Ocena rozprawy doktorskiej Pani mgr Agaty Kopacz nt.: Trening poznawczy u seniorów jako sposób kompensacji trudności związanych z wielozadaniowością

Transkrypt

1 dr hab. Marek Nieznański, prof. UKSW Warszawa, 28 czerwca 2018 r. Wydział Filozofii Chrześcijańskiej, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Ocena rozprawy doktorskiej Pani mgr Agaty Kopacz nt.: Trening poznawczy u seniorów jako sposób kompensacji trudności związanych z wielozadaniowością Dysertacja Pani mgr Agaty Kopacz podejmuje temat o dużym znaczeniu praktycznym, stawia ważne pytania dotyczące możliwości poprawy funkcjonowania poznawczego osób starszych uzyskiwanej metodami niefarmakologicznymi, relatywnie mało kosztownymi i łatwymi do zastosowania. Głównym celem pracy było opracowanie treningu, dzięki któremu seniorzy mogliby lepiej radzić sobie z zakłóceniami w wykonywaniu codziennych procedur. Ten problem badawczy uważam za oryginalny i wartościowy z naukowego punktu widzenia i mam nadzieję, że Autorka w swoich przyszłych pracach będzie go dalej zgłębiać. Chociaż sam trening z przerwaniami nie przyniósł wyraźnych efektów, to podjęta próba i tak pozostaje wartościową, wskazuje jakie rozwiązanie jest nie w pełni skuteczne i zachęca do wypróbowania nowych form treningu lub modyfikacji sposobu pomiaru efektów. Można odnieść wrażenie, że brak oczekiwanych rezultatów treningu z przerwaniami, skłonił Autorkę do uwydatnienia w tekście pracy innego, już nie tak intersującego, zagadnienia różnic między kobietami a mężczyznami w podatności na oddziaływania treningowe (choć temat ten słusznie został umieszczony wśród hipotez dodatkowych). Wstęp teoretyczny rozpoczyna się od przedstawienia istotnych dla tematu pracy szczegółowych zagadnień dotyczących funkcjonowania wielozadaniowego i roli przerwań w zakłócaniu wykonywania zdań. Praca zyskałaby jednak, gdyby zaczynała się od przeglądu podstawowych teorii, w ramach których definiowano kluczowe dla problemu badawczego pojęcia takie jak: pamięć robocza, funkcje wykonawcze czy zasoby poznawcze. Wstęp zawiera przegląd bardzo licznych publikacji, jednak brakuje w nim odniesień do klasycznych koncepcji próbujących wyjaśnić mechanizmy leżące u podstaw np. deficytów pamięci u osób starszych (brakuje omówienia na przykład teorii Hasher i Zacks 1 sugerującej, że za osłabienie 1 np. Hasher, L., Lustig, C., Zacks, R. (2008). Inhibitory mechanisms and the control of attention. W: A. Conway, C. Jarrold, M. Kane, A. Miyake, J. Towse (red.). Variation in Working Memory. Oxford University Press, str

2 funkcjonowania poznawczego osób starszych odpowiada deficyt hamowania albo innych koncepcji mówiących o towarzyszącej starzeniu się redukcji zasobów poznawczych 2 ). Przegląd literatury dotyczącej treningów poznawczych zawiera bogate odniesienia do licznych badań nad skutecznością treningów poznawczych. W osobnym podrozdziale Autorka trafnie zwróciła uwagę na problemy i kontrowersje związane z tymi badaniami, szczególnie istotny wydaje się problem transferu na niećwiczone w treningu zadania i możliwości uogólnienia efektów na codzienne funkcjonowanie osób starszych. Sądzę jednak, że prezentację literatury na temat treningów poznawczych należało poprzedzić pokazaniem miejsca tych technik wśród różnych rodzajów rehabilitacji poznawczej (neuropsychologicznej), porównaniem technik stymulacji z metodami kompensacyjnymi czy technikami inspirowanymi behawioryzmem i teorią uczenia się. Nawiązania do badań prowadzonych na grupach klinicznych (np. rehabilitacja poznawcza osób cierpiących na otępienia lub łagodne zaburzenia poznawcze, MCI) pojawiają się dopiero w dyskusji, na końcu pracy. Rozdział poświęcony plastyczności właściwie utożsamia to pojęcie z możliwością uzyskania poprawy funkcjonowania poznawczego wskutek treningu, przez co wydaje się powtórzeniem rozważań z wcześniejszych rozdziałów, tyle że w odniesieniu do osób starszych. Tymczasem pominięty został kontekst, w którym pojęcie plastyczności pojawia się najczęściej, czyli kontekst neuronauk 3. Relatywnie dużo miejsca poświęca Autorka przedstawieniu badań nad różnicami w efektywności treningów poznawczych w grupach kobiet i mężczyzn. Chociaż w literaturze dość często badane są różnice w tym zakresie, jednak nie wydaje mi się to szczególnie istotnym zagadnieniem, przede wszystkim dlatego, że stwierdzane różnice mogą i prawdopodobnie są (o czym wspomina Autorka w dyskusji wyników) wtórne do różnic w zakresie czynników społecznych/zawodowych lub stanu zdrowia. W przyszłych badaniach warto byłoby więc spróbować dotrzeć do przyczyn zaobserwowanych różnic, czyli na przykład uwzględnić stan zdrowia, poziom stymulacji do aktywności poznawczej w codziennym środowisku osób badanych, rodzaj uprawianego zawodu lub czas który upłynął od zaprzestania pracy zawodowej itp. Samo badanie różnic między kobietami a mężczyznami w funkcjonowaniu poznawczym należałoby prowadzić w oparciu o konkretne hipotezy 2 Rabinowitz, J. C., Craik, F. I. M., & Ackerman, B. P. (1982). A processing resource account of age differences in recall. Canadian Journal of Psychology, 36, np. Byrne, J.H. (2007). Plasticity: New concepts, new challenges. W: H. L. Roediger, Y. Dudai, S. Fitzpatrick (red.). Science of Memory: Concepts. Oxford University Press, str

3 wywiedzione na przykład z psychologii ewolucyjnej (np. z omawianej przez Autorkę koncepcji zbieracza/myśliwego) i w związku z tym wymagałoby zastosowania zadań poznawczych o określonym (związanym z hipotezami) profilu. Ogólne badanie różnic w funkcjonowaniu poznawczym między kobietami a mężczyznami jest mało interesujące, jeśli nie kryją się za nim konkretne hipotezy dotyczące mechanizmów (biologicznych, społecznokulturowych, czy innych) leżących u podstaw tych różnic. Podsumowując ocenę wstępu teoretycznego dysertacji, chciałbym podkreślić, że Autorka podjęła się trudnego zadania przeglądu bardzo bogatej literatury i wywiązała się z tego zagadnienia bardzo dobrze docierając do ogromnej liczby źródeł. Pojawia się jednak wątpliwość, czy taka strategia nie zmusiła Autorki do stosunkowo powierzchownej analizy treści publikacji? Być może cenniejsza - z punktu widzenia analizy teoretycznej problemu - byłaby krytyczna i pogłębiona analiza poszczególnych podejść i badań prezentowanych w literaturze? Zapewne musiałoby się to odbyć kosztem zawężenia przeglądu literatury do mniejszej liczby źródeł, niemniej analiza na przykład testów i zadań treningowych na poziomie podstawowych funkcji poznawczych, pomogłaby w uzasadnieniu i doborze metod stosowanych we własnych badaniach. Poddane przeglądowi badania często donoszą o sprzecznych wynikach, oprócz zasygnalizowania takich niezgodności, warto byłoby dociec, co jest ich przyczyną. (Czasami problem dotyczy tylko rozbieżności w interpretacji tego, co tak naprawdę mierzyły zastosowane narzędzia). Kluczowe dla pracy zagadnienie wielozadaniowości (wpływu przerwań) warto byłoby przeanalizować w kontekście takich pojęć jak uwaga kontrolna (controlled attention), utrzymywanie/porzucanie celu (goal maintenance, goal neglect 4 ) czy przełączanie się (shifting 5, task switching). W świetle przyjętych definicji tych pojęć należało analizować zarówno doniesienia w literaturze jak i zaplanować zadania testowe i treningowe. W części prezentującej badania własne Autorki, zwracają uwagę staranność w planowaniu procedury, przygotowanie programów komputerowych do prowadzenia treningu oraz całego systemu mobilnej kontroli przebiegu badania. Niemniej kilka kwestii w tej części pracy wymaga dyskusji. 4 np. Kane, M. J., Engle, R. W. (2003). Working-memory capacity and the control of attention: The contributions of goal neglect, response competition, and task set to Stroop interference. Journal of Experimental Psychology: General, 132, np. Allport, A., Styles, E. A., Hsieh, S. (1994). Shifting intentional set: Exploring the dynamic control of tasks. In C. Umilta & M. Moscovitch (Eds.), Conscious and nonconscious information processing: Attention and performance XV (pp ). Cambridge, MA: MIT Press. 3

4 Po pierwsze, z opisu badanej grupy wynika, że aż 20 osób nie ukończyło treningu. Zabrakło mi wyjaśnienia przyczyn rezygnacji z treningu aż 25% badanych, nie wiadomo także ile osób nie ukończyło badania w poszczególnych grupach, gdyby rezygnacje dotyczyły w większym stopniu tylko jednej z grup, musiałoby to wpłynąć na interpretację wyników. Po drugie, pewne wątpliwości może budzić, o czym wspomina Autorka w dyskusji, wybór zadania Powtarzania Cyfr (Digit Span) jako miary pojemności pamięci roboczej. Ponieważ wynik w tym zadaniu stanowi maksymalna liczba cyfr odtworzonych z pamięci przez osobę badaną, trudno spodziewać się wystarczającej zmienności tego wskaźnika, by ujawnił on stosunkowo subtelne zmiany funkcjonowania poznawczego po treningu czy korelacje z innymi miarami. Samo zadanie Powtarzania Cyfr bliższe jest temu nurtowi literatury, który pojemność pamięci roboczej (krótkotrwałej) rozumie jako liczbę utrzymywanych w świadomości elementów. Wydaje się jednak, że bardziej owocne z perspektywy celu pracy byłoby odwołanie do tych koncepcji, które pojemność pamięci roboczej definiują jako efektywności centralnego systemu wykonawczego w koordynowaniu różnych funkcji poznawczych 6 i zastosowanie jednego ze złożonych testów zakresu pamięci roboczej np. zadania OSPAN. Oczekiwałbym także lepszego uzasadnienia wyboru Testu Utajonych Skojarzeń Greenwalda (Implicit Association Task, IAT), który jest popularnym narzędziem, ale raczej w badaniach poznania społecznego. W pracy zastosowana została modyfikacja IAT, która ma mierzyć przerzutność uwagi, jednak bardziej oczywistym wyborem byłoby zastosowanie komputerowej wersji Testu Plus-Minus Jersilda, czy innego podobnego zadania zaliczanego przez Miyake i in. 7 do testów zdolności przełączania się. Niewątpliwie ciekawym, starannie opracowanym przez Autorkę, zadaniem jest test WINDA, będący polską adaptacją testu UNRAVEL Altmana i in. 8. Tutaj jednak znowu oczekiwałbym pogłębionej analizy tego, jakie podstawowe procesy poznawcze zaangażowane są w tym zadaniu. Moją najpoważniejszą wątpliwość budzi jednak dobór zadań wykonywanych przez osoby z grupy kontrolnej. Z jednej strony bardzo słusznie Autorka postanowiła zaangażować grupę kontrolną w odmienną niż grupa eksperymentalna aktywność, to zdecydowanie podnosi wartość uzyskanych wyników. Z drugiej jednak strony nie mogę zgodzić się ze 6 McCabe, D. P., Roediger, H. L., McDaniel, M. A., Balota, D. A., Hambrick, D. Z. (2010). The relationship between working memory capacity and executive functioning: Evidence for a common executive attention construct. Neuropsychology, 24, Miyake, A., Friedman, N. P., Emerson, M. J., Witzki, A. H., Howerter, A. (2000). The unity and diversity of executive functions and their contributions to complex frontal lobe tasks: A latent variable analysis. Cognitive Psychology, 41, Altmann, E. M., Trafton, J. G., Hambrick, D. Z. (2014). Momentary interruptions can derail the train of thought. Journal of Experimental Psychology: General, 143,

5 stwierdzeniem, że gry wykonywane w grupie kontrolnej były aktywnością nieangażującą procesów poznawczych (str. 63). Pierwsza z gier Mysz i ser polega na rozwiązywaniu labiryntu - takie zadanie z pewnością wymaga zaangażowania funkcji wykonawczych. Zadania labiryntów (np. Labirynty Porteusa 9 ) są wręcz używane jako testy zdolności planowania, a więc jednej z funkcji wykonawczych, rozwiązywanie labiryntów angażuje także hamowanie (np. powstrzymanie wchodzenia do ślepych uliczek), wzrokową pamięć roboczą (pamięć rozważanych przed chwilą możliwych ścieżek itd.). Podobnie wykonywanie zadania Puzzle odbywało się z zaangażowaniem np. wzrokowej pamięci roboczej, a zadanie Sudoku wymaga rozumowania (tak jak zadanie Porządki liniowe z grupy treningowej). To co ewentualnie wydaje się wyróżniać gry wykonywanie przez grupę kontrolną (Labirynty i Puzzle) w porównaniu z grami eksperymentalnymi, to większy udział wyobraźni i szkicownika wzrokowo-przestrzennego, nie można jednak stwierdzić, że nie angażują badanych poznawczo. Powyższy problem doboru zadań dla grupy kontrolnej częściowo osłabia wartość porównań wyników testów między grupami treningowymi a kontrolną, niemniej w pełni zachowana jest wartość zestawień wyników przed i po treningu w grupach eksperymentalnych. Podsumowując, rozprawa podejmuje oryginalny i istotny z naukowego i praktycznego punktu widzenia problem dotyczący możliwości poprawy radzenia sobie z przerwaniami w sytuacjach wielozadaniowych dzięki treningowi funkcji poznawczych. Badaniem objęto grupę osób w starszym wieku, a więc szczególnie podatną na trudności w tym zakresie i wymagającą odpowiedniego wsparcia. W starannie zaplanowanej procedurze eksperymentalnej zastosowane zostały oryginalne, opracowane przez Autorkę, programy komputerowe do prowadzenia treningu, dobrze dobrane i zaadoptowane zostało główne narzędzie do badania wpływu przerwań (WINDA). Pewne wątpliwości budzi jedynie dobór zadań w grupie kontrolnej oraz niektórych testów do pomiaru skuteczności treningu - mogło to zaważyć na tym, że niektóre efekty nie zostały uchwycone w wynikach. W rozważaniach teoretycznych i przeglądzie literatury zachęcałbym Autorkę do podjęcia prób dociekania elementarnych procesów leżących u podstaw poszczególnych zadań i testów, a co za tym idzie odwoływania się do teorii definiujących owe podstawowe procesy. Niemniej zdaję sobie sprawę, że takie podejście w przedstawionej pracy musiałoby odbyć się kosztem przejrzystości prezentacji i nie mogłoby objąć tak obszernej literatury. Praca przygotowana została bardzo starannie pod względem graficznym, napisana jest nienagannym językiem i 9 Jodzio, K. (2008). Neuropsychologia intencjonalnego działania. Koncepcje funkcji wykonawczych. Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa. 5

6 stylem, ma jasną strukturę, właściwy układ części, a w analizie wyników zastosowane są odpowiednie metody statystyczne. Na szczególne wyróżnienie zasługuje opracowanie i wykorzystanie nowoczesnych technik komputerowych w prowadzeniu treningów i w ocenie ich przebiegu. Konkluzja: Rozprawa doktorska Pani mgr Agaty Kopacz nt.: Trening poznawczy u seniorów jako sposób kompensacji trudności związanych z wielozadaniowością spełnia warunki określone w art. 13 ustawy z dnia 14 marca 2003 roku o tytule naukowym i stopniach naukowych, w związku z czym wnoszę o dopuszczenie Autorki do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Marek Nieznański 6