Województwo stanisławowskie wiatach wybrane aspekty

Transkrypt

1

2 Paweł Pulik Siedlce Województwo stanisławowskie wiatach wybrane aspekty Rok 1918 przyniósł zakończenie I wojny światowej. Na mapie politycznej świata zaczęły pojawiać się nowe państwa. Wśród nich znalazła się również Polska, która po 123. latach niewoli odzyskała niepodległość. Uczestniczący w procesie odradzania państwa polskiego zdawali sobie sprawę, że stworzenie jednolitego organizmu państwowego na terenach, które wchodziły wcześniej w skład trzech państw zaborczych nie będzie rzeczą prostą. Jednym z początkowych problemów i jak się później okazało długotrwałym, była sprawa ustalenia granic. Obok granicy z Niemcami, Czechami i Litwą kontrowersje budziła granica wschodnia. Została ona ukształtowana w marcu 1921 г., kiedy to podpisano traktat w Rydze kończący wojnę Polski z Rosją Radziecką. Na jego mocy tereny, z których utworzono, m.in. województwo stanisławowskie zostały przyznane Rzeczypospolitej Polskiej. Niniejszy artykuł stanowi próbę charakterystyki wybranych zagadnień dotyczących województwa stanisławowskiego istniejącego w okresie II Rzeczypospolitej. Jest on zaledwie przyczynkiem do dalszych badań, gdyż jak dotąd województwo stanisławowskie nie doczekało się odrębnej monografii. W pisaniu artykułu bardzo pomocne okazały się dane statystyczne zamieszczone w publikacjach Głównego Urzędu Statystycznego 1. Cenne okazały się również m.in. publikacje autorstwa Krzysztofa Brońskiego 2, Grzegorza Mazura 3 oraz Jerzego Tomaszewskiego Obszar, administracja, stolica województwa Utworzenie województwa stanisławowskiego nastąpiło na mocy rozporządzenia Rady Ministrów dnia 1 września 1921 r. 5 W jego skład 1 M.in. Mały rocznik statystyczny 1939, Warszawa 1939; Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 301X1921 roku. Mieszkania, ludność, stosunki zawodowe. Województwo stanisławowskie, Warszawa K. Broński, Rozwćj społeczno-gospodarczy Stanisławowa wiatach , Kraków G. Mazur, Pokucie w latach drugiej wojny światowej, położenie ludności, polityka okupantów, działalność podziemia, Kraków J. Tomaszewski, Mniejszości narodowe w Polsce w XX wieku, Warszawa 1991; tenże, Rzeczpospolita wielu narodów, Warszawa G. Zamoyski, Zmiany podziałów administracyjnych na terenie województw południowych w latach , [w:] Historia - Archiwistyka - Ludzie. Księga pamiątko-

3 176 Paweł Pulik weszło 16 powiatów o łącznej powierzchni km Województwo położone było na południowo-wschodnim krańcu międzywojennej Polski. Powstało na terytorium, które przed wybuchem I wojny światowej wchodziło w skład monarchii austro-węgierskiej. Wraz z województwami lwowskim i tarnopolskim zajmowało część regionu, który w literaturze określa się zwyczajowo mianem Małopolski Wschodniej bądź Galicji Wschodniej 7. Autorzy Małego Rocznika Statystycznego z 1939 roku zaklasyfikowali je do grupy województw południowych 8. Pod względem geograficznym województwo stanisławowskie w części stanowiły tereny rozciągające się na południowy-wschód od Lwowa, określane mianem Podola (obszar między Wołyniem a Karpatami określa się jako historyczne zachodnie Podole). Najdalej na południe wysunięta część województwa obejmująca tereny między rzeką Dniestr, Karpatami, Bukowiną a Czarnym Lasem, nosiła natomiast nazwę Pokucia. Na niezwykle urozmaicony krajobraz tych terenów złożyły się: głębokie jary, równiny, pagórki i góry 9. Województwo od południa graniczyło z Rumunią (naturalna granica na rzece Czeremosz), od południowego-zachodu z Czechosłowacją (naturalną granicę stanowiły Karpaty), natomiast na północy i wschodzie posiadało granicę z dwoma wyżej wspomnianymi województwami tj. lwowskim i tarnopolskim (w przypadku województwa tarnopolskiego granicę częściowo stanowiła rzeka Dniestr) 10. Granice uległy zmianie w 1939 r. po rozpadzie Czechosłowacji, której część - Ukraina Zakarpacka - została włączona do Węgier. Wówczas to Rzeczpospolita Polska uzyskała granicę z Węgrami. Powstałe w 1921 r. cztery województwa południowe, w tym stanisławowskie istniały do 1939 r. W tym okresie dokonano jednak pewnych korekt administracyjnych w wyniku, których zmianie uległa ich powierzchnia. Na obszarze województwa stanisławowskiego, w stosunku do stanu z roku 1921, zmiany dotyczyły przede wszystkim zmniejszenia wa w pięćdziesiątą rocznicę powołania Archiwum Państwowego w Rzeszowie, red. G. Basta, G. Zamoyski, Warszawa-Rzeszów 2000, s Pierwszy po wszechny spis..., s G. Hryciuk, Zmiany ludnościowe i narodowościowe w Galicji Wschodniej w latach , [w:] Przemiany narodowościowe na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej , red. S. Ciesielski, Toruń 2003, s Mały rocznik statystyczny 1939, s T. Prus-Faszczyński, Małopolska Wschodnia a obronność państwa, Warszawa 1939, s. 12; Przewodnik po Polsce w 4 tomach, t. 2, Polska południowo-wschodnia, red. S. Lenartowicz, Warszawa 1937, s ; P. Eberhardt, Polska granica wschodnia , b.m.w., s Przewodnik ilustrowany po województwie stanisławowskim, Stanisławów 1930, s. 12.

4 Województwo stanisławowskie wiatach liczby powiatów. Korekty dokonywane były również na poziomie gmin, a po 1934 r. gromad. W marcu 1929 r. doszło do likwidacji powiatu peczeniżyńskiego, którego obszar w całości został włączony do powiatu kołomyjskiego. W roku 1932 analogiczna sytuacja wystąpiła w przypadku powiatu skolskiego, którego obszar włączono do powiatu stryjskiego. Również w roku 1932 doszło do likwidacji powiatu bohorodczańskiego, którego obszar podzielony został między powiaty nadwórniański i stanisławowski 11. Natomiast w roku 1931 doszło do wyłączenia z obszaru wspomnianego województwa powiatu turczańskiego i przyłączenia go w całości do województwa lwowskiego. W wyniku tego, zmieniła się granica i obszar województwa 12. W roku 1932 liczba powiatów województwa stanisławowskiego wynosiła 12, o łącznej powierzchni km 2 21 з. Podział administracyjny województwa stanisławowskiego w latach 1927 i 1939 przedstawiają tabele 1 i 2. Tabela 1 Podział województwa stanisławowskiego na powiaty w roku 1927 L.p. Powiat Powierzchnia w km 2 1. bohorodczański doliniański horodeński kaluski kolomyjski kosowski nadwórniański peczeniżyński rohatyński skolski śniatyński stanisławowski stryjski tłumacki turczański żydaczowski 936 Łącznie: Źródło: Pierwszy powszechny spis Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 30 IX 1921 roku. Mieszkania, ludność, stosunki zawodowe. Województwo stanisławowskie, Warszawa 1927, s G. Zamoyski, Zmiany podziałów administracyjnych..,,s Tamże, s Mały rocznik statystyczny 1939, s. 11.

5 178 Paweł Pul i к Tabela 2 Powiaty województwa stanisławowskiego w roku 1939 L.p. Powiat Powierzchnia w km 2 1. doliński horodeński kałuski kołomyjski kosowski nadwórniański rohatyński stanisławowski stryjski śniatyński tłumacki żydaczowski 883 Łącznie: Źródło: Mały rocznik statystyczny 1939, Warszawa 1939, s. 14. Stolicą województwa stanisławowskiego zostało miasto Stanisławów, swymi początkami sięgające drugiej połowy wieku XVII. Założone zostało w 1662 r. na polecenie Jędrzeja Potockiego - wojewody i generała kijowskiego, jako twierdza mająca bronić od południowegowschodu dostępu do Rzeczypospolitej. Jego znaczenie szczególnie wzrosło po upadku Kamieńca Podolskiego w 1672 r. Stanisławów stał się wówczas istotnym punktem obrony w tej części ówczesnego państwa polskiego 14. Do nowo powstającej osady dość szybko zaczęła napływać ludność różnej narodowości, zwłaszcza polskiej i ruskiej, ale także wołoskiej i ormiańskiej. W strukturach państwa polskiego miasto przetrwało do roku 1772, kiedy to na skutek pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej dostało się pod panowanie austriackie. Wówczas straciło na znaczeniu, stając się jednym z wielu miast cyrkularnych w monarchii habsburskiej 15. Sytuacja uległa zmianie w roku 1867, w którym Galicji została nadana autonomia. Na skutek reformy administracyjnej wprowadzono nowe jednostki terytorialne - tzw. powiaty polityczne, którego Stanisławów stał się stolicą. Ważnym wydarzeniem tego okresu, niewątpliwie podnoszącym rangę miasta, było utworzenie w roku 1866 linii kolei żelaznej biegnącej od Lwowa do Czerniowiec. Stanisławów stał się od tego momentu węzłem kolejowym, a od roku 1893 mieściła 14 K. Broński Rozwój społeczno-gospodarczy..., s. 22; K. Maleczyński, T. Mańkowski, F. Pohorecki, M. Tyrowicz, Lwów i Ziemia Czerwieńska, Lwów 1938, s T. Nitman, Gród Rewery, [w:] Kalendarz ziem wschodnich na rok 1935, red. W. Wasting, Warszawa 1934, s. 263,266; Przewodnik po Polsce w 4 tomach..., s. 392.

6 Województwo stanisławowskie wiatach się w nim siedziba Dyrekcji Kolei Państwowych (trzecia, obok istniejących w Galicji lwowskiej i krakowskiej) 16. Lata pierwszej wojny światowej przyniosły miastu okres okupacji rosyjskiej, trwającej z przerwami od 3 września 1914 r. do 17 lipca 1917 r. Po wycofaniu się Rosjan miasto zostało opanowane przez Austriaków. Następnie w ramach proklamowanej 1 listopada 1918 r. Zachodnio- Ukraińskiej Republiki Ludowej, Stanisławów został zajęty przez Ukraińców. W połowie maja następnego roku w wyniku polskiej ofensywy opuścili oni miasto, które od 25 maja 1919 r. znalazło się pod zarządem administracji polskiej 17. Opisane wydarzenia stały się przyczyną wielu zniszczeń w mieście, szczególnie dotkliwe były straty w zabudowie miejskiej w tym o znaczeniu gospodarczym. W związku z tym przed nowymi władzami stanęły związane z tym zadania. Stało się to tym bardziej naglące, gdyż od roku 1921 wzrosła ranga Stanisławowa. Miasto stało się stolicą województwa, co pociągnęło za sobą konieczność umiejscowienia w nim właściwych władz dla tego rodzaju jednostki administracyjnej. Ponadto Stanisławów w latach był siedzibą Sądu Okręgowego, Dyrekcji Urzędu Skarbowego, Wojewódzkiego Biura Funduszu Pracy oraz Okręgowych Urzędów: Górniczego, Cłowego i Ziemskiego. W mieście funkcjonowała także ekspozytura lwowskiej Izby Przemysłowo-Handlowej, a także Okręgowa Izba Rzemieślnicza (od roku 1929) 18. Stanisławów był także centrum religijnym opisywanego regionu. Mieściła się w nim siedziba biskupa greckokatolickiego oraz superintendentura kościołów wyznania augsburskiego i helweckiego. Religijną strukturę posiadali w mieście również Żydzi, z główną synagogą Sadogora Hasydium". Nie doszło natomiast do utworzenia diecezji stanisławowskiej obrządku łacińskiego 19. Ludność Województwo stanisławowskie należało do grupy województw kresowych. Obszary te stanowiły swoistą mieszankę kulturową, etniczną i narodowościową, co pociągało za sobą liczne konsekwencje w postaci przenikania się języków, kultur, religii i obyczajów 20. Konse- 16 K. Broński, Rozwój społeczno-gospodarczy..., s Tamże, s Dziesięciolecie Polski Odrodzonej. Księga pamiątkowa Stanisławów, Kraków-Warszawa 1928, s. 422; K. Broński, Rozwój społeczno-gospodarczy..., s K. Broński, Rozwój społeczno-gospodarczy w, Włodarkiewicz, Mieszkańcy kresów wschodnich wobec zagrożenia wojennego w przededniu II wojny światowej Przegląd Historyczno-Wojskowy" nr 1, 2005, s. 6-7;

7 180 Paweł Puli к kwencje tego były różnej natury. Z jednej strony występowały zjawiska pozytywne wynikające z pokojowego współistnienia na tych terenach przedstawicieli różnych narodowości, między którymi dochodziło do wymiany doświadczeń, z drugiej strony jednak występowały na tym tle waśnie i konflikty. Informacji na temat społeczeństwa województwa stanisławowskiego w dużej mierze dostarczyły powszechne spisy ludności. W historii II Rzeczypospolitej miały miejsce dwa tego rodzaju spisy. Pierwszy z nich odbył się 30 września 1921 г., natomiast drugi nieco ponad dziesięć lat później, bo 9 grudnia 1931 г.. Ich wyniki budzą jednak liczne zastrzeżenia, szczególnie ze względu na szacunki ludności ukraińskiej. Traktat ryski z marca 1921 r. kończący wojnę Polski z Rosją bolszewicką ustanowił wschodnią granicę Rzeczypospolitej. Z perspektywy polskiej ziemie znajdujące się na wschód od tzw. linii Curzona, należały" się państwu polskiemu, jako wchodzące przed rozbiorami w skład Rzeczypospolitej. Osiągnięty w Rydze kompromis, dla Ukraińców oznaczał nic innego jak tylko podział ziem, z których mieli oni nadzieję utworzyć własne państwo. Część tych ziem na mocy tego traktatu przypadła Rzeczypospolitej, co w praktyce oznaczało, iż na terenach państwa polskiego znalazła się bardzo liczna, bo licząca kilka milionów ludność innej niż polska narodowości, w tym ludność ukraińska. Zawiedzione nadzieje ludności ukraińskiej znalazły swoje odbicie w zachowaniach podczas wspomnianego, powszechnego spisu ludności w roku Zachowania te polegały na bojkotowaniu spisu przez Ukraińców, do czego wzywali Rusińscy agitatorzy, którzy: rozwinęli gorączkową działalność, ażeby za wszelką cenę nie dopuścić do spisu. [...] doprowadzili w niektórych wypadkach do biernego oporu całych gmin, to znów do sporadycznego odmawiania zeznań, ale najczęściej do uchylania się od spisu przez ucieczkę w pole, zaryglowanie chat" 21. Jak pokazują statystyki, w dniu spisu liczba ludności na obszarze województwa stanisławowskiego wynosiła osób. Natomiast skład narodowościowy przedstawiał się następująco: ludność polska osób, ludność rusińska [ukraińska] osób, ludność żydowska osób, ludność niemiecka osób, inna i niewiadoma S. Ciesielski, Kresy Wschodnie II Rzeczypospolitej i problemy identyfikacji narodowej, [w:] Przemiany narodowościowe na Kresach..., s L. Krzywicki, Rozbiór krytyczny wyników spisu, Miesięcznik Statystyczny" 1922, nr 6; cyt za: J. Tomaszewski, Rzeczpospolita wielu..., s. 76.

8 Województwo stanisławowskie wiatach osób 22. Procentowy skład ludności województwa przedstawia tabela nr 3. Tabela 3 Ludność województwa stanisławowskiego według spisu powszechnego z 30 września 1921 r. Ludność w % polska rusińska (ukraińska) żydowska niemiecka 22,2 69,8 6,8 1,2 Źródło: Historia Polski w liczbach. Państwo i społeczeństwo, red. A. Jezierski, A. Wyczański, t. I, Warszawa 2003, s Drugi powszechny spis ludności z roku 1931 różnił się nieco od poprzedniego rodzajem pytań postawionych badanym. Otóż w miejsce pytania o narodowość, które było obecne w kwestionariuszach spisu z 1921 roku, pojawiło się pytanie o język ojczysty. Miało być ono w intencji organizujących pojęciem tożsamym z pojęciem narodowość, które to sprawiło respondentom przy pierwszym spisie problemy. Dodatkowym kryterium weryfikującym narodowość było kryterium wyznania, które w przypadku ludności ukraińskiej w większości należącej do Kościoła greckokatolickiego, mogło być traktowane wręcz, jako kryterium podstawowe 23. Wokół spisu z roku 1931 narosło wiele kontrowersji. Dotyczyły one sposobu jego przeprowadzenia oraz wyników. Również termin przeprowadzenia spisu wydaje się być nieprzypadkowy, gdyż kilka miesięcy wcześniej odbyła się przeprowadzona przez polskie władze pacyfikacja na terenie Małopolski Wschodniej, będąca odpowiedzią na akcje sabotażu podejmowane przez członków nielegalnej Ukraińskiej Organizacji Wojskowej 24. Również wyniki tego spisu wzbudziły liczne kontrowersje. Mówiono wręcz o fałszerstwach, co po latach potwierdził Edward Szturm De Sztrem - w latach spisu prezes Głównego Urzędu Statystycznego. Przyznał on, iż w województwach południowych i wschodnich (czyli również w województwie stanisławowskim) wypełnione kwestionariusze spisowe przechodziły przez ręce pracowników referatów politycznych w starostwach powiatowych (wiązało się to podporządkowaniem organizacyjnym GUS Ministerstwu Spraw Wewnętrznych). Tam w wielu przypadkach skreślano w rubryce»język ojczysty«słowa»ukraiński«lub»białoruski«i wpisywano»polski«. Po- 22 Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej..., s G. Hryciuk, Zmiany ludnościowe i narodowościowe..., s Tamże, s. 95; J. Tomaszewski, Mniejszości narodowe..., s. 27; zob. też: G. Mazur, Problem Pacyfikacji Małopolski Wschodniej w 1930г., Zeszyty Historyczne" z. 135,2001.

9 182 Paweł Pulik prawki te stwierdzili pracownicy GUS w wielu kwestionariuszach pochodzących z terenów Galicji Wschodniej (województwa: tarnopolskie, stanisławowskie i lwowskie) [...]" 25 Po uczynieniu niezbędnych zastrzeżeń odnośnie spisu powszechnego z roku 1931 należy stwierdzić, iż województwo stanisławowskie w roku 1931 zamieszkiwało osób, (gęstość zaludnienia wynosiła 88 osób/km 2 ). Na podstawie pytania o język ojczysty ustalono, że: językiem polskim posługiwało się 332,2 tys. osób, ukraińskim 693,8 tys. osób, ruskim 325,1 tys. osób, rosyjskim 0,2 tys. osób, niemieckim 16,7 tys. osób, jidysz i hebrajskim 109,4 tys. osób, innym bądź też nie podanym 2,9 tys. osób. Natomiast na podstawie pytania o wyznanie ustalono iż: katolików obrządku łacińskiego było 246 tys. osób, obrządku greckokatolickiego tys. osób, prawosławnych 0,9 tys. osób, ewangelików 12,5 tys. osób, innych wyznań chrześcijańskich 0,6 tys. osób, mojżeszowego 139,7 tys. osób, innych niechrześcijańskich 0,2 tys. osób, nie określonych bądź nie podanych 1,4 tys. osób 26. Procentowe ujęcie wyników spisu przedstawiają tabele nr 4 i nr 5. Tabela 4 Ludność województwa stanisławowskiego według spisu powszechnego z 9 grudnia 1931 г., na podstawie pytania o język ojczysty Język ojczysty ogółem polski ukraiński ruski białoruski 3 (Л 2 niemiecki jidysz i hebrajski inny i nie podany 100% 22,4% 46,9% 22,0% 0,0% 0,0% 1,1% 7,4% 0,2% Źródło: Mały rocznik statystyczny 1939, Warszawa 1939, s E. Szturm De Sztrem, Prawdziwa statystyka, (opr. J. Tomaszewski), Kwartalnik Historyczny" nr 3,1973, s Mały rocznik statystyczny 1939, s ,24-25.

10 Województwo stanisławowskie wiatach Tabela 5 Ludność województwa stanisławowskiego według spisu powszechnego z 9 grudnia 1931 г., na podstawie pytania o wyznanie ogółem rzymskokatolickie obrządku łacińskiego obrządku grekokatlickiego OJ ci is S O S ПЗ h Q. Wyznanie ewangelickie* и inne chrześcijańsk mojżeszowe O) inne nie chrześcijańsk nie określone i nie podane % 16,6% 72,9% 0,1% 0,8% 0,0% 9,5% 0,0% 0,1% * wyznania ewangelickie: augsburskie, reformowane i unijne Źródło: Mały rocznik statystyczny 1939, Warszawa 1939, s. 25. Biorąc pod uwagę dane procentowe wyliczone na podstawie pytania o język ojczysty, województwo to, było drugim, po województwie wołyńskim, o najmniejszym odsetku ludności polskiej 27. Widać to jeszcze wyraźniej na podstawie struktury ludnościowej w poszczególnych powiatach województwa, co przedstawia tabela nr 6. Tabela 6 Struktura narodowościowa powiatów województwa stanisławowskiego na podstawie spisu z 9 grudnia 1931 r. Lp. Powiaty (łącznie z miastami) Ludność (w tys.) Ludność według narodowości (w %) Polacy Ukraińcy Żydzi Inni 1 Doliński ,9 70,9 7,8 3,4 2 Horodeński ,9 64,5 5,4 0,2 3 Kałuski ,2 75,8 5,0 1,0 4 Kołomyjski ,5 62,8 6,3 1,4 5 Kosowski ,1 85,0 7,2 0,7 6 Nadwórniański ,0 79,7 7,8 0,5 7 Rohatyński ,4 66,7 4,8 0,1 8 Stanisławowski ,7 60,6 13,6 1,1 9 Stryjski ,5 70,2 10,1 3,2 10 Śniatyński ,0 71,8 5,6 0,6 11 Tłumacki ,7 57,5 3,2 0,6 12 Żydaczowski ,7 73,2 5,4 1,7 Ogółem ,4 68,8 7A 1,4 Źródło: P. Eberhardt, Polska granica wschodnia , b.m.w., s Tamże, s. 23.

11 184 Paweł Pulik Z przedstawionych danych wynika, iż na terenie województwa stanisławowskiego nie było powiatu, w którym ludność polska stanowiłaby większość. Powiatem o najmniejszym odsetku ludności polskiej, był powiat kosowski, w którym ludność ukraińska stanowiła aż 85% ogółu, natomiast powiatem o najmniejszym odsetku ludności ukraińskiej, był powiat tłumacki, w którym ludność ta stanowiła 57,5% ogółu mieszkańców. Dla pełniejszego zobrazowania sytuacji ludnościowej na terenie województwa, należy dodać, iż tereny przygraniczne z Rumunią i Czechosłowacją były zamieszkane przez ludność ukraińską w przedziale od 90 do nawet 100% 28. Przy omawianiu ludności ukraińskiej wyjaśnienia wymaga fakt występowania w kwestionariuszach spisowych (w kwestionariuszach spisu z roku 1921 narodowość ukraińska nie występował w ogóle), obok języka ukraińskiego, języka ruskiego, co niewątpliwie należy uznać za posunięcie celowe. Jerzy Tomaszewski tak komentuje ten fakt: [...] Przedstawiciele polskiej prawicy usilnie podkreślali tradycyjną terminologię, odrzucając słowo Ukrainiec". Pojawiły się głosy, że język ukraiński jest bolszewickim wymysłem", którego nikt nie znał przed rewolucją. Ukraińców - czy też raczej według tej terminologii Rusinów - traktowano jako materiał etnograficzny", który będzie wchłonięty przez Rosję lub Polskę, w zależności od tego, która strona okaże się silniejsza [...]" 29. Stąd też można wyciągnąć wniosek, iż organizującym spis władzom chodziło o rozbicie" społeczności ukraińskiej na dwie grupy, z której rusińska" - o nie do końca wykształconym poczuciu przynależności narodowej, w przyszłości może zostać spolonizowana, co osłabi liczebnie ludność ukraińską. Obok ludności polskiej i ukraińskiej, znaczącym odsetkiem na terenie województwa stanisławowskiego odznaczała się także ludność żydowska. Powiatami o największym odsetku jej występowania były: stanisławowski (13,6%) oraz stryjski (10,1%). Najmniejszym zaś odsetkiem ludności żydowskiej odznaczał się powiat tłumacki (3,2%). Województwo stanisławowskie zamieszkiwała również ludność narodowości niemieckiej, która na tych terenach osiedliła się w czasie zaborów. Skupiska osób tej narodowości były głównie w miastach, m.in. w Stanisławowie (w 1931 r. liczba ludności niemieckiej wynosiła w tym 28 P. Eberhardt, Polska granica wschodnia..s J. Tomaszewski, Rzeczpospolita wielu..., s. 96.

12 Województwo stanisławowskie wiatach mieście 1332 osoby - 2,2% ogółu mieszkańców), ale miejscem jej występowania były także tereny górskie 30. Jeśli chodzi o kwestię wyznania 31, należy stwierdzić, iż w większości: ludność polska była wyznania katolickiego obrządku łacińskiego, ludność ukraińska wyznania katolickiego obrządku greckiego, ludność żydowska wyznania mojżeszowego zaś ludność niemiecka należała do kościołów wyznań protestanckich m.in.: augsbursko-helweckiego i ewangelicko-augsburskiego. Oczywiście, od reguły większościowej", były również wyjątki. Dotyczyło to zarówno języka ojczystego jak i wyznania. Jako przykład można podać np. nieliczną grupę Polaków, będących wyznania greckokatolickiego oraz Żydów, dla których językiem ojczystym był język polski. Można dodać, iż na terenie województwa, byli również wyznawcy obrządku ormiańskiego. Swoje kościoły mieli m.in. w Stanisławowie i Stryju 32. Wobec narosłych wokół wyników spisu kontrowersji, zostały podjęte próby opracowania danych szacunkowych. Dane tego rodzaju mają oczywiście charakter przybliżony 33. W przypadku województwa stanisławowskiego szacunki te wyglądają następująco: Tabela 7 Narodowościowa struktura województwa stanisławowskiego na podstawie spisu z 9 grudnia 1931 r. oraz szacunku Źródło danych Narodowość (w %) polska ukraińska żydowska inna spis szacunek Źródło: Z. Landau, J. Tomaszewski, Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej (uwagi polemiczne), Przegląd Historyczny" z. 2,1970, s Powyższa statystyka potwierdza ukraiński charakter tego województwa. Na jej podstawie można stwierdzić, iż liczba ludności ukraińskiej w oficjalnych wynikach została zaniżona, natomiast liczba ludności 30 G. Mazur, Pokucie w latach..., s. 9; J. Zamojski, Miejsca postoju, Warszawa 1989, s. 15; K. Broński, Rozwój społeczno-gospodarczy Szerzej o stosunkach wyznaniowych na terenie Małopolski Wschodniej patrz: K. Piątkowski, Rozwq stosunków wyznaniowych i narodowościowych Małopolski Wschodniej, Lwów G. Mazur, Pokucie w latach..., s Z. Landau, J. Tomaszewski, Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej (uwagi polemiczne), Przegląd Historyczny" z. 2,1970, s. 317; J. Tomaszewski, Rzeczpospolita wielu..., s. 78.

13 186 Paweł Pulik polskiej zawyżona. Autorzy obliczeń zwrócili również uwagę na liczbę ludności żydowskiej, która według nich w oficjalnych wynikach spisu również została zaniżona. * 9c к Niniejszy artykuł był próbą przedstawienia wybranych problemów dotyczących województwa stanisławowskiego. Podsumowując, było to województwo peryferyjne, którego część granic administracyjnych była jednocześnie granicą państwa. Fakt ten nadał temu obszarowi większe znaczenie. Wszak utrzymanie poprawnych kontaktów z graniczącym państwem jest istotne, a obszarom granicznym daje szansę większego rozwoju. W tym konkretnym przypadku wspólna granica z Rumunią oraz Węgrami nabrała szczególnego znaczenia we wrześniu 1939 r. Województwo stanisławowskie pod względem administracyjnym, okazało się jednostką stabilną. Spełniało ono swoją funkcję, o czym najlepiej świadczy fakt, iż nie doszło do jego likwidacji. Natomiast zmiany administracyjne dotyczące województwa, które zaszły w latach jego istnienia, nie były czymś odosobnionym i nie powinny dziwić, zważywszy na to, iż odrodzone po I wojnie światowej państwo polskie było państwem młodym, którego pełna organizacja wymagała większego upływu czasu. Ponadto faktem podnoszącym rangę województwa było jego urozmaicone ukształtowanie terenu, które czyniło zeń obszar atrakcyjny pod względem turystycznym dla ewentualnych wczasowiczów. Województwa wschodnie Drugiej Rzeczypospolitej pod względem składu etnicznego odznaczały się dużym odsetkiem ludności innej, niż polska narodowości. Pod tym względem województwo stanisławowskie nie było wyjątkiem. Ludnościowa charakterystyka tego obszaru wskazuje na jego wielonarodową strukturę. W tym konkretnym przypadku liczebna przewaga leżała po strome ludności ukraińskiej, która na opisywanym terenie dominowała nad ludnością polską. Dodatkowo obecność takich mniejszości jak żydowska czy niemiecka, sprawiała, iż województwo było obszarem przenikania się kultur, obyczajów, religii. Jednak obok zachowań pozytywnych, swoista mieszanka narodowościowa mogła stać się i stawała przyczyną konfliktów. Nabierało to szczególnego znaczenia w obliczu możliwego konfliktu zbrojnego z innym państwem. Możliwość takiej sytuacji wzbudzała pytania rodzaju - jak zachowają się przedstawiciele mniejszości narodowych wobec państwa polskiego w tak krytycznym momencie jak wojna? Dotyczyło to szczególnie ludności ukraińskiej, z którą stosunki w okresie Polski międzywojennej w wielu momentach były napięte.