone zabiegi agrotechniczne doprowadziły do tego, że w wielu miejscach występują mechaniczne zniszczenia darni (fot. 19). Fot 19. Łąka pobagienna użytkowana rolniczo w Miliczu 1 - część ze zniszczonym zespołem wyczyńca łąkowego Alopecuretum pratensis (fot. M. Podlaska) 78

79 Na powierzchni badawczej rozpoznano ogółem 12 gatunków roślin, które należały do 3 klas fitosocjologicznych. Dominowała klasa Molinio-Arrhenatheretea (9 gatunków) stanowiąc 75% wszystkich odnalezionych tu gatunków (tab. 3, rys. 9). Należą tu m.in. Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv, Holcus lanatus (L.), Poa pratensis L., Lychnis flos-cuculi L., Ranunculus repens L., Trifolium repens L. Tabela 3. Gatunki roślin i ich przynależność do klas fitosocjologicznych i rodzin botanicznych w Miliczu 1. Objaśnienia skrótów klas fitosocjologicznych: Koel. Koelerio glaucae-corynephoretea, Mol.-Arrh. Molinio-Arrhenatheretea, Phr. Phragmitetea. OBIEKT: MILICZ 1 Gatunek Klasa % udział Rodzina fitosocjologiczna gatunków Anthoxanthum odoratum L. Koel. Poaceae 5 15 Cardamine pratensis L. Mol.-Arrh. Brassicaceae + 5 Carex acutiformis Ehrh. Phr. Cyperaceae 1. Carex rostrata Stokes Phr. Cyperaceae. + Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv Mol.-Arrh. Poaceae Holcus lanatus L. Mol.-Arrh. Poaceae Lychnis flos-cuculi L. Mol.-Arrh. Caryophyllaceae. + Poa pratensis L. Mol.-Arrh. Poaceae Poa trivialis L. Mol.-Arrh. Poaceae + 5 Ranunculus repens L. Mol.-Arrh. Ranunculaceae Rumex acetosa L. Mol.-Arrh. Polygonaceae. + Trifolium repens L. Mol.-Arrh. Fabaceae Razem: 12 gatunków 8,3 16,7 Molinio-Arrhenatheretea Phragmitetea Koelerio Glaucae- Corynephoretea 75,0 Rys. 9. Procentowy udział klas fitosocjologicznych w obiekcie Milicz 1 Wymienione gatunki świadczą o różnych zjawiskach. Śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa zazwyczaj wkracza na tereny, gdzie zaprzestano użytkowania kośnego [PODLASKA 2009; MATUSZKIEWICZ 2012], a obecność innych chwastów 79

80 łąkowych kłosówki wełnistej, czy jaskra rozłogowego świadczy o zachodzeniu faz degeneracyjnych zbiorowisk. Z kolei występowanie koniczyny białej informuje o podsiewaniu gatunków wartościowych paszowo. Najmniej przedstawicieli miały klasy: Phragmitetea 2 gatunki i były to: turzyca błotna Carex acutiformis Ehrh. i turzyca dzióbkowata Carex rostrata (Stokes) oraz klasa Koelerio glaucae-corynephoretea z jednym gatunkiem tomką wonną Anthoxanthum odoratum L. Klasy te stanowiły łącznie 25% (tab. 3, rys. 9). Rozpoznane gatunki były reprezentantami 7 rodzin: Poaceae, Cyperaceae, Brassicaceae, Caryophyllaceae, Ranunculaceae, Polygonaceae, Fabaceae, z których najliczniejszą grupę stanowiły trawy Poaceae w ilości 5 gatunków. Odnotowano zaledwie dwa gatunki turzyc należące do rodziny turzycowatych Cyperaceae i związane z obszarami wodno-błotnymi (tab. 3). Milicz 2 Obiekt nazwany Milicz 2 to nieużytkowana łąka pobagienna, na której dominuje zbiorowisko Deschampsia caespitosa (fot. 20, tab. 4). Fot. 20. Łąka pobagienna nieużytkowana w Miliczu 2 Rozpoznano tu 22 gatunki roślin, które należały do 7 klas fitosocjologicznych. (tab. 4, rys. 10). Połowa z rozpoznanych gatunków należała do klasy Molinio- Arrhenatheretea (11 gatunków). Wśród nich występowały m.in.: ostrożeń błotny Cirsium plaustre (L.) Scop., śmiałek darniowy Deschmpsia caespitosa (L.) P. Beauv, 80

81 kłosówka wełnista Holcus lanatus L., sit skupiony Juncus conglomertaus L., firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi L. (fot. 21), tojeść pospolita Lysimachia vulgaris L. oraz jaskier rozłogowy Ranunculus repens L. Większość wymienionych gatunków można odnaleźć także na powierzchni badawczej w Miliczu 1 mimo, że łąki te różnią się między sobą sposobem użytkowania rolniczego. Fot. 21. Lychnis flos-cuculi w Miliczu 2 Gatunki należące do klas Scheuchzerio-Caricetea nigrae i Phragmitetea, czyli charakterystycznych dla siedlisk torfowisk niskich stanowiły niewielki procent i wynosiły odpowiednio 18,2 % i 9,1%. Wśród tych gatunków znalazły się m.in. turzyca siwa Carex canescens L., fiołek błotny Viola palustris L., turzyca dzióbkowata Carex rostrata Stokes i tarczyca pospolita Scutellaria galericulata L. Pozostałe z rozpoznanych gatunków należały do klas: Artemisietea vulgaris (1 gatunek), Koelerio Glaucae-Corynephoretea (1 gatunek), Alnetea glutinosae (1 gatunek) oraz Oxycocco- Sphagnetea (1 gatunek) (tab. 4, rys. 10). Na powierzchni Milicz 2 odnotowano rzadko 81

82 spotykany gatunek, uznawany za zagrożony [JASNOWSKA, JASNOWSKI 1977], czyli wąkrotę zwyczajną Hydrocotyle vulgaris L. oraz gatunek inwazyjny słonecznik bulwiasty Helianthus tuberosus L. Ponadto odnotowano występowanie jednego gatunku mchu właściwego Aulacomnium palustre (Hedw.) Schwägr. Rozpoznane gatunki należą do 15 rodzin botanicznych, z których najliczniejszą okazała się rodzina traw Poaceae licząca 4 gatunki oraz rodzina jaskrowatych Ranunculaceae z 3 gatunkami (tab. 4). Tabela 4. Gatunki roślin i ich przynależność do klas fitosocjologicznych i rodzin botanicznych w Miliczu 2. Objaśnienia skrótów klas fitosocjologicznych: Aln. glu. Alnetea glutinosae, Artem. Artemisietea vulgaris, Koel. Koelerio glaucae-corynephoretea, Mol.-Arrh. Molinio-Arrhenatheretea, Oxy.-Sphag. - Oxycocco-Sphagnetea, Phr. Phragmitetea, Scheu.-Car. nigrae Scheuchzerio-Caricetea nigrae. OBIEKT: MILICZ 2 Gatunek Klasa % udział Rodzina fitosocjologiczna gatunków Agrostis gigantea Roth Mol.-Arrh. Poaceae + 5 Anthoxanthum odoratum L. Koel. Poaceae 2 + Caltha palustris L. Mol.-Arrh. Ranunculaceae 2 1 Carex canescens L. Scheu.-Car. nigrae Cyperaceae 1 1 Carex rostrata Stokes Phr. Cyperaceae 10 + Cirsium palustre (L.) Scop. Mol.-Arrh. Asteraceae +. Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv Mol.-Arrh. Poaceae Epilobium sp. Artem. Onagraceae + + Galium uliginosum L. Mol.-Arrh. Rubiaceae. 2 Helianthus tuberosus L. Artem. Asteraceae. + Holcus lanatus L. Mol.-Arrh. Poaceae 1 10 Hydrocotyle vulgaris L. Scheu.-Car. nigrae Apiaceae + + Juncus conglomeratus L. em. Leers Mol.-Arrh. Juncaceae 5 10 Lychnis flos-cuculi L. Mol.-Arrh. Caryophyllaceae 2 1 Lysimachia vulgaris L. Mol.-Arrh. Primulaceae + + Ranunculus flammula L. Scheu.-Car. nigrae Ranunculaceae + + Ranunculs repens L. Mol.-Arrh. Ranunculaceae 10 + Rumex acetosa L. Mol.-Arrh. Polygonaceae + + Salix cinerea L. b Aln. glu. Salicaceae 3. Scutellaria galericulata L. Phr. Lamiaceae +. Viola palustris L. Scheu.-Car. nigrae Violaceae 1. Mchy właściwe Aulacomnium palustre (Hedw.) Schwägr. Oxy.-Sphag. Aulacomniaceae. + Razem: 22 gatunki 82

83 4,5 9,1 9,1 18,2 4,5 4,5 50,0 Molinio-Arrhenatheretea Scheuchzerio-Car. nigrae Phragmitetea Artemisietea vulgaris Koel. glauc-corynephor. Alnetea glutinosae Oxycocco-Sphagnetea Rys. 10. Procentowy udział klas fitosocjologicznych na obiekcie Milicz 2 Borek Badany teren obejmuje fragment leżący za wsią Borek niedaleko Byczyny, należący do kompleksu torfowisk niskich w dolinie rzeki Prosny (fot. 22). Fot. 22. Widok ogólny torfowiska w Borku Na obszarze objętym badaniami rozpoznano ogółem 33 gatunki roślin należące do 7 klas fitosocjologicznych: Molinio-Arrhenatheretea, Phragmitetea, Artemisietea vulgaris, Alnetea glutinosae, Scheuchzerio-Caricetea nigrae, Lemnetea minoris oraz Potametea. Najwięcej gatunków należało do klasy Molinio-Arrhenatheretea (36,4%) oraz Phragmitetea (33,3%) (tab. 5, rys. 11). Analizowane gatunki są zaliczane także do 23 rodzin botanicznych, z których najliczniej występują gatunki należące do rodziny 83

84 Dół mniejszy Dół większy Droga betonowa Część otwarta torfowiska turzycowatych Cyperaceae (5 gatunków) oraz wargowych Lamiaceae (3 gatunki) (tab. 5). Tabela 5. Gatunki roślin i ich przynależność do klas fitosocjologicznych i rodzin botanicznych w Borku. Objaśnienia skrótów klas fitosocjologicznych: Aln. glu. Alnetea glutinosae, Artem. Artemisietea vulgaris, Lemnet. min. Lemnetea minoris, Mol.-Arrh. Molinio-Arrhenatheretea, Phr. Phragmitetea, Potam. - Potametea, Scheu.-Car. nigrae Scheuchzerio-Caricetea nigrae OBIEKT: BOREK % udział gatunków Gatunek Klasa fitosocjologiczna Rodzina Calamagrostis stricta (Timm) Koeler Scheu.-Car. nigrae Poaceae... + Calystegia sepium (L.) R. Br. Artem. Convolvulaceae Carex gracilis Curtis Phr. Cyperaceae Carex paniculata L. Phr. Cyperaceae Carex pseudocyperus L. Phr. Cyperaceae Carex rostrata Stokes Phr. Cyperaceae Cirsium palustre (L.) Scop. Mol.-Arrh. Asteraceae... + Eqiusetum fluviatile L. Phr. Equisetaceae... + Filipendula ulmaria L. (Maxim.) Mol.-Arrh. Rosaceae Geranium palustre L. Mol.-Arrh. Geraniaceae... + Hydrocharis mosrus-ranae L. Potam. Hydrocharitaceae Iris pseudacorus L. Phr. Iridaceae.. 0,5 + Juncus effusus L. Mol.-Arrh. Juncaceae +... Lemna minor L. Lemnet. min. Lemnaceae Lychnis flos-cuculi L. Mol.-Arrh. Caryophyllaceae.. +. Lycopus europaeus L. Aln. glu. Lamiaceae.. 0,5 + Lysimachia vulgaris L. Mol.-Arrh. Primulaceae Lythrum salicaria L. Mol.-Arrh. Lythraceae Peucedanum palustre (L.) Moench Phr. Apiaceae... 5 Poa palustris L. Mol.-Arrh. Poaceae Rumex hydrolapathum Huds. Phr. Polygonaceae. +.. Salix cinerea L. Aln. glu. Salicaceae Salix pentandra L. Aln. glu. Salicaceae Scirpus silvaticus L. Mol.-Arrh. Cyperaceae.. +. Scutelaria galericulata L. Phr. Lamiaceae... + Solanum dulcamara L. Aln. glut. Solanaceae... + Solidago gigantea Aiton Artem. Asteraceae.. +. Stachys palustris L. Mol.-Arrh. Lamiaceae.. +. Typha angustifolia L. Phr. Typhaceae Typha latifolia L. Phr. Typhaceae. +.. Urtica dioica L. Artem. Urticaceae... + Veronica longifolia L. Mol.-Arrh. Scrophulariaceae Vicia cracca L. Mol.-Arrh. Fabaceae Razem: 33 gatunki Ze względu na obecność 2 dołów potorfowych (mniejszego i większego) oraz drogi betonowej badany obszar charakteryzuje się znaczną rozmaitością florystyczną [TOMASZEWSKA I IN. 2012]. Występują tu gatunki związane zarówno ze zbiorowiskami 84

85 skrajnych siedlisk o niskim poziomie organizacji (klasa Lemnetea minoris), gatunki zbiorowisk roślin wodnych (klasa Potametea), szuwarów (klasa Phragmitetea), jak również gatunki charakterystyczne dla zbiorowisk łąk i muraw występujących na podłożu mineralnym (klasa Molinio-Arrhenatheretea) [MATUSZKIEWICZ 2012]. Na analizowanym obszarze można wyróżnić następujące fitocenozy: Klasa: Lemnetea minoris R.Tx Rząd: Lemnetalia minoris R.Tx Związek: Lemno minoris-salvinion natantis Slavnić 1956 em. R.Tx. et A. Schwabe 1981 Zespół: Lemno minoris- Salivinetum natantis (Slavnić 1956) Korneck 1959 Klasa: Potametea R.Tx. et Prsg Rząd: Potametalia Koch 1926 Związek: Nymphaeion Oberd Zespół: Hydrocharitetum morsus-ranae Langendonck 1935 Klasa: Phragimtetea R. Tx. Et Prsg 1942 Rząd: Phragmitetalia Koch 1926 Związek: Magnocaricion Koch 1926 Zespół: Caricetum paniculatae Wangerin 1916 Zespół: Caricetum gracilis (Graebn. et Hueck 1931) R. Tx Klasa: Alneta glutinosae Br.-Bl. et R.Tx Rząd: Alnetalia glutinosae R.Tx Związek: Alnion glutinosae (Malc. 1929) Meijer Drees 1936 Zespół: Salicetum pentandro-cinereae (Almq. 1929) Pass ,0 9,1 12,1 3,0 3,0 36,4 Molinio-Arrhenatheretea Phragmitetea Alnetea glutinosae Artemisietea vulgaris Lemnetea minoris Potametea 33,3 Scheuchzerio-Car. nigrae Rys. 11. Procentowy udział klas fitosocjologicznych w obiekcie Borek 85

86 Na skutek wydobywania torfu dla celów produkcyjnych na obszarze torfowiska powstał duży dół potorfowy o głębokości około 3 metrów, wypełniony wodą. W niewielkiej odległości od niego powstał drugi, mniejszy dół, będący prawdopodobnie efektem dzikiego wybierania torfu o głębokości ok. 0,5 m (tabl. 1). W dołach potorfowych na tafli wodnej rozwijają się płaty rzęsy drobnej Lemna minor L. oraz żabiścieku pływającego Hydrocharis morsus-ranae L. Rośliny te swobodnie wkraczają i powoli zarastają lustro wody. Część rozpoznanych gatunków zbiorowisk szuwarowych rozwija się blisko brzegu większego dołu potorfowego, np. szczaw lancetowaty Rumex hydrolapatum Huds. Na krawędzi większego dołu potorfowego występuje także pas zarośli wierzbowych utworzonych przez: wierzbę szarą Salix cinerea L. oraz wierzbę pięciopręcikową Salix pentandra L. należące do klasy Alnetea glutinosae (tab. 5, tabl. 1). Na całej analizowanej powierzchni odnotowano obecność 11 gatunków roślin należących do klasy Phragmitetea, charakterystycznej dla zbiorowisk szuwarów trawiastych i wielkoturzycowych. Związane z tą klasą są m.in. gatunki takie jak: turzyca nibyciborowata Carex pseudocyperus L., turzyca dzióbkowata Carex rostrata Stokes, pałka szerokolistna Typha latifolia L. i pałka wąskolistna Typha angustifolia L., które występują w pasie wierzb. Na otwartej powierzchni torfowiska występują inne turzyce wysokie: turzyca zaostrzona Carex gracilis, która pojawia się jako gatunek towarzyszący lub tworzy płaty zespołu Caricetum gracilis w brzeżnych partiach torfowiska. Jest to zbiorowisko eutroficznych mokrych łąk turzycowych, często podtapianych przez większą część roku. Największe obszary zajmuje druga wysoka turzyca kępowa - turzyca prosowata Carex paniculata L. tworząca zespół Caricetum paniculatae (tabl. 1). Zespół ten występuje między innymi na silnie zmineralizowanym podłożu organicznym i wskazuje na powolną degradację wierzchnich warstw złoża torfowego i degenerację roślinności torfotwórczej [MATUSZKIEWICZ 2012]. W związku z tym możliwe jest wkraczanie gatunków roślin nietorfotwórczych, które obficie towarzyszą turzycy prosowatej: Urtica dioica, Filipendula ulmaria, Lysimachia vulgaris, Cirsium palustre, Lythrum salicaria, Stachys palustris, Lychnis flos-cuculi (tabl. 2). Gatunki te w większości należą do klasy Molinio Arrhenathereta, za wyjątkiem pokrzywy zwyczajnej Urtica dioica należącej do klasy Artemisietea vulgaris (tab. 5). Odnotowano również dwa gatunki typowe dla olsów i zarośli wierzbowych (klasa Alnetea glutinosae) i są to karbieniec pospolity Lycopus europaeus L. oraz psianka słodkogórz Solanum dulcamara L. 86

87 Tablica 1. Torfowisko w Borku. U góry od lewej: 1 Carex pseudocyperus i Lemna minor w małym dole potorfowym, 2 Hydrocharis morsus-ranae przy brzegu dużego dołu potorfowego, 3 Rumex hydrolapathum,. U dołu od lewej: 4 Irys pseudacorus i Lysimachia vulgaris przy małym dole potorfowym, 5, 6 Carex paniculata latem i jesienią 87

88 Tablica 2. Torfowisko w Borku. U góry od lewej: 1 Geranium palustre, 2 Lysimachia vulgaris i Veronica longifolia, 3 Urtica dioica i Lythrum salicaria. U dołu od lewej: 1 Veronica longifolia, 2 Calystegia sepium, 3 Salix pentan dra przy drodze betonowej 88

89 Na obszarze torfowiska w Borku znajduje się także droga betonowa, która wcześniej służyła do przemieszczania się pojazdów podczas wydobywania torfu (fot. 23). Obecnie droga ta zarasta, a w jej otoczeniu występuje interesujący zestaw gatunków błotnych i charakterystycznych dla lasów bagiennych takich jak: sitowie leśne Scirpus sylvaticus L., tojeść pospolita Lysimachia vulgaris L., turzyca dzióbkowata Carex rostrata Stokes, czyściec błotny Stachys palustris L., kielisznik zaroślowy Calystegia sepium (L.) R. Br., czy kosaciec żółty Iris pseudacorus L. (tabl. 1, 2). Fot. 23. Zarastająca droga betonowa na torfowisku w Borku Czarnocin Badana łąka pobagienna leżąca za wsią w Czarnocinie stanowi niewielki fragment rozległych Łąk Skoszewskich znajdujących się przy południowo-wschodniej części Zalewu Szczecińskiego (fot. 24, tabl. 3). Istniejąca na tym obszarze sieć rowów odwadniających wskazuje, że tereny te osuszano, co było niezbędne przy ich rolniczym użytkowaniu, jako łąki i pastwiska. Na analizowanym pastwisku w Czarnocinie rozpoznano 34 gatunki roślin. Należą one do 8 klas fitosocjologicznych: Molinio-Arrhenatheretea, Phragmitetea, Artemisietea vulgaris, Bidentetea tripartiti, Scheuchzerio-Caricetea nigrae, Stellarietea mediae, Epilobietea angustifolii i Agropyretea intermedio-repentis. Wyróżniono także jeden gatunek nie wykazujący przywiązania fitosocjologicznego i był to rdest plamisty Polygonum persicaria L. (tab. 12, rys. 12). 89

90 Fot. 24. Sit rozpierzchły (Juncus effusus) na łące wykorzystywanej pastwiskowo w Czarnocinie Tabela 12. Gatunki roślin i ich przynależność do klas fitosocjologicznych i rodzin botanicznych w Czarnocinie. Objaśnienia skrótów klas fitosocjologicznych: Agrop. inter.-rep. Agropyretea intermedio-repentis, Artem. Artemisietea vulgaris, Bid. trip. Bidentetea tripartiti, Epilob. ang. Epilobietea angustifolii, Mol.-Arrh. Molinio-Arrhenatheretea, Phr. Phragmitetea, Scheu.-Car. nigrae Scheuchzerio-Caricetea nigrae, Stell. med. Stellarietea mediae OBIEKT: CZARNOCIN Gatunek Klasa % udział Rodzina fitosocjologiczna gatunków Alopecurus pratensis L. Mol.-Arrh. Poaceae 10 Calamagrostis epigejos (L.) Roth Epilob. ang. Poaceae 5 Cardamine pratensis L. Mol.-Arrh. Brassicaceae + Carex disticha Huds. Phr. Cyperaceae + Carex gracilis Curtis Phr. Cyperaceae 30 Carex riparia Curtis Phr. Cyperaceae 35 Cerastium arvense L. Agrop. inter.-rep. Caryophyllaceae + Chenopodium album L. Stell. med. Chenopodiaceae + Chenopodium rubrum L. Bid. trip. Chenopodiaceae + Chenopodium urbicum L. Artem. Chenopodiaceae + Cirsium arvense (L.) Scop. Artem. Asteraceae 5 Cirsium palustre (L.) Scop. Mol.-Arrh. Asteraceae + Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv Mol.-Arrh. Poaceae 2 Festuca rubra L. Mol.-Arrh. Poaceae + Galium palustre L. Phr. Rubiaceae + Glyceria maxima (Hartm.) Holmb. Phr. Poaceae + Holcus lanatus L. Mol.-Arrh. Poaceae 2 Iris pseudacorus L. Phr. Iridaceae + Juncus articulatus L. em. K. Richt. Scheu.-Car. nigrae Juncaceae 1 Juncus effusus L. Mol.-Arrh. Juncaceae 5 Lythrum salicaria L. Mol.-Arrh. Lythraceae + Phalaris arundinacea L. Phr. Poaceae + Poa palustris L. Mol.-Arrh. Poaceae + Poa pratensis L. Mol.-Arrh. Poaceae 1 Poa trivilais L. Mol.-Arrh. Poaceae + Polygonum lapathifolium L. Bid.-trip. Polygonaceae + 90

91 Tabela 12. cd Polygonum aviculare L. Stell med. Polygonaceae 1 Polygonum persicaria L. Bez przywiązania Polygonaceae + Potentilla anserina L. Mol.-Arrh. Rosaceae + Ranunculus flammula L. Scheu-Car. nigrae Ranunculaceae + Ranunculus repens L. Mol.-Arrh. Ranunculaceae + Rorippa palustris (L.) Besser Bid. trip. Brassicaceae + Rumex palustris Sm. Bid. trip. Polygonaceae 5 Symphytum officinale L. Artem. Boraginaceae + Razem: 34 gatunki 5,9 8,8 11,8 5,9 2,9 2,9 2,9 Molinio-Arrhenatheretea 38,2 Phragmitetea Bidentetea tripartiti Artemisietea vulgaris Scheuchzerio-Car. nigrae Stellarieta mediae Epilobietea angustifolii Agrop. intermed.-repentis 20,6 Towarzyszące Rys. 12. Procentowy udział klas fitosocjologicznych w obiekcie Czarnocin Najliczniejszą grupę (13 gatunków) stanowią przedstawiciele klasy Molinio- Arrhenatheretea (38,2%), a następnie klasy Phragmitetea (7 gatunków). Do klasy Molinio-Arrhenatheretea należą licznie występujące gatunki, takie jak: Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv., Holcus lanatus L., Juncus effusus L., czy Lythrum salicaria L. Gatunki te pojawiają się zazwyczaj na terenach podlegających degradacji w wyniku zaniechania intensywnego gospodarowania. Występują tu także gatunki należące do klasy Bidentetea tripartiti (11,8%), jak np. rzepicha błotna Rorippa palustris (L.) Besser czy szczaw błotny Rumex palustris Sm., które związane są z naturalnymi, bądź półnaturalnymi zbiorowiskami terofitów występujących na mulistych brzegach rzek i okresowo zalewanych zagłębieniach [MATUSZKIEWICZ 2012]. Ponadto na badany teren wkraczają rośliny synantropijne z klasy Artemisietea vulgaris, takie jak np. ostrożeń polny Cirsium arvense (L.) Scop, żywokost lekarski Symphytum officinale L., czy komosa trójkątna Chenopodium urbicum L., co stanowi 8,8 % (tab. 12, rys. 12). Szczególnie interesująca jest obecność komosy trójkątnej będącej nitrofilnym gatunkiem ruderalnym, preferującym siedliska żyzne i zasobne 91

92 w azot. W Polsce gatunek ten występuje rzadko, głównie na Śląsku, Mazowszu, Lubelszczyźnie i Pomorzu Gdańskim [ZAJĄC, ZAJĄC 2001; NOWAK, NOWAK 2011]. Klasę Phragmitetea związaną z siedliskami bagiennymi prezentowało 7 gatunków: mozga trzcinowata Phalaris arundinacea L., turzyca zaostrzona Carex gracilis Curtis, turzyca brzegowa Carex riparia Curtis, przytulia błotna Galium palustre L., manna mielec Glyceria maxima (Hartm.) Holmb., kosacieć żółty Iris pseudacorus L. oraz turzyca dwustronna Carex disticha Huds. W sumie gatunki te stanowiły 20,6% całości. Z kolei klasa Scheuchzerio-Caricetea nigrae, charakterystyczna dla zbiorowisk torfowisk mszysto-turzycowych i mszarów, reprezentowana jest jedynie przez dwa gatunki i są to: sit członowaty Juncus articulatus L. em. K. Richt. i jaskier płomiennik Ranunculus flammula L. (5,9%). Na badanym obszarze wyróżniono gatunki należące do 14 rodzin botanicznych, wśród których, podobnie jak w innych obiektach, dominuje rodzina traw Poaceae 10 gatunków. Na drugim miejscu znajduje się rodzina rdestowatych Polygonaceae, w której wyróżniono 4 gatunki (tab. 12). Widzieńsko Obiekt w Widzieńsku to łąka śródleśna na torfie (o pow. ok. 10 ha) znajdująca się przy drodze do Widzieńska przed Babigoszczą (fot. 25, tabl. 3). Łąka ta nie jest koszona i charakteryzuje się mozaiką bardzo różnych gatunków tworzących mniejsze bądź większe płaty. Największe powierzchnie zajmowały płaty Caricetum gracilis (tab. 13). Fot. 25. Nieużytkowana łąka pobagienna w Widzieńsku 92

93 Tabela 13. Gatunki roślin i ich przynależność do klas fitosocjologicznych i rodzin botanicznych w Widzieńsku. Objaśnienia skrótów klas fitosocjologicznych: Artem. Artemisietea vulgaris, Bid. trip. Bidentetea tripartiti, Mol.-Arrh. Molinio-Arrhenatheretea, Phr. Phragmitetea, Scheu.-Car. nigrae Scheuchzerio-Caricetea nigrae OBIEKT: WIDZIEŃSKO Gatunek Klasa % udział Rodzina fitosocjologiczna gatunków Agrostis gigantea Roth Mol.-Arrh. Poaceae Alopecurus pratensis L. Mol.-Arrh. Poaceae 5.. Carex gracilis Curtis Phr. Cyperaceae Cerastium holosteoides Fr. em. Hyl. Mol.-Arrh. Caryphyllaceae Cirsium arvense (L.) Scop. Artem. Asteraceae Cirsium palustre (L.) Scop. Mol.-Arrh. Asteraceae +.. Epilobium parviflorum Schreb. Artem. Onagraceae Equisetum palustre L. Mol.-Arrh. Equisetaceae. +. Filipendula ulmaria (L.) Maxim. Mol.-Arrh. Rosaceae Galeopsis pubescens Besser Artem. Lamiaceae +. + Galium aparine L. Artem. Rubiaceae Galium palustre L. Phr. Rubiaceae +.. Geum urbanum L. Artem. Rosaceae Holcus lanatus L. Mol.-Arrh. Poaceae Juncus articulatus L. em. K. Richt. Scheu.-Car. nigrae Juncaceae. 1. Juncus conglomeratus L. em. Leers Mol.-Arrh. Juncaceae Juncus effusus L. Mol.-Arrh. Juncaceae 5.. Lotus uliginosus Schkuhr Mol.-Arrh. Fabaceae Lychnis flos-cuculi L. Mol.-Arrh. Caryophyllaceae Mentha arvensis L. Bez przywiązania Lamiaceae. 2 2 Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud. Phr. Poaceae. 2 3 Poa pratensis L. Mol.-Arrh. Poaceae + +. Poa trivialis L. Mol.-Arrh. Poaceae. +. Polygonum hydropiper L. Bid. trip. Polygonaceae. + + Ranunculus repens L. Mol.-Arrh. Ranunculaceae 5. 3 Scirpus sylvaticus L. Mol.-Arrh. Cyperaceae +. + Urtica dioica L. Artem. Urticaceae. 5 2 Razem: 27 gatunków W ogólnym zestawieniu na łące w Widzieńsku rozpoznano łącznie 27 gatunków roślin, które należały do 5 klas fitosocjologicznych: Molinio-Arrhenatheretea, Artemisietea vulgaris, Phragmitetea, Bidentetea tripartiti i Scheuchzerio-Caricetea nigrae (tab. 13, rys. 13). Wyróżniono także jeden gatunek bez przywiązania do jakiejkolwiek klasy fitosocjologicznej i jest to mięta polna Menta arvensis L. (tab. 13, rys. 13, fot. 27). Zdecydowaną przewagę mają gatunki klasy Molinio- Arrhenatheretea (15 gatunków), które stanowią 55,6% ogólnej liczby gatunków. Do przestawcieli tej klasy należą m.in. Alopecurus pratensis L., Filipendula ulmaria L. (Maxim.), Equisetum palustre L. Zestaw gatunków wskazuje na w miarę korzystne warunki siedliskowe. 93

94 Tablica 3. U góry od lewej: 1, 2 Czarnocin, 3 Czarnocin Juncus effusus. U dołu od lewej: 4, 5,6 Widzieńsko 94

95 Fot. 26. Polygonum lapathifolium subsp. lapathifolium w Czarnocinie Fot. 27. Mentha arvensis w Widzieńsku Fot. 28. Epilobium parviflorum w Widzieńsku 95

96 11,1 3,7 3,7 3,7 Molinio-Arrhenatheretea Artemisietea vulgaris Phragmitetea Bidentetea tripartiti 22,2 55,6 Scheuchzerio-Car. nigrae Towarzyszące Rys. 13. Procentowy udział klas fitosocjologicznych w obiekcie Widzieńsko Znaczny udział mają gatunki należące do klasy Artemisietea vulgaris, w której wyróżniono 6 gatunków roślin, co stanowi 22,2 %. Należą tu m.in. gatunki związane z nitrofilnymi zbiorowiskami roślin na siedliskach ruderalnych i nad brzegami zbiorników wodnych, takie jak: Epilobium parviflorum Schreb. (fot. 28), Cirsium arvense (L.) Scop., Geum urbanum L., czy Urtica dioica L. Pojawia się tu także przytulia czepna Galium aparine L., która podobnie jak Urtica dioica, również wskazuje na zwiększoną zawartość związków azotu w siedlisku [DENGLER I IN. 2002]. Na nieużytkowanej łące w Widzieńsku występują także nieliczne gatunki należące do klas Phragmitetea i są to: Carex gracilis, Galium palustre L. oraz Phragmites australis (Cav.) Trin. Ex Steud. Z kolei klasa Scheuchzerio Caricetea nigrae ma tylko jednego przedstawiciela i jest nim sit członowaty Juncus articulatus L. Udział obu klas jest niewielki i wynosi odpowiednio 11,1% i 3,7% (tab. 13, rys. 13). Wśród 14 rodzin botanicznych, wyróżnionych w tym obiekcie, dominuje rodzina trawy Poaceae z 6 gatunkami oraz sitowate Juncaceae z 3 gatunkami (tab. 13). Kikorze 1 Obszar określony jako Kikorze 1 znajduje się w dolinie rzeki Stepnicy tuż obok wsi Kikorze. Opisywany fragment ma powierzchnię ok. 5 ha i jest użytkowany pastwiskowo (fot. 29, tabl. 4). Ogółem wyróżniono 21 gatunków roślin należących do 4 klas fitosocjologicznych: Molinio-Arrhenatheretea, Phragmitetea, Scheuchzerio-Caricetea 96

97 nigrae, Querco-Fagetea, w tym jeden gatunek bez przywiązania do określonej klasy fitosocjologicznej - mięta polna (Mentha arvensis L.) (tab. 14, rys. 14). Fot. 29. Na pierwszym planie - łąka użytkowana pastwiskowo - Kikorze 1. Na drugim planie (za rowem) łąka nieużytkowana - Kikorze 2. Tabela 14. Gatunki roślin i ich przynależność do klas fitosocjologicznych i rodzin botanicznych w Kikorzu 1. Objaśnienia skrótów klas fitosocjologicznych: Mol.-Arrh. Molinio-Arrhenatheretea, Phr. Phragmitetea, Quer.-Fag. Querco-Fagetea, Scheu.-Car. nigrae Scheuchzerio-Caricetea nigrae OBIEKT: KIKORZE 1 Gatunek Klasa % udział Rodzina fitosocjologiczna gatunków Agrostis gigantea Roth Mol.-Arrh. Poaceae + Caltha palustris L. Mol.-Arrh. Ranunculaceae 2 Carex gracilis Curtis Phr. Cyperaceae 5 Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv. Mol.-Arrh. Poaceae 13 Festuca pratensis Huds. Mol.-Arrh. Poaceae 15 Filipendula ulmaria (L.) Maxim. Mol.-Arrh. Rosaceae + Galium palustre L. Phr. Rubiaceae 15 Geranium palustre L. Mol.-Arrh. Geraniaceae + Holcus lanatus L. Mol.-Arrh. Poaceae 10 Juncus articulatus L. em. K. Richt. Scheu.-Car. nigrae Juncaceae + Juncus effusus L. Mol.-Arrh. Juncaceae 25 Lychnis flos-cuculi L. Mol.-Arrh. Caryophyllaceae 5 Mentha arvensis L. Bez przywiązania Lamiaceae + Plantago lanceolata L. Mol.-Arrh. Plantaginaceae 3 Prunella vulgaris L. Mol.-Arrh. Lamiaceae + Ranunculus acris L. Mol.-Arrh. Ranunculaceae 5 Ranunculus flammula L. Scheu.-Car. nigrae Ranunculaceae + Rumex acetosa L. Mol.-Arrh. Polygonaceae + Stellaria holostea L. Quer.-Fag. Caryophyllaceae + Trifolium pratense L. Mol.-Arrh. Fabaceae 3 Trifolium repens L. Mol.-Arrh. Fabaceae + Razem: 21 gatunków 97

98 9,5 4,8 4,8 Molinio-Arrhenatheretea 9,5 Phragmitetea Scheuchzerio-Car. nigrae Querco-Fagetea Towarzyszące 71,4 Rys. 14. Procentowy udział klas fitosocjologicznych na obiekcie Kikorze 1 Najwięcej z gatunków (15) było reprezentantami klasy Molinio-Arrhenatheretea i stanowiło to 71,4% ogółu. Należą tu m.in.: mietlica olbrzymia Agrostis gigantea Roth, Deschampsia caespitosa, Holcus lanatus, Juncus effusus, Lychnis flos cuculi, czy Trifolium pratense. Jest to zestaw gatunków z klasy Molinio-Arrhenatheretea zbliżony do tego, jaki odnotowano na łące pobagiennej w Miliczu 2. Odnaleziono 4 gatunki związane ze zbiorowiskami bagiennymi i były to należące do klasy Phragmitetea: Carex gracils i Galium palustre oraz do klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae: Juncus articulatus i Ranunculus flammula L. Łącznie te dwie klasy stanowiły 19%. Zestaw rozpoznanych gatunków bagiennych jest podobny do kompozycji odnotowanej na łące w Widzieńsku (tab. 14, rys. 14). Gatunki roślin odnalezione w Kikorzu 1 należą do 12 rodzin botanicznych, z czego najliczniej była reprezentowana rodzina traw Poaceae (4 gatunki) oraz jaskrowatych Ranunculaceae (3 gatunki) (tab. 14). Kikorze 2 Tereń badań nazwany Kikorze 2 położony jest tuż obok pastwiska określonego jako Kikorze 1 i obejmuje część nieużytkowanej rolniczo łąki o powierzchni ok. 3 ha. Obie łąki pobagienne w Kikorzu są oddzielone od siebie rowem melioracyjnym (fot. 29, fot. 30, tabl. 4). 98

99 Fot. 30. Łąka nieużytkowana rolniczo w Kikorzu 2 Na łące nieużytkowanej Kikorze 2 rozpoznano 27 gatunków roślin należących do 6 klas fitosocjologicznych: Molinio-Arrhenatheretea, Phragmitetea, Artemisietea vulgaris, Koelerio glaucae-corynephoretea, Rhamno-Prunetea, Agropyretea intermedio-repentis oraz, podobnie jak w Kikorzu 1, jeden gatunek bez przywiązania do określonej klasy fitosocjologicznej miętę polną Mentha arvensis L. Skład gatunkowy jest bardzo zbliżony do sąsiedniej łąki wykorzystywanej jako pastwisko. W obu przypadkach obecność Trifolium pratense i Trifolium repens może świadczyć o podsiewaniu gatunków wartościowych paszowo. Zdecydowanie przeważającą część zajmują gatunki z klasy Molinio-Arrhenatheretea (20 gatunków), które stanowią aż 74,1% wszystkich gatunków (tab. 15, rys. 15). Należą do nich m.in. Cirsium palustre (fot. 31), Polygonum bistorta (fot. 32), czy Angelica sylvestris (fot. 33). Klasa Phragmitetea reprezentowana jest przez zaledwie 2 gatunki szuwarowe Carex gracilis oraz Galium palustre, co stanowi zaledwie 7,4%. Pozostałe klasy reprezentowane są przez jeden gatunek, co daje łącznie 14,8% (tab. 15, rys. 15). Gatunki roślin odnotowane na powierzchni badawczej w Kikorzu 2 należą do 15 rodzin botanicznych, wśród których najliczniej reprezentowana była rodzina traw Poaceae (5 gatunków) oraz rodzina motylkowatych Fabaceae (4 gatunki) (tab. 15). 99

100 Tabela 15. Gatunki roślin i ich przynależność do klas fitosocjologicznych i rodzin botanicznych w Kikorzu 2. Objaśnienia skrótów klas fitosocjologicznych: Agrop. inter.-rep. Agropyretea intermediorepentis, Artem. Artemisietea vulgaris, Koel. Koelerio glaucae-corynephoretea, Mol.-Arrh. Molinio-Arrhenatheretea, Phr. Phragmitetea, Rham.-Prun. Rhamno-Prunetea, OBIEKT: KIKORZE 2 Gatunek Klasa % udział Rodzina fitosocjologiczna gatunków Agrostis gigantea Roth. Mol.-Arrh. Poaceae + Angelica sylvestris L. Mol.-Arrh. Apiaceae + Anthoxanthum odoratum L. Koel. Poaceae 2 Carex gracilis Curtis Phr. Cyperaceae + Cerastium arvense L. Agrop. inter.-rep. Caryophyllaceae 1 Cirsium palustre (L.) Scop. Mol.-Arrh. Asteraceae + Crepis paludosa (L.) Moench Mol.-Arrh. Asteraceae + Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv. Mol.-Arrh. Poaceae 10 Epilobium parviflorum Schreb. Artem. Onagraceae + Festuca rubra L. Mol.-Arrh. Poaceae 20 Galium palustre L. Phr. Rubiaceae + Geranium palustre L. Mol.-Arrh. Geraniaceae 5 Geum rivale L. Mol.-Arrh. Rosaceae 15 Holcus lanatus L. Mol.-Arrh. Poaceae 20 Juncus conglomeratus L. em. Leers Mol.-Arrh. Juncaceae 5 Lotus corniculatus L. Mol.-Arrh. Fabaceae 5 Mentha arvensis L. Bez przywiązania Lamiaceae + Plantago lanceolata L. Mol.-Arrh. Plantaginaceae + Polygonum bistorta L. Mol.-Arrh. Polygonaceae 5 Quercus robur L. b Rham.-Prun. Fabaceae + Ranunculus acris L. Mol.-Arrh. Ranunculaceae 10 Ranunculus repens L. Mol.-Arrh. Ranunculaceae 5 Rumex acetosa L. Mol.-Arrh. Polygonaceae 2 Sanguisorba officinalis L. Mol.-Arrh. Rosaceae + Scirpus sylvaticus L. Mol.-Arrh. Cyperaceae + Trifolium pratense L. Mol.-Arrh. Fabaceae 3 Trifolium repens L. Mol.-Arrh. Fabaceae + Razem: 27 gatunków 3,7 3,7 3,7 3,7 Molinio-Arrhenatheretea 3,7 Phragmitetea 7,4 Artemisietea vulgaris Koel. glauc.-corynephor. Rhamno-Prunetea 74,1 Agrop. intermed.-repentis Towarzyszące Rys. 15. Procentowy udział klas fitosocjologicznych w obiekcie Kikorze 2 100

101 Tablica 4. U góry od lewej: 1, 2, 3 Kikorze 1. U dołu od lewej: 4, 5, 6 Kikorze 2 101

102 Fot. 31. Cirsium palustre w Kikorzu 2 Fot. 32. Polygonum bistorta w Kikorzu 2 Fot. 33. Angelica sylvestris w Kikorzu 2 102

103 Porównanie florystyczne badanych powierzchni Analizowane obiekty znajdują się w różnych częściach Polski i odmienny jest sposób ich zagospodarowania. Ogółem rozpoznano 121 gatunków roślin, przy czym ich liczba na poszczególnych obiektach była różna (tab. 16). Najuboższy florystycznie okazał się obiekt w Miliczu 1. Odnotowano na nim zaledwie 12 gatunków, wśród których było tylko dwóch przedstawicieli klasy Phragmitetea, czyli Carex acutiformis i Carex rostrata. Najbogatszy florystycznie był obiekt w Miękini, gdzie rozpoznano łącznie 55 gatunków roślin należących głównie do klasy Molinio-Arrhenathertea (35) oraz Phragmitetea (7) (tab. 16, rys. 16). Na badanych łąkach pobagiennych występuje interesująca kombinacja florystyczna. Nie odnotowano ani jednego gatunku, który znajdowałby się na wszystkich dziewięciu analizowanych powierzchniach. Tylko dwa gatunki zostały odnotowane w większości omawianych obiektów. Była to Holcus lanatus odnaleziona w ośmiu obiektach z wyjątkiem Borka oraz Deschampsia caespitosa występujący na siedmiu badanych powierzchniach z wyjątkiem Borka i Widzieńska. Trawy te należą do gatunków o średniej i małej wartości użytkowej, a ich obecność świadczy o niskiej kulturze rolnej. Informują także o fazach degeneracyjnych zbiorowisk, powstałych na skutek przesuszenia górnych warstw torfu oraz zaprzestania działalności rolniczej [HERBICH 1982; GAWLIK I IN. 2001; PIÓRKOWSKI 2002; KOZŁOWSKA 2005; PODLASKA, TOMASZEWSKA 2009; GAMRAT I IN. 2010; PAWLACZUK, ALBERSKI 2011; BARYŁA, KUKLIK 2011; TRĄBA, WOLAŃSKI 2011; KIRYLUK 2012; MATUSZKIEWICZ 2012]. Wspólne dla sześciu łąk jest zaledwie 5 gatunków i należą do nich: Carex gracilis, Cirsium palustre, Juncus effusus, Lychnis flos cuculi oraz Ranunculus repens. Juncus effusus jest gatunkiem łąk wilgotnych, tolerującym zmienne uwilgotnienie związane z procesem osiadania gleby na skutek odwodnienia [SCHOLLE, SCHRAUTZER 1993]. Ponadto występowanie Juncus effusus oraz Ranunculus repens wskazuje na silne przesuszenie i murszenie podłoża [HERBICHOWA, JĄKALSKA 1985; ROJ-ROJEWSKI I IN. 2012]. Dodatkowo Ranunculus repens jest gatunkiem synantropijnym o większych wymaganiach troficznych [PIÓRKOWSKI 2002; KRYSZAK I IN. 2010]. Zaledwie jeden gatunek - szczaw zwyczajny Rumex acetosa L., był wspólny dla 5 łąk (Miękinia, Milicz 1 i 2, Kikorze 1 i 2). Dla czterech łąk wspólnych było 9 gatunków: Agrostis gigantea, Anthoxantum odoratum, Carex rostrata, Cirsium arvense, Galium palustre, Juncus conglomeratus, Poa pratensis, Ranunculus acris oraz Scirpus 103

104 Tab. 16. Wykaz gatunków rozpoznanych we wszystkich badanych obiektach. Objaśnienia skrótów: Mięk - Miękinia, Kos - Koskowice, Mil 1 - Milicz, Mil 2 - Milicz, Bor - Borek, Czar - Czarnocin, Widz - Widzieńsko, Kik 1 - Kikorze, Kik 2 - Kikorze. Objaśnienia skrótów klas fitosocjologicznych: Agrop. inter.-rep. Agropyretea intermediorepentis, Aln. glu. Alnetea glutinosae, Artem. Artemisietea vulgaris, Bid. trip. Bidentetea tripartiti, Epilob. ang. Epilobietea angustifolii, Koel. Koelerio glaucae- Corynephoretea, Lemnet. min. Lemnetea minoris, Mol.-Arrh. Molinio-Arrhenatheretea, Nardo.-Call. Nardo-Callunetea, Oxy.-Sphag. - Oxycocco-Sphagnetea, Phr. Phragmitetea, Potam. - Potametea, Quer.-Fag. Querco-Fagetea, Rham.-Prun. Rhamno-Prunetea, Scheu.-Car. nigrae Scheuchzerio-Caricetea nigrae, Stell. med. Stellarietea mediae GATUNEK KLASA RODZINA Mięk Kos Mil 1 Mil 2 Bor Czar Widz Kik 1 Kik Achillea millefolium L. Mol.-Arrh. Asteraceae Agrostis gigantea Roth Mol.-Arrh. Poaceae Alopecurus pratensis L. Mol.-Arrh. Poaceae Angelica sylvestris L. Mol.-Arrh. Apiaceae Anthoxanthum odoratum L. Koel. Poaceae Aulacomnium palustre (Hedw.) Schwägr. Oxy.-Sphag. Aulacomniaceae Calamagrostis epigejos (L.) Roth Epilob. ang. Poaceae Calamagrostis stricta (Timm) Koeler Scheu-Car. nigrae Poaceae Caltha palustris L. Mol.-Arrh. Ranunculaceae Calystegia sepium (L.) R. Br. Artem. Convolvulaceae Campanula patula L. Mol.-Arrh. Campanulaceae Cardamine pratensis L. Mol.-Arrh. Brassicaceae Carex acutiformis Ehrh. Phr. Cyperaceae Carex canescens L. Scheu.-Car. nigrae Cyperaceae Carex disticha Huds. Phr. Cyperaceae Carex gracilis Curtis Phr. Cyperaceae Carex hirta L. Mol.-Arrh. Cyperaceae Carex pairae F. W. Schultz Bez przywiązania Cyperaceae Carex paniculata L. Phr. Cyperaceae Carex pseudocyperus L. Phr. Cyperaceae

105 Tab. 16. cd. GATUNEK KLASA RODZINA Mięk Kos Mil 1 Mil 2 Bor Czar Widz Kik 1 Kik Carex riparia Curtis Phr. Cyperaceae Carex rostrata Stokes Phr. Cyperaceae Carex spicata Huds. Bez przywiązania Cyperaceae Carex vulpina L. Phr. Cyperaceae Centaurea jacea L. Mol.-Arrh. Asteraceae Cerastium arvense L. Agrop. inter.-rep. Caryophyllaceae Cerastium holosteoides Fr. em. Hyl. Mol.-Arrh. Caryphyllaceae Chenopodium album L. Stell. med. Chenopodiaceae Chenopodium rubrum L. Bid. trip. Chenopodiaceae Chenopodium urbicum L. Artem. Chenopodiaceae Cirsium arvense (L.) Scop. Artem. Asteraceae Cirsium oleraceum (L.) Scop. Mol.-Arrh. Asteraceae Cirsium palustre (L.) Scop. Mol.-Arrh. Asteraceae Cirsium vulgare (Savi) Ten. Artem. Asteraceae Crepis paludosa (L.) Moench Mol.-Arrh. Asteraceae Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv Mol.-Arrh. Poaceae Epilobium parviflorum Schreb. Artem. Onagraceae Epilobium sp. Artem. Onagraceae Eqiusetum fluviatile L. Phr. Equisetaceae Equisetum palustre L. Mol.-Arrh. Equisetaceae Equisetum pratense Ehrh. Quer.-Fag. Equisetaceae Festuca pratensis Huds. Mol.-Arrh. Poaceae Festuca rubra L. Mol.-Arrh. Poaceae Filipendula ulmaria L. (Maxim.) Mol.-Arrh. Rosaceae Galeopsis pubescens Besser Artem. Lamiaceae

106 Tab. 16. cd. GATUNEK KLASA RODZINA Mięk Kos Mil 1 Mil 2 Bor Czar Widz Kik 1 Kik Galium aparine L. Artem. Rubiaceae Galium mollugo L. Mol.-Arrh. Rubiaceae Galium palustre L. Phr. Rubiaceae Galium uliginosum L. Mol.-Arrh. Rubiaceae Geranium palustre L. Mol.-Arrh. Geraniaceae Geum rivale L. Mol.-Arrh. Rosaceae Geum urbanum L. Artem. Rosaceae Glyceria maxima (Hartm.) Holmb. Phr. Poaceae Helianthus tuberosus L. Artem. Asteraceae Holcus lanatus L. Mol.-Arrh. Poaceae Hydrocharis mosrus-ranae L. Potam. Hydrocharitaceae Hydrocotyle vulgaris L. Scheu.-Car. nigrae Apiaceae Hypericum perforatum L. Artem. Hypericaceae Iris pseudacorus L. Phr. Iridaceae Juncus articulatus L. em. K. Richt. Scheu.-Car. nigrae Juncaceae Juncus conglomeratus L. em. Leers Mol.-Arrh. Juncaceae Juncus effusus L. Mol.-Arrh. Juncaceae Lathyrus pratensis L. Mol.-Arrh. Fabaceae Lemna minor L. Lemnet. min. Lemnaceae Leucanthemum vulgare Lam. Mol.-Arrh. Asteraceae Lotus corniculatus L. Mol.-Arrh. Fabaceae Lotus uliginosus Schkuhr Mol.-Arrh. Fabaceae Luzula multiflora (Retz.) Lej. Nardo.-Call. Juncaceae Lychnis flos-cuculi L. Mol.-Arrh. Caryophyllaceae Lycopus europaeus L. Aln. glu. Lamiaceae

107 Tab. 16. cd. GATUNEK KLASA RODZINA Mięk Kos Mil 1 Mil 2 Bor Czar Widz Kik 1 Kik Lysimachia vulgaris L. Mol.-Arrh. Primulaceae Lythrum salicaria L. Mol.-Arrh. Lythraceae Mentha aquatica L. Bez przywiązania Lamiaceae Mentha arvensis L. Bez przywiązania Lamiaceae Peucedanum palustre (L.) Moench Phr. Apiaceae Phalaris arundinacea L. Phr. Poaceae Phleum pratense L. Mol.-Arrh. Poaceae Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud. Phr. Poaceae Plantago lanceolata L. Mol.-Arrh. Plantaginaceae Poa palustris L. Mol.-Arrh. Poaceae Poa pratensis L. Mol.-Arrh. Poaceae Poa trivialis L. Mol.-Arrh. Poaceae Polygonum lapathifolium L. Bid. trip. Polygonaceae Polygonum aviculare L. Stell. med. Polygonaceae Polygonum bistorta L. Mol.-Arrh. Polygonaceae Polygonum hydropiper L. Bid. trip. Polygonaceae Polygonum persicaria L. Bez przywiązania Polygonaceae Potentilla anserina L. Mol.-Arrh. Rosaceae Potentilla reptans L. Mol.-Arrh. Rosaceae Prunella vulgaris L. Mol.-Arrh. Lamiaceae Quercus robur L. Rham-Prun Fabaceae Ranunculs acris L. Mol.-Arrh. Ranunculaceae Ranunculus flammula L. Scheu.-Car. nigrae Ranunculaceae Ranunculus repens L. Mol.-Arrh. Ranunculaceae Rorippa palustris (L.) Besser Bid. trip. Brassicaceae

108 Tab. 16. cd. GATUNEK KLASA RODZINA Mięk Kos Mil 1 Mil 2 Bor Czar Widz Kik 1 Kik Rumex acetosa L. Mol.-Arrh. Polygonaceae Rumex crispus L. Mol.-Arrh. Polygonaceae Rumex hydrolapathum Huds. Phr. Polygonaceae Rumex palustris Sm. Bid. trip. Polygonaceae Salix cinerea L. Aln. glu. Salicaceae Salix pentandra L. Aln. glu. Salicaceae Sanguisorba officinalis L. Mol.-Arrh. Rosaceae Scirpus silvaticus L. Mol.-Arrh. Cyperaceae Scutelaria galericulata L. Phr. Lamiaceae Solanum dulcamara L. Aln. glu. Solanaceae Solidago gigantea Aiton Artem. Asteraceae Stachys palustris L. Mol.-Arrh. Lamiaceae Stellaria graminea L. Bez przywiązania Caryophyllaceae Stellaria holostea L. Quer.-Fag. Caryophyllaceae Symphytum officinale L. Artem. Boraginaceae Tanacetum vulgare L. Artem. Asteraceae Trifolium hybridum L. Mol.-Arrh. Fabaceae Trifolium pratense L. Mol.-Arrh. Fabaceae Trifolium repens L. Mol.-Arrh. Fabaceae Typha angustifolia L. Phr. Typhaceae Typha latifolia L. Phr. Typhaceae Urtica dioica L. Artem. Urticaceae Veronica longifolia L. Mol.-Arrh. Scrophulariaceae Viccia cracca L. Mol.-Arrh. Fabaceae Vicia hirsuta (L.) S. F. Gray Stell. med. Fabaceae Viola palustris L. Scheu.-Car. nigrae Violaceae Razem 121 gatunków

109 sylvaticus L. Obecność Anthoxanthum odoratum może świadczyć o okresowym nadmiernym uwilgotnieniu gleby i spadku zasobności gleby w azot [PAWLACZUK, ALBERSKI 2011], a Juncus conglomeratus będący gatunkiem charakterystycznym związku Calthion uznawany za gatunek występujący dość pospolicie na podsuszonych obszarach torfowisk użytkowanych gospodarczo [MATUSZKIEWICZ 2012]. Jest także uznawany za wskaźnik nadmiernie uwilgotnionych siedlisk [OBERDORFER 2001] i zaliczany jest do grupy roślin odłogowych występujących zwłaszcza na porzuconych pastwiskach [ROSENTHAL 1992]. Dla trzech łąk, spośród 9 rozpatrywanych, wspólnych było 16 gatunków, do których należały m.in. Alopecurus pratensis, Epilobium parviflorum, Filipendula ulmaria, Geranium palustre, Lysimachia vulgaris, Lythrum salicaria, Mentha arvensis, Trifolium repens czy Urtica dioica L. Występują tu więc zarówno gatunki charakterystyczne dla zmiennowilgotnych łąk ziołoroślowych (np. wiązówka błotna, tojeść pospolita) [FRANCZAK, CZARNECKA 2012], jak również pokrzywa zwyczajna, będąca gatunkiem nitrofilnym, która potwierdza zwiększanie zawartości azotu w siedlisku wynikającą z mineralizacji wierzchnich warstw złoża torfowego na skutek przesuszenia [OBERDORFER 2001; TOMASZEWSKA 2003; KIRYLUK 2007, 2009]. Dla dwóch łąk wspólnych było 27 gatunków i były to m.in. Calamagrostis epigejos, Caltha palustris, Carex riparia, Cerastium arvense, Cirsium vulgare, Iris pseudacorus, Peucedanum palustre, Phragmites australis, Poa palustris, Potentilla anserina, Rumex crispus, Sanguisorba officinalis, Solidago gigantea, Stellaria graminea i Symphytum officinale. Ponad połowa z analizowanych gatunków (61, czyli 50,4%), wystąpiła tylko jeden raz, przy czym gatunki te były odnotowywane na różnych powierzchniach badawczych. Jedynie w Miliczu 1 odnotowano obecność Carex acutiformis a w Kikorzu 1 Prunella vulgaris i Stellaria holostea. W Koskowicach odnaleziono 4 gatunki nie występujące na żadnej innej łące i były to: Carex spicata, Carex vulpina Equisetum pratense oraz Vicia hirsuta. Na łące w Widzieńsku odnotowano obecność 5 gatunków tylko dla niej charakterystycznych i należały do nich: Equisetum palustre L., Galeopsis pubescens, Galium aparine, Geum urbanum i Polygonum hydropiper, a obiekty Milicz 2 i Kikorze 2 charakteryzowały się występowaniem 6 gatunków nie występujących na innych powierzchniach i były to m.in. Carex canescens, Helianthus tuberosus, Hydrocotyle vulgaris, Viola palustris występujące w Miliczu 2 oraz Angelica sylvestris, Crepis paludosa, Geum rivale i Polygonum bistorta występujących w Kikorzu

110 Na pozostałych obiektach odnotowano także znaczne liczby gatunków typowych tylko dla konkretnej powierzchni badawczej: dla Czarnocina 10 gatunków, dla Borka 13, a dla Miękini 14 gatunków, co oznacza, że liczba gatunków charakterystycznych dla tych obiektów stanowi od 16,3% do 23%. Powyższa analiza wskazuje na duże zróżnicowanie florystyczne łąk pobagiennych i jednocześnie potwierdza indywidualny charakter poszczególnych obiektów znajdujących się zarówno w północno-zachodniej [TOMASZEWSKA, KOŁODZIEJCZYK 2010 b], jak i w południowo-zachodniej części Polski [PODLASKA 2009; PODLASKA, TOMASZEWSKA 2009]. Rozpoznane fitocenozy należą do typowych na użytkowanych i nieużytkowanych torfowiskach niskich [WOŁJEKO 2000; KOZŁOWSKA 2006; GIELNIAK, ZIELIŃSKA 2010]. Na łące bagiennej w zespole Alopecuretum pratensis rozpoznano 47 gatunków roślin. Nie jest to znacząca liczba w porównaniu np. z danymi podawanymi z Wielkopolski przez Kryszak i Grynię [2001], ale podane wartości są zbliżone do odnotowanych przez tych samych autorów w Górach Bystrzyckich i Obniżeniu Dusznickim. Na zubożenie składu botanicznego wpłynęło głównie zaprzestanie regularnego użytkowania rolniczego w postaci koszenia, ale także obniżenie poziomu wody spowodowane, m.in. zmniejszeniem wielkości opadów atmosferycznych. O wpływie intensywności użytkowania łąk bagiennych oraz stopnia uwilgotnienia na jakość fitocenozy wspominało wielu autorów [MOSEK, MIAZGA 1993; TRĄBA, WYŁUPEK 1993; KOZŁOWSKA 2006; GIELNIAK, ZIELIŃSKA 2010]. Uwilgotnienie siedliska jest także ważnym czynnikiem umożliwiającym poprawne wyróżnienie zbiorowisk z klasy Molinio-Arrhenatheretea [PENDER 1997]. Występowanie zespołów klasy Molinio-Arrhenatheretea informuje o największych zmianach powstających w wyniku antropopresji [KRYSZAK 2004]. Analizując przynależność gatunków roślin do poszczególnych klas stwierdzono, iż należą one aż do 16 klas fitosocjologicznych (tab. 16, rys. 19). Wśród 121 rozpoznanych gatunków roślin dominowały gatunki z klasy Molinio- Arrhenatheretea 53 gatunki oraz Phragimtetea 19 gatunków. Podobną dominację gatunków należących do powyższych, opanowujących siedliska wilgotne klas, zaobserwował także Koc [1994], przy badaniach roślinności śródpolnych zagłębień bezodpływowych Pojezierza Olsztyńskiego. 110

111 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 5,0 0,8 0,8 1,7 0,8 3,3 2,5 4,1 5,0 12,4 15,7 43,8 Molinio-Arrhenatheretea Phragmitetea Artemisietea vulgaris Scheuchzerio Caricetea nigrae Bidentetea tripartiti Alnetea glutinosae Stellarieta mediae Querco-Fagetea Agropyretea intermedio-repentis Epilobietea angustifolii Koelerio Glaucae-Corynephoretea Lemnetea minoris Nardo-Callunetea Oxycocco-Sphagnetea Potametea Rhamno-Prunetea Towarzyszące Rys. 16. Procentowy udział klas fitosocjologicznych we wszystkich badanych obiektach Przedstawiciele klasy Molinio-Arrhenatheretea R.Tx stanowią 43,8%, czyli blisko połowę wszystkich rozpoznanych gatunków. Klasa ta obejmuje roślinność wtórnych siedlisk torfowych i odwodnionych złóż torfowych [DIERSSEN, DIERSSEN 2008] oraz gatunki półnaturalnych i antropogenicznych darniowych zbiorowisk łąkowych i pastwiskowych, które pojawiają się w wyniku mineralizacji torfu niskiego, a także na podsuszonych murszach wytworzonych z torfu niskiego [MATUSZKIEWICZ 2012]. W związku z tym zbiorowiska te są związane z siedliskami ze zmniejszoną zawartością substancji organicznej [HERBICHOWA, JĄKALSKA 1985; FIJAŁKOWSKI, CHOJNACKA-FIJAŁKOWSKA 1990] i mogą być wskaźnikami siedlisk o zmieniających się warunkach wilgotnościowych. Badania poruszające powyższe zagadnienia były wykonywane m.in. w Czechach, Austrii, Słowacji, Węgrzech oraz Chorwacji [BOTTA- DUKÁT I IN. 2005]. Powstawanie takich zbiorowisk jest konsekwencją regulacji stosunków wodnych i zagospodarowania połączonego z wysiewem mieszanek traw wartościowych paszowo [GRZYB 1988]. Na badanych powierzchniach występują gatunki traw, będące komponentami siedlisk produkcyjnych, które podnoszą wartość paszową fitocenoz [TOMASZEWSKA 2003]. Gatunki wartościowe paszowo były odnajdywane na niektórych łąkach pobagiennych. Najczęściej była to Poa pratensis w Miękini, Miliczu 1, Czarnocinie i Widzieńsku. Zaledwie na trzech łąkach w Miękini, Czarnocinie i Widzieńsku odnaleziono Alopecurus pratensis, 111

112 a w Koskowicach, Czarnocinie i Kikorzu 2 Festuca rubra. Z kolei w Miękini i Czarnocinie odnotowano obecność Festuca pratensis i Phalaris arundinacea, a Phleum pratense w Miękini i Koskowicach. Zmiany gatunkowe, związane z ustępowaniem gatunków wartościowych paszowo i wkraczaniem gatunków charakterystycznych dla siedlisk bardziej suchych, były także przedmiotem badań Kozłowskiej [2005], która określała zmiany zbiorowisk łąkowych dolin rzecznych Polski Centralnej (m.in. Grabi, Pilsi, Dąbrówki). Przedstawiciele zbiorowisk szuwarowych neleżących do klasy Phragmitetea R.Tx. et Prsg czyli m.in.: Carex gracilis, Carex riparia, Carex rostrata, Phragmites australis, Phalaris arundinacea, Glyceria Maxima, Galium palustre, Iris pseudacorus, Peucedanum palustre, Rumex hydrolapathum stanowią 15,7% wszystkich rozpoznanych gatunków i zajmują drugie miejsce pod kątem udziału we wszystkich badanych obiektach. Na badanych powierzchniach stwierdzono występowanie jedynie 6 przedstawicieli klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae (Nordh. 1937) R.Tx. 1937: Calamagrostis stricta, Carex canescens, Hydrocotyle vulgaris Ranunculus flammula, Viola palustris, Juncus articulatus. Tak nieznaczny udział gatunków związanych z siedliskami torfotwórczymi spowodowany jest zaburzeniami stosunków wodnych na badanych obszarach. Na analizowanych łąkach pojawiają się także gatunki należące do innych klas. Jedną z nich jest klasa Artemisietea vulgaris Lohm., Prsg et R.Tx. 1950, stanowiąca 12,4% wszystkich gatunków, związana z nitrofilnymi zbiorowiskami okazałych bylin i pnączy na siedliskach ruderalnych i nad brzegami zbiorników wodnych. Ponadto można tu wyróżnić klasę Bidentetea tripartiti R. Tx., Lohm. et Prsg. 1950, stanowiącą 4,1% wszystkich gatunków, obejmująca umiarkowanie nitrofilne, przeważnie naturalne zbiorowiska terofitów letnich na latem wysychających brzegach śródlądowych zbiorników wodnych, a także klasę Alnetea glutinosae stanowiącą 3,3% wszystkich analizowanych gatunków, charakterystyczną dla mokrych gleb torfowych lub torfowomineralnych zbiorowisk leśnych i zaroślowych. Rozpoznano także gatunki należące do klas: Stellarietea mediae (2,5%) związanej z antropogenicznymi nitrofilnymi zbiorowiskami pól uprawnych i jednorocznych roślin terenów ruderalnych oraz Querco-Fagetea (1,7%) charakterystycznej dla zbiorowisk leśnych i zaroślowych porastającej gleby mineralne o różnym stopniu wilgotności [MATUSZKIEWICZ 2012]. Pozostałe 8 klas reprezentowanych jest przez pojedyncze gatunki, które stanowią 112

113 niewielki procent ogółu (Agropyretea intermedio-repentis, Epilobietea angustifolii, Koelerio Glaucae-Corynephoretea, Lemnetea minoris, Nardo-Callunetea, Oxycocco- Sphagnetea, Potametea, Rhamno-Prunetea) (rys. 16). Zróżnicowanie florystyczne zbiorowisk łąkowych, pastwiskowych i łąkowopastwiskowych jest wypadkową kombinacji naturalnych czynników siedliskowych, głównie żyzności i wilgotności, oraz czynników wtórnych wynikających ze sposobu i intensywności użytkowania [HERBICH 1982; FRANCZAK, CZARNECKA 2012]. Skład florystyczny zbiorowisk roślinnych jest bowiem czułym wskaźnikiem siedliska [MYŚLIWY 2010], decydującym o ich walorach przyrodniczych. Każda z przedstawionych łąk pobagiennych charakteryzuje się innym zestawem florystycznym wykazującym przynależność do różnych klas fitosocjologicznych. Ich duża wartość florystyczna i przyrodnicza wynika m.in. z występowania łąk ziołoroślowych o różnym zestawie gatunków [WASILEWSKI 2002; TOMASZEWSKA, KOŁODZIEJCZYK 2010 b; PODLASKA 2012] Analiza statystyczna podobieństwa florystycznego badanych powierzchni W celu pogrupowania badanych obiektów ze względu na ich podobieństwo lub brak podobieństwa względem siebie na podstawie gatunków wspólnych zastosowano współczynnik Sörensena: gdzie: S współczynnik podobieństwa Sörensena, a liczba gatunków występująca tylko w pierwszej próbie, b - liczba gatunków występująca tylko w drugiej próbie, c liczba gatunków wspólnych dla obu prób [SÖRENSEN 1948]. Na podstawie obliczonego współczynnika podobieństwa Sörensena wykonano analizę klasyfikacji metodą hierarchiczną. Podstawą tego porównania jakościowego jest założenie, że dwa obiekty są do siebie bardziej podobne, jeżeli występuje w nich więcej gatunków wspólnych, a mniej podobne, jeżeli w jednym z obiektów występuje więcej gatunków charakterystycznych tylko dla niego. Na badanych obiektach zaobserwowano różny stopień podobieństwa florystycznego wyznaczony przez gatunki wspólne dla porównywanych ze sobą 113

114 powierzchni badawczych. Wyniki zostały przedstawione w postaci dendrogramu obrazującego hierarchię podobieństwa (rys. 17). Rys. 17. Dendrogram uporządkowania badanych obiektów uzyskany metodą analizy klasyfikacji hierarchicznej, kumulującej z macierzy wartości współczynnika podobieństwa Sörensena między florą analizowanych powierzchni. Analiza dendrogramu pozwoliła wyróżnić dwie główne grupy wśród badanych obiektów. Pierwsza grupa obejmuje dwie powierzchnie badawcze na terenie województwa dolnośląskiego: Borek i Koskowice. Druga grupa obejmuje obiekty znajdujące się zarówno w województwie dolnośląskim, jak i zachodniopomorskim: Milicz 2, Milicz 1, Czarnocin, Kikorze 2, Kikorze 1, Widzieńsko i Miękinia. W obrębie drugiej grupy można wyróżnić jeszcze dwie podgrupy. Pierwsza z nich obejmuje obiekty Milicz 2 i Milicz 1, zaś druga podgrupa pozostałe obiekty, czyli Czarnocin, Kikorze 2 i Kikorze 1 oraz Widzieńsko i Miękinię (rys. 17). Analiza dendrogramu pozwoliła wyróżnić Borek, a następnie Koskowice, jako fitocenozy o najmniejszym podobieństwie, zaś powierzchnie w Miliczu 1 i 2 oraz Kikorzu 1 i 2 jako najbardziej podobne do siebie (rys. 17). UPGMA 0,04 0,2 0,36 0,52 0,68 0,84 1 Sorensen's Coefficient BOR KOSK MIL 2 MIL 1 CZAR KIK 2 KIK 1 WIDZ MIĘK W celu dokładniejszej interpretacji uzyskanych grup, wartości współczynnika Sörensena zostały przedstawione również za pomocą diagramu z procentowym stopniem podobieństwa tych obiektów (rys. 18). Największą odmiennością, zgodnie z analizą diagramu, charakteryzują się obiekty z Borka i Koskowic, które są w najmniejszym stopniu do siebie podobne (<10%) (rys. 18). Obiekt w Borku wyróżnia 114

115 się jako ten z najmniej zdegradowanymi fitocenozami, a tym samym wykazuje najmniejsze podobieństwo do innych degenerujących łąk pobagiennych (rys. 18). Druga grupa obejmuje obiekty o większym podobieństwie. Należą do nich pozostałe obszary badawcze, czyli Milicz 1, Milicz 2, Czarnocin, Kikorze 1, Kikorze 2, Widzieńsko i Miękinia. Wśród nich znacząco wyróżniają się obiekty z Milicza 1 i 2 oraz Kikorza 1 i 2. W obu przypadkach współczynnik podobieństwa jest najwyższy i mieści się w granicach 40-50%, co wynika zarówno z bliskiego położenia obiektów występujących zarówno w województwie dolnośląskim (Milicz), jak i zachodniopomorskim (Kikorze), jak również występowania tych powierzchni w obrębie mniej lub bardziej rozległego kompleksu torfowisk niskich. Pozostałe obiekty znajdujące się w Widzieńsku, Miękini i Czarnocinie charakteryzują się współczynnikiem podobieństwa w zakresie 20-40% (rys. 18). MIĘK KOS MIL 1 MIL 2 BOR CZAR WIDZ KIK 1 KIK 2 MIĘK KOS MIL 1 MIL 2 BOR CZAR WIDZ KIK 1 KIK 2 < 10% 10-20% 20-30% 30-40% 40-50% 100% Rys. 18. Diagram obrazujący procentowy stopień podobieństwa pomiędzy florami poszczególnych obiektów na podstawie współczynnika podobieństwa Sörensena. Objaśnienia skrótów: MIĘK Miękinia, KOS Koskowice, MIL 1 Milicz (łąka użytkowana), MIL 2 Milicz (łąka nieużytkowana), BOR Borek, CZAR Czarnocin, WIDZ Widzieńsko, KIK 1 Kikorze, KIK 2 Kikorze 115

116 6.2. BUDOWA STRATYGRAFICZNA ZŁÓŻ TORFOWYCH Analizę stratygraficzną przeprowadzono łącznie dla 12 profili torfowych pobranych z opisanych wcześniej powierzchni. Badania wykazały, że torfowiska różniły się między sobą zarówno drogą rozwoju części stropowych, jak i stopniem degradacji. Dokładniej scharakteryzowano materiał karpologiczny znajdujący się w zdegradowanych warstwach torfu, a także zawartość części popielnych i stopień rozkładu torfu. Określenie tych cech może okazać się przydatne przy ustalaniu możliwości ich wykorzystania do wyznaczenia miąższości warstwy zdegradowanego torfu Popielność i stopień rozkładu torfu Pozostałość po spaleniu próbki torfu jest mieszaniną popiołu pochodzącego ze spalenia roślin torfotwórczych (popiół pierwotny) oraz popiołu pochodzącego z naniesionych na teren torfowiska części mineralnych (popiół wtórny). Torfy niskie charakteryzują się zdecydowanie wyższą popielnością w stosunku do torfów wysokich i wynosi ona 5-20% [MYŚLIŃSKA 2001; ILNICKI 2002]. Dodatkowo zarówno namulenie, jak i mineralizacja materii organicznej zwiększa popielność torfu. Określenie popielności pozwala na dokładniejszą charakterystykę procesów zachodzących w złożach torfowych. W większości omawianych profili torfowych zaznacza się wyraźna tendencja wyższych zawartości popiołu w warstwach stropowych w stosunku do poziomów głębszych (rys. 19, tab. 32). Różnice są bardzo duże, np. w profilu Milicz 2 wierzchnia warstwa o miąższości 27 cm ma popielność blisko 70%, a poziomy niższe ok. 10%. Podobne zróżnicowanie występuje w innych analizowanych profilach torfowych z Milicza, Kikorza, a także w profilu Borek 1 (rys. 19, tab. 32). Wysoka zawartość popiołu w przypowierzchniowych poziomach profili może być spowodowana dwoma czynnikami: 1 zachodzącym procesem mineralizacji materii organicznej i uruchomieniem procesu murszenia torfu, 2 mniejszym bądź większym zapiaszczeniem wierzchnich poziomów złóż torfowych. W obu przypadkach wymienione czynniki wpływają znacząco na degradację gleby hydrogenicznej [OKRUSZKO 1991 b; URBAN 2004; FORYSIAK I IN. 2011]. Wyjątek stanowią dwa profile torfowe pochodzące z Czarnocina i Widzieńska, gdzie zawartość popiołu w całych 116

117 Miękinia Koskowice Milicz 1 Milicz 2 Milicz 3 Borek 1 Borek 2 117

118 Kikorze 1 Kikorze 2 Kikorze 3 Czarnocin Widzieńsko Rys. 19. Popielność w badanych profilach torfowych (POLPAL 2004 version 2009) profilach torfowych kształtuje się praktycznie na jednakowym poziomie. W przypadku Czarnocina popielność nie przekracza 20%, natomiast w Widzieńsku wartość ta wynosi ok. 25% (rys. 19, tab. 32). Wyraźne różnice w popielności warstw stropowych w stosunku do poziomów głębiej położonych można zauważyć także w innych degradujących torfowiskach, np. w rejonie Wawrzkowizna-Rząsawa w starorzeczu doliny Rakówki [FORYSIAK I IN. 2011] czy Czarnowie na Pojezierzu Zachodniopomorskim [TOMASZEWSKA 2012]. Ilość popiołu pierwotnego w torfach jest uzależniona od rodzaju roślinności torfotwórczej i stopnia rozkładu torfu [MYŚLIŃSKA 2001]. 118