DOKUMENT ROBOCZY. PL Zjednoczona w różnorodności PL

Transkrypt

1 PARLAMENT EUROPEJSKI Komisja Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych DOKUMENT ROBOCZY w sprawie rzekomego transportu i nielegalnego przetrzymywania więźniów przez CIA w państwach europejskich: działań podejmowanych w następstwie sprawozdania komisji TDIP PE Komisja Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych Sprawozdawczyni: Hélène Flautre DT\ doc PE v01-00 Zjednoczona w różnorodności

2 Wstęp Opublikowane w 2005 r. na pierwszych stronach gazet sprawozdania na temat rzekomego współudziału Europy w nielegalnym przetrzymywaniu więźniów przez CIA oraz w tajnych programach przetrzymywania podejrzanych, realizowanych przez administrację G. Busha w ramach wojny z terroryzmem, zatrzęsły fundamentami Europy. Przypadki pogwałcenia praw człowieka tortury, porwania, bezprawne przetrzymywanie i przymuszone zniknięcia podejrzanych były niedopuszczalne. Charakter i zakres tych nielegalnych działań w Europie, o których zadecydowano poza wszelką publiczną i demokratyczną kontrolą, stanowiły złamanie zasady praworządności. Powaga sytuacji spowodowała godną uznania reakcję ze strony Parlamentu Europejskiego. Na początku 2006 r. ustanowiono tymczasową komisję śledczą 1, która ma zbadać rolę Europy w nielegalnym transporcie i przetrzymywaniu więźniów, poddawanych torturom i brutalnemu traktowaniu wbrew zobowiązaniom UE i państw członkowskich wynikającym z prawa międzynarodowego i europejskiego. To trwające rok dochodzenie przytaczane jest obecnie obok autorytatywnych sprawozdań Rady Europy na ten sam temat. W swojej ostatecznej rezolucji przyjętej dnia 14 lutego 2007 r. 2 PE wezwał Radę i Komisję do podjęcia działań w następstwie ustaleń zawartych w sprawozdaniu, mając nadzieję, że Rada będzie wspierać pełne dochodzenia na szczeblu krajowym oraz składanie szczegółowych sprawozdań na temat postępów i ewentualnie przeprowadzi oddzielne niezależne dochodzenie na szczeblu unijnym. Przewidziano w niej przeprowadzenie przez PE politycznych działań następczych na podstawie art. 6 i 7 Traktatu UE. Pięć lat później brak odpowiedniej reakcji na szczeblu UE zdaje się pozostawać w rażącej sprzeczności z liczbą nowych sprawozdań i zaleceń wydawanych przez organizacje międzyrządowe, organy sądowe i parlamentarne oraz podmioty społeczeństwa obywatelskiego. Zważywszy na taki stan rzeczy PE postanowił potwierdzić swoje działania następcze, przygotowując sprawozdanie z własnej inicjatywy. Cel sprawozdania Ponieważ wciąż pojawiają się dowody działań niezgodnych z prawem, UE musi wytłumaczyć zaistniałą sytuację, ponieść konsekwencje błędnych decyzji i zagwarantować przejrzystość. UE musi być w stanie zagwarantować, że w sytuacjach kryzysowych nigdy nie powtórzą się podobne przypadki łamania praw człowieka. Jest to niezbędne, aby: - zachować zaufanie obywateli do demokratycznych instytucji UE - skutecznie chronić i promować prawa człowieka w unijnej polityce wewnętrznej i zewnętrznej - zapewnić zgodną z prawem, skuteczną i trwałą politykę bezpieczeństwa opartą na prawie międzynarodowym Kontekst i prezentacja faktów Szacuje się, że od 2001 r. kilkaset podejrzanych o terroryzm zostało uprowadzonych i było 1 Komisja tymczasowa do zbadania sprawy rzekomego wykorzystania krajów europejskich przez CIA do transportu i nielegalnego przetrzymywania więźniów (TDIP) 2 P6_TA(2007)0032. PE v /6 DT\ doc

3 przetrzymywanych przez CIA w ponad dwunastu krajach. Agenci CIA przy użyciu siły, nie stosując żadnej procedury prawnej, przetransportowali następnie tych podejrzanych do krajów znanych z regularnego stosowania tortur, jak Egipt czy Syria. Podejrzanych miesiącami przetrzymywano bez prawa kontaktu w tajnych więzieniach, gdzie byli oni torturowani i przesłuchiwani. W 2009 r. w sprawozdaniu Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża (MKCK) 1, który przedostał się do prasy, przedstawiono szczegółowo zarzuty tortur i innego niewłaściwego traktowania 14 zatrzymanych wysokiej wartości, przetrzymywanych w ramach tajnego programu CIA, a następnie umieszczonych w Guantanamo. Stosowanie zwłaszcza tortury waterboarding potwierdziły oficjalne źródła amerykańskie, w tym były prezydent George W. Bush w swoich pamiętnikach z 2010 r. 2 W sprawozdaniu TDIP podkreślono fakt, że te programy CIA były realizowane w Europie przy udziale co najmniej 12 państw członkowskich. Podano w nim nazwiska ponad 20 ofiar wydania oraz odnotowano ponad 1000 podejrzanych lotów wykorzystujących przestrzeń powietrzną UE. Nie wszystkie państwa europejskie uczestniczyły w programie w równym stopniu. Niektóre z odnośnych państw zadowoliły się niesprzeciwieniem się tym programom, podczas gdy inne odegrały czynną rolę. Możliwe wykorzystanie przez państwa członkowskie UE art. 5 traktatu NATO (atak zbrojny przywołany we wrześniu 2001 r. po raz pierwszy w historii) jako podstawy współpracy z CIA, obejmującej udzielanie agentom CIA nadzwyczajnych zezwoleń i ochrony, rodzi wiele pytań. Rozwój sytuacji od czasu sprawozdania TDIP Należy zakwestionować argument, według którego nie ma nowych lub wystarczających informacji. W nowych sprawozdaniach Rady Europy i organów ONZ odnotowano nowe badania kwestionujące stosowność procedur rozliczania winnych, które zostały lub powinny zostać przeprowadzone w Europie. Najważniejsze od 2007 wiadomości dotyczące Europy odnoszą się do istnienia w państwach członkowskich UE czarnych miejsc CIA. W grudniu 2009 r. rząd litewski potwierdził istnienie tajnych więzień na Litwie (państwo członkowskie UE niewymienione w sprawozdaniu TDIP). W październiku 2011 r. jedna z najbardziej znanych ofiar realizowanych przez administrację G. Busha programów wydawania i tajnego przetrzymywania podejrzanych Abu Zubaydah wniósł skargę przeciw Litwie za nieprzeprowadzenie skutecznego dochodzenia w sprawie odpowiedzialności Litwy za jego przymusowe zniknięcie i poddawanie go torturom w tajnym ośrodku. Lot z Maroka na Litwę (przez Jordanię), którego pasażerem miał być rzekomo Abu Zubaydah został wykryty dopiero w 2011 r. Wnioski dotyczące swobodnego dostępu do informacji ujawniły nowe dowody współudziału 1 Sprawozdanie MKCK w sprawie traktowania 14 zatrzymanych wysokiej wartości w areszcie CIA, 14 lutego 2007, ujawnione w 2009 r., dostępne na stronie: 2 Zob. również sprawozdanie inspektora generalnego CIA Johna Helgersona w 2004 r. w sprawie przesłuchań organizowanych przez CIA za czasów prezydenta Busha, którego jawną wersję ujawniono w sierpniu 2009 r. i która dostępna jest pod adresem: DT\ doc 3/6 PE v01-00

4 Polski w programach CIA w latach W latach Abu Zubaydah i Al Nashiri (inna dobrze znana ofiara) uzyskali formalny status ofiary w dochodzeniu wszczętym w 2008 r. (obaj są obecnie przetrzymywani w więzieniu w Zatoce Guantanamo). Obaj wnieśli skargę przeciwko Polsce do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka za naruszenia prawa do skutecznego środka odwoławczego. W Rumunii media ujawniają coraz więcej dowodów na lądowanie samolotów, przetrzymywanie konkretnych osób oraz lokalizację miejsc (np. informacje z końca 2011 r. dotyczące znajdującego się w centrum Bukaresztu budynku będącego niegdyś więzieniem CIA). W Europie i Ameryce Północnej środki masowego przekazu, prawnicy, parlamentarzyści i organizacje pozarządowe wciąż domagają się dostępu do informacji oraz analizują i ujawniają informacje dotyczące rzekomych ofiar przetrzymywania w tajnych więzieniach CIA w państwach członkowskich UE. Rewelacje dotyczące Litwy utorowały zwłaszcza drogę nowym powiązaniom prowadzącym do niezbadanych podejrzanych lotów, szczególnie odnośnie do Finlandii i Portugalii, potwierdzając skalę lotów wykorzystywanych do transportowania podejrzanych i opisywanych w sprawozdaniu Rady Europy z 2006 r. jako pajęcza sieć. Spory sądowe w USA w jeszcze większym stopniu ujawniły logistykę używaną do transportu podejrzanych, ukazując powiązania między CIA a prywatnymi firmami lotniczymi (sprawa Richmor). W lutym 2008 r. Wielka Brytania przyznała, że samoloty wykorzystywane w ramach prowadzonego przez CIA programu wydawania podejrzanych lądowały na Diego Garcia, gdzie znajdował się rzekomo punkt tranzytowy i/lub tajne więzienie. Pod koniec 2011 r. byli czołowi przeciwnicy M. Kaddafiego Sami al Saadi i przywódca rebeliantów (obecny szef rady wojskowej Trypolisu) Abdel hakim Belhadj wszczęli postępowania sądowe przeciwko brytyjskiemu rządowi i siłom bezpieczeństwa w związku z ich czynnym udziałem w ich nielegalnym uprowadzeniu, wydaniu i torturowaniu, co dotknęło również ich rodziny w marcu 2004 r., w oparciu o odkryte w Trypolisie dokumenty zawierające dowody obciążające. Bardziej ogólnie rzecz biorąc, depesze Wikileaks również potwierdziły zaangażowanie rządów europejskich w programy CIA i/lub rzuciły na nie nowe światło. Odpowiedź państw i UE Na mocy prawa międzynarodowego państwa mają pozytywny obowiązek działania w celu zbadania przypadków poważnego łamania praw człowieka i międzynarodowego prawa humanitarnego. Obowiązek przeprowadzenia dochodzenia wynika z wymogu, zgodnie z którym rządy muszą być pociągane do odpowiedzialności za nadużywanie praw człowieka, za które są odpowiedzialne, podmioty państwowe muszą być ścigane za popełnione zbrodnie w rozumieniu prawa międzynarodowego, zaś ofiarom należy zapewnić skuteczne rekompensaty za cierpienie z powodu naruszonych praw. Obowiązek przeprowadzenia dochodzenia jest nierozerwalnie połączony z obowiązkiem ścigania winnego, a także z prawem do prawdy. Krajowe procedury rozliczania winnych w Europie na szczeblu parlamentarnym i sądowym stoją w sprzeczności z prawie całkowitym brakiem rozliczalności w USA. Niemniej jednak procedury te w dużej części pozostają niedokończone lub są częściowo zakończone, niektóre z nich posłużyły zaledwie jako próby zatuszowania faktów, zaś czarne dziury, jak na przykład ciągłe przeczenia ze strony Rumunii, nadal stanowią problem. Wszystko to budzi wątpliwości co do zgodności tych procedur z zobowiązaniem państw członkowskich UE do ochrony praw człowieka. W sprawozdaniu Rady Europy z 2011 r. szczegółowo przedstawiono zwłaszcza, jak PE v /6 DT\ doc

5 nadużywanie pretekstu tajemnicy państwowej i bezpieczeństwa narodowego utrudniło parlamentarną i sądową kontrolę nad przypadkami naruszania praw człowieka w kontekście dochodzeń dotyczących europejskiego współudziału w prowadzonych przez CIA programie wydawania podejrzanych i programie tajnych więzień. W sprawozdaniu z wizyty Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT) na Litwie 1 przedstawiono kluczowe obawy dotyczące dochodzeń, które zakończono nagle w 2011 r. Krytyczne oceny ze strony organizacji pozarządowych i spory przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka szerzej udokumentowały przeszkody stojące na drodze do rozliczalności. Przeszkody te obejmują między innymi powoływanie się na tajemnicę państwową, brak przejrzystości, brak współpracy ze strony rządu przy śledztwach, ograniczenia nałożone na adwokatów przy prowadzeniu skutecznej obrony oraz na ofiary przy skutecznym udziale w postępowaniu, bardzo wysokie progi dla rozpoczęcia lub kontynuowania śledztwa oraz wąski zakres tych śledztw. Mimo to w swoich sprawozdaniach Rada Europy, ONZ i eksperci społeczeństwa obywatelskiego dostarczają ważnych wskazówek i wytycznych celem zapewnienia niezależnych, bezstronnych, kompleksowych i skutecznie chroniących prawa człowieka śledztw na szczeblu parlamentarnym i sądowym. Odpowiedź instytucji UE Komisja i Rada są zobowiązane do pełnego poszanowania w dobrej wierze zaleceń Parlamentu Europejskiego. Pomimo ponawianych wezwań ze strony PE nie odnotowano inicjatyw Rady na rzecz wsparcia rozliczalności za naruszanie praw człowieka w Europie. Komisja Europejska wspomina o kilku przerwanych inicjatywach, w tym o wysłaniu pism do trzech państw członkowskich, w których rzekomo znajdowały się tajne więzienia CIA. Kwestie, które należy poruszyć w sprawozdaniu W jakim zakresie zasady przyjęte w ramach NATO przyczyniły się do rozwoju programów CIA w Europie? Czy uzasadnione jest uznanie powodów rozpoczęcia wojny i odnośnych porozumień za ściśle tajne? Czy artykuł 5 wciąż ma zastosowanie? Czy wciąż znajdujemy się w sytuacji wojny? Jakie nowe dowody pojawiły się odnośnie do programów wydawania podejrzanych i tajnych więzień CIA w Europie? Czy państwa członkowskie wywiązały się z obowiązku przeprowadzenia dochodzenia w sprawie przypadków poważnego naruszania praw człowieka? Jakie śledztwa wszczęto? W jaki sposób są one zgodne z obowiązkami państw członkowskich na mocy prawa międzynarodowego? Czy ofiary uzyskały zadośćuczynienie? Czy winni zostali postawieni przed sądem? Jakie przeszkody napotyka się przy szukaniu prawdy i dochodzeniu sprawiedliwości? Jakie elementy składają się na śledztwo spełniające warunki poszanowania praw człowieka? Jak UE wypełniła obowiązki związane z prawami człowieka wynikające z traktatów celem zagwarantowania rozliczalności w Europie? 1 Sprawozdanie CPT z wizyty na Litwie w dniach czerwca 2010 r., opublikowane w maju 2011 r., dostępne na stronie: DT\ doc 5/6 PE v01-00

6 Jakie wsparcie mogą zaoferować instytucje UE rządom i podmiotom pozarządowym, aby umożliwić im pokonanie przeszkód w szukaniu prawdy i dochodzeniu sprawiedliwości? W jaki sposób Traktat z Lizbony, a zwłaszcza rozwijanie unijnych strategii i instrumentów dotyczących praw człowieka, sprawiedliwości i spraw wewnętrznych wzmacnia legitymację UE i jej uprawnienia do podejmowania działań? Czy instytucje UE byłyby odpowiedzialne przed Trybunałem Praw Człowieka po przystąpieniu do EKPC? Jakie konsekwencje ma poszerzenie kompetencji UE w obszarze bezpieczeństwa? Czy UE może starać się pogłębiać współpracę i koordynację między służbami wywiadowczymi i jednocześnie zwalniać je z odpowiedzialności w przypadku popełnienia przez te służby aktów niezgodnych z prawem? Jak UE może zagwarantować, że takie nadużycia już się nie zdarzą? Jakie gwarancje pozwolą dopilnować, by działania z zakresu bezpieczeństwa i wywiadu nie łamały prawa międzynarodowego? Czy organy nadzoru podniosłyby dziś alarm? Jak brak rozliczalności wpływa na unijne wewnętrzne strategie polityczne, takie jak azyl, i na spójność między wewnętrznymi a zewnętrznymi strategiami UE w zakresie praw człowieka? PE v /6 DT\ doc