Wykonanie wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach Al Nashiri p. Polsce oraz Abu Zubayda p. Polsce. Adam Bodnar, Irmina Pacho

Transkrypt

1 Helsińska Fundacja Praw Człowieka ANALIZY i REKOMENDACJE Nr 3/2015 Wykonanie wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Adam Bodnar, Irmina Pacho Ø Panel 5 sędziów Europejskiego Trybunału Praw Człowieka uznał w lutym 2015 r., że sprawy ze skarg Al Nashiriego i Abu Zubayda wniesione przeciwko państwu polskiemu nie zostaną ponownie rozpatrzone przez Wielką Izbę Trybunału. Oznacza to, że wyroki Izby Trybunału wydane w tych sprawach w lipcu 2014 r. stały się ostateczne i podlegają wykonaniu. Ø W wyrokach Al Nashiri p. Polsce oraz Abu Zubayda p. Polsce Trybunał uznał, że Polska dopuściła się naruszenia szeregu postanowień Konwencji, w tym zakazu tortur, prawa do rzetelnego procesu oraz prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Wskazał, że prowadzone do tej pory śledztwo jest przewlekłe i nieefektywne. W sprawie Al-Nashiri p. Polsce Trybunał stwierdził ponadto naruszenie prawa do życia, ze względu na przekazanie skarżącego do państwa, w którym grozi mu kara śmierci. Ø Wykonanie wyroków polegać będzie, z jednej strony, na wypłacie skarżącym zasądzonego przez Trybunał słusznego zadośćuczynienia oraz kosztów sądowych, w łącznej kwocie EUR. Z drugiej zaś, obejmować będzie konieczność prowadzenia przez Prokuraturę Apelacyjną w Krakowie postępowania w sprawie tzw. więzienia CIA zgodnie z międzynarodowymi standardami. Oznacza to powinność przeprowadzenia szybkiego, kompleksowego, niezależnego i efektywnego śledztwa w warunkach większej transparentności. Ø Wykonanie wyroku Al Nashiri p. Polsce zakłada ponadto wystąpienie do Stanów Zjednoczonych w celu uzyskania zapewnień dyplomatycznych o

2 odstąpieniu przez USA od wykonania kary śmierci wobec Al Nashiriego w związku z toczącym się postępowaniem przed komisją wojskową w bazie Guantanamo. Ø Wykonanie wyroku jest zobowiązaniem z zakresu prawa międzynarodowego i jest dla władz polskich - jako strony postępowania - wiążące. Ø Nadzór nad wykonywaniem wyroku będzie sprawować Komitet Ministrów Rady Europy. 2

3 I. Wstęp Europejski Trybunał Praw Człowieka ( ETPC, Trybunał ) w swych wyrokach z 24 lipca 2014 r. w sprawach Al Nashiri p. Polsce (skarga nr 28761/11) i Abu Zubayda p. Polsce (skarga nr 7511/13) uznał, że Polska naruszyła Europejską Konwencję Praw Człowieka ( Konwencja ) poprzez umożliwienie funkcjonariuszom amerykańskim przetrzymywania osób podejrzewanych o działalność terrorystyczną na terytorium naszego kraju i poddawania ich nielegalnym technikom przesłuchań. Nie zgadzając się z wyrokiem, Rząd RP wystąpił z wnioskiem o przekazanie sprawy do rozpatrzenia przez Wielką Izbę ETPC. Wniosek ten nie został jednak upubliczniony przez stronę rządową. Nie wiadomo zatem w jakim dokładnie zakresie, opierając się na art. 43 Konwencji, wskazywano, że w przedmiotowych sprawach pojawiła się istotna kwestia mająca wpływ na interpretację Konwencji i jej protokołów dodatkowych bądź istotna kwestia o charakterze ogólnym. Z wypowiedzi Ministra Artura Nowak-Fara udzielonych mediom wynika jednak, że w odwołaniu od wyroku powołać się miano m.in. na przedwczesność podejmowania sprawy przez ETPC, na brak procedur umożliwiających państwom-stronom Konwencji przekazywanie informacji niejawnych Trybunałowi, czy na kwestie związane z gromadzeniem materiału dowodowego. 1 ETPC na mocy decyzji panelu 5 sędziów z dnia 16 lutego b.r. zadecydował, że sprawy te nie zostaną przekazane do rozpoznania przez Wielką Izbę. Wyroki Trybunału stały się zatem ostateczne. II. Naruszenie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka ETPC w swych wyrokach wskazał, że Polska naruszyła art. 3 Konwencji zakazujący stosowania tortur, zarówno w aspekcie materialnym jak i proceduralnym. W aspekcie materialnym Trybunał uznał, że Polska nie podjęła działań w celu zapewnienia ochrony praw skarżących pozostających na jej terytorium i tym samym umożliwiła funkcjonariuszom Centralnej Agencji Wywiadowczej ( CIA ) nielegalne ich przetrzymywanie i poddawanie licznym torturom. Niezgodne z prawem praktyki pozostają jednak, w ocenie ETPC, całkowitą odpowiedzialnością funkcjonariuszy amerykańskich. W aspekcie proceduralnym ETPC ocenił, że toczące się od 11 marca 2008 r. jest przewlekłe i nieefektywne. Nielegalne przetrzymywanie i torturowanie osób podejrzewanych o działalność terrorystyczną doprowadziło również do naruszenia art. 5 gwarantującego prawo do wolności osobistej, art. 8 stanowiącego o prawie do życia prywatnego i rodzinnego, a także art. 13 zapewniającego dostęp do skutecznych środków odwoławczych. Dodatkowo umożliwienie przez władze polskie opuszczenia kraju przez skarżących naraziło ich na ryzyko dalszego 1 Np. Rzeczpospolita, Za wcześnie na wyrok w sprawie więzień CIA, wywiad Marka Domagalskiego z prof. Arturem Nowakiem- Farem, 25 sierpnia 2014 r. s. C4. 3

4 naruszania ich praw na naruszenie prawa do rzetelnego procesu (art. 6) oraz na ryzyko kary śmierci (w przypadku skarżącego Al Nashiri; art. 2, 3 Konwencji oraz art. 1 Protokołu 6). Niniejsze wyroki są również pierwszymi orzeczeniami, w których ETPC uznał, że Polska naruszyła ciążący na niej obowiązek współpracy z Trybunałem przy rozpatrywaniu niniejszych spraw, określony w art. 38 Konwencji. III. Obowiązek wykonywania wyroków ETPC Na mocy przyjętych na siebie zobowiązań międzynarodowych wynikających z członkostwa w Radzie Europy Polska jako sygnatariusz Konwencji zobowiązała się do respektowania i wykonywania ostatecznych wyroków wydanych przez ETPC, których była stroną. W świetle art. 46 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka wyroki dotyczące państwa-strony Konwencji, stwierdzające naruszenie postanowień Konwencji, muszą zostać przez to państwo wykonane. Za nadzór nad wykonaniem wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka odpowiedzialny jest Komitet Ministrów Rady Europy. Jest to organ polityczny, składający się z przedstawicieli ministrów spraw zagranicznych wszystkich 47 państw członkowskich Rady Europy. Po przekazaniu prawomocnego wyroku Trybunału, Komitet Ministrów zwraca się do państwa o przedstawienie informacji na temat podjętych działań, mających na celu jego wykonanie. W przypadku braku wykonania wyroku podejmowane są działania dyplomatyczne, które mają na celu nakłonienie państwa-strony do wykonania wyroku. Komitet Ministrów zazwyczaj przyjmuje memoranda, stanowiska oraz rezolucje tymczasowe odnoszące się do aktualnego stanu implementacji wyroku. Problem braku wykonania wyroków ETPC w poszczególnych państwach członkowskich może być także przedmiotem zainteresowania Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy. Wykonywanie wyroków ETPC następuje przede wszystkim na poziomie krajowym. W Polsce organami państwowymi odpowiedzialnymi za implementację orzeczeń ETPC jest przede wszystkim Rada Ministrów. Pełnomocnik Ministra Spraw Zagranicznych ds. postępowań przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka pełni w tym zakresie funkcję koordynacyjną. Jeśli wykonanie wyroku wymaga zmiany legislacyjnej, to za wykonanie wyroku może odpowiadać Parlament. Jeśli konieczna jest zmiana praktyki orzeczniczej - są to sądy. W przypadku natomiast konieczności ponownego przeprowadzenia śledztwa (lub też jego dokończenia zgodnie ze wskazówkami Trybunału w Strasburgu), odpowiedzialność spoczywa na organach prokuratury. Słowem, obowiązek prawnomiędzynarodowy w zakresie wykonania wyroku rozkłada się na wszystkie organy państwa, w zależności od ich roli ustrojowej, posiadanych kompetencji oraz źródła naruszeń praw człowieka. Wykonywanie wyroków ETPC obejmuje obowiązek szybkiego podjęcia środków indywidualnych w celu usunięcia skutków naruszenia jak również obowiązek przyjęcia środków generalnych, które zapobiegną nowym naruszeniom Konwencji. W przypadku omawianej sprawy wykonanie wyroku sprowadzać się będzie do środków indywidualnych, choć bez wątpienia efektywne przeprowadzenie śledztwa dotyczącego więzienia CIA w 4

5 Polsce może mieć znaczenie także dla innych osób niż skarżący, a także ogólnie dla całej opinii publicznej. IV. Wykonanie wyroków Al Nashiri p. Polsce oraz Abu Zubayda p. Polsce 1. Wypłata słusznego zadośćuczynienia Wyroki Al Nashiri p. Polsce oraz Abu Zubayda p. Polsce uzyskały charakter wyroków ostatecznych, wobec czego zaktualizował się ciążący na państwie polskim obowiązek wykonania tychże orzeczeń. Środki indywidualne podjęte przez władze w celu zadośćuczynienia skarżącym w związku ze stwierdzonym naruszeniem (restitutio in integrum) sprowadzać się będą niewątpliwie do wypłaty słusznego zadośćuczynienia. ETPC zasądził na rzecz obu skarżących kwotę w wysokości łącznie EUR ( EUR dla każdego skarżącego) oraz dodatkowo EUR tytułem zwrotu kosztów dla Abu Zubayda. Należy z całą stanowczością wskazać, że zgodnie z dotychczasową praktyką wszystkie państwa, wobec których Trybunał wydał wyrok i uznał, że doszło do naruszenia Konwencji, wywiązują się z obowiązku podjęcia środków indywidualnych poprzez wypłatę słusznego zadośćuczynienia. Znany jest dotychczas jeden przypadek, w którym Turcja w sprawie Loizidiou przeciwko Turcji (wyrok z dnia 28 lipca 1998 r., skarga nr 40/1993/435/514) nie zastosowała się do wyroku i nie wypłaciła w sposób natychmiastowy skarżącej zasądzonej kwoty. Ostatecznie w wyniku działań podjętych przez Komitet Ministrów Rady Europy, nadzorujący zgodnie z procedurą implementację orzeczenia, Turcja wywiązała się z obowiązku podjęcia środków mających na celu usunięcie skutków naruszenia Konwencji w postaci wypłaty wskazanej sumy pieniężnej. Warto także zauważyć, że nawet Rosja - kwestionująca co do zasady liczne wyroki w sprawach związanych z wojną w Czeczenii - płaci skarżącym kwoty zasądzonych zadośćuczynień przez ETPC. 2. Skuteczne śledztwo Wykonanie wyroku w omawianych sprawach nie może się sprowadzać wyłącznie do wypłacenia skarżącym słusznego zadośćuczynienia. Powinno także obejmować realizację innych środków indywidualnych. Analiza wyroku ETPC prowadzi do wniosku, że jednym ze źródeł naruszeń praw skarżących jest niespełniający wymogów Konwencji przebieg wciąż toczącego się postępowania w sprawie tajnego ośrodka CIA na terytorium Polski. To zatem na organach prokuratury spoczywać będzie największy ciężar wykonania wyroku. W aspekcie proceduralnym naruszenia art. 3 Konwencji ETPC uznał bowiem, że śledztwo toczące się od 11 marca 2008 r., nie dość że wszczęte sześć lat po tym jak skarżący byli przetrzymywani i poddawani nielegalnym praktykom na terytorium Polski, nie spełniało kryterium efektywności i szybkości. Trybunał nie podważył trudności, jakie napotykają śledczy w zbieraniu dowodów na potrzeby śledztwa. Wskazał jednak, że od marca 2008 r. nie odnotowano żadnego znaczącego postępu w sprawie. Dodatkowo dwukrotne odsunięcie prokuratorów sprawozdawców od prowadzenia śledztwa przyczyniło się do znacznego przedłużenia postępowania. 5

6 W tym zakresie wykonanie wyroku ETPC obejmować będzie konieczność prowadzenie przez polską prokuraturę postępowania zgodnie z standardami wypracowanymi w ramach Rady Europy. Oznacza to powinność przeprowadzenia szybkiego, kompleksowego, niezależnego i efektywnego śledztwa, w ramach którego możliwe będzie wyjaśnienie wszelkich okoliczności sprawy oraz wskazanie osób winnych naruszeń. 2 Innymi słowy, toczące się od 2008 r. postępowanie będzie musiało zostać doprowadzone do końca, a konkretne osoby pociągnięte do odpowiedzialności. Obejmować to może zarówno funkcjonariuszy Polskich, jak i amerykańskich. 3 Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na wyrok Sądu Najwyższego Włoch z września 2012 r., który utrzymał wyrok skazujący zaocznie ponad dwudziestu oficerów CIA odpowiedzialnych za uprowadzenie w 2003 r. z Mediolanu muzułmańskiego imama znanego jako Abu Omar, a następnie przetrzymywania go i torturowania. Dodatkowo w lutym 2013 r. włoski sąd apelacyjny skazał zaocznie byłego szefa placówki CIA w Rzymie oraz dwóch innych agentów CIA również w związku z porwaniem Aby Omara. 4 Ponadto w swym wyroku ETPC wskazał, że konieczność ochrony informacji niejawnych i tajemnicy śledztwa nie usprawiedliwia w żadnej mierze odmowy udzielania jakichkolwiek informacji na temat sprawy, która dotyczy najpoważniejszych zarzutów naruszenia praw człowieka. Prawo do prawdy gwarantuje bowiem, że informacje dotyczące poważnych naruszeń praw człowieka zostaną udostępnione nie tylko ofiarom tychże naruszeń, ale też w największym możliwym zakresie innym osobom będącym ofiarami podobnych czynów oraz opinii publicznej. Osoby te mają prawo wiedzieć, do jakich naruszeń dochodziło na terytorium ich państwa. Prawidłowe wykonanie przedmiotowych wyroków wymagać będzie zatem, by postępowanie Prokuratury Apelacyjnej w Krakowie w sprawie istnienia tajnego ośrodka CIA w Polsce prowadzone było w warunkach większej transparentności. Istotne jest, by prokuratura ujawniała, w możliwym zakresie, informacje o dotychczasowym przebiegu śledztwa, a także o nowych, istotnych okoliczności sprawy. Jak wskazał bowiem ETPC odpowiednia reakcja organów państwowych na zarzuty dotyczące naruszenia praw człowieka jest kluczowym elementem zaufania publicznego, iż dane państwo jest państwem prawa, w którym nie ma miejsce na bezkarność i tolerancję nielegalnych działań. Z tego względu konieczne jest zapewnienie pewnego stopnia nadzoru ze strony opinii publicznej. Społeczeństwo jest zatem uprawnione do bycia informowanym o toku postępowania i jego wynikach. 2 Por. np. wyrok ETPC z dnia 28 października 2008 r. w sprawie Assenov and Others v. Bulgaria (skarga nr 90/1997/874/1086); wyrok Wielkiej Izby ETPC z dnia 7 lipca 2011 r. Al- Skeini and Others v. the United Kingdom (skarga nr 55721/07); wyrok ETPC z dnia 8 lipca 2004 r. w sprawie Ilascu and Others v. Moldova and Russia (skarga nr 48787/99). 3 Zob. także The New York Times, Americans Involved in Torture Can Be Prosecuted Abroad, Analysts Say, 10 grudnia 2014 r., artykuł dostępny na stronie: involved- in- torture- can- be- prosecuted- abroad- analysts- say.html?_r=0 (ostatni dostęp 24 lutego 2015 r.). 4 PAP, Agenci CIA skazani. Siedzieć raczej nie będą, PolskieRadio.pl, 1 lutego 2013 r., artykuł dostępny na stronie: CIA- skazani- Siedziec- raczej- nie- beda (ostatni dostęp 24 lutego 2015 r.); Amnesty International Polska, Włoski Sąd Apelacyjny skazał trzech byłych funkcjonariuszy CIA w sprawie porwania Abu Omara, 8 lutego 2013 r., opracowanie dostępne na stronie: (ostatni dostęp 24 lutego 2015 r.). 6

7 3. Gwarancje dotyczące niewykonania kary śmierci Na uwagę zasługuje również konieczność podjęcia przez Polskę działań dyplomatycznych w sprawie skarżącego Al Nashiri. W ramach tajnego programu zatrzymań i przesłuchań polegającego na pozasądowym transferze osób podejrzewanych o działalność terrorystyczną, Polska umożliwiła opuszczenie przez skarżącego terytorium RP, bez uprzedniego uzyskania od strony amerykańskiej zapewnień dyplomatycznych, że nie będzie on poddawany m.in. dalszym torturom i karze śmierci. Warto w tym miejscu nadmienić, że aktualnie przed komisją wojskową w bazie Guantanamo toczy się postępowanie przeciwko Al Nashiriemu w związku z zamachami w Jemenie w 2000 r. na amerykański lotniskowiec, w którym właśnie grozi mu zasądzenie kary śmierci. 5 ETPC w sprawie Al Nashiri przeciwko Polsce przypomniał, że implementacja orzeczeń polega zarówno na podjęciu wszelkich niezbędnych działań zgodnych z tezami wyroku bądź podjęciu działań bezpośrednio wskazanych przez Trybunał. Z tego względu ETPC wprost zobowiązał Polskę do podjęcia środków indywidualnych polegających na uzyskaniu od Stanów Zjednoczonych zapewnień dyplomatycznych, iż kara śmierci nie zostanie wykonana wobec Al Nashiriego. V. Podsumowanie Nad wywiązywaniem się przez Polskę z ciążącego na niej obowiązku wykonania wyroków Al Nashiri p. Polsce oraz Abu Zubayda p. Polsce czuwać będzie Komitet Ministrów Rady Europy. Rząd RP będzie zobowiązany zatem do sprawozdawania się Komitetowi z podjętych w tym celu działań, zarówno indywidualnych jak i o charakterze ogólnym. Co istotne, niewykonanie wyroków, a tym samym nie usunięcie źródła naruszenia Konwencji, może stać się w przyszłości po raz kolejny przedmiotem analizy ze strony ETPC i doprowadzić do stwierdzenia po raz kolejny naruszenia Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Autorzy: dr Adam Bodnar - wiceprezes zarządu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka oraz adiunkt w Zakładzie Praw Człowieka WPiA UW Irmina Pacho - koordynatorka Programu Spraw Precedensowych Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, doktorantka w INP PAN 5 Jane Sutton, Guantanamo court can't free bomb suspect, U.S. says, Reuters, 2 listopada 2011, artykuł dostępny pod adresem: (ostatni dostęp 24 lutego 2015 r.). 7

8 Helsińska Fundacja Praw Człowieka ul. Zgoda Warszawa twitter.com/hfhrpl 8