INFORMATYKA. Kształcenie w zakresie rozszerzonym Program nauczania dla liceum ogólnokształcącego

Transkrypt

1 INFORMATYKA Kształcenie w zakresie rozszerzonym Program nauczania dla liceum ogólnokształcącego AUTORZY: Ewa Gurbiel, Grażyna Hardt-Olejniczak, Ewa Kołczyk, Helena Krupicka, Maciej M. Sysło; Instytut Informatyki Uniwersytetu Wrocławskiego Program nauczania dopuszczony do użytku szkolnego przez Ministra Edukacji Narodowej i wpisany do wykazu programów nauczania przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania TECHNOLOGII INFORMACYJNEJ na poziomie LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCACEGO na podstawie recenzji rzeczoznawców: prof. dr. hab. Jana Madeya mgr. Witolda Kranasa numer dopuszczenia DKOS /02

2 Informatyka program nauczania dla liceum ogólnokształcącego 2 Spis treści Streszczenie 3 1. Edukacja informatyczna 4 2. Podstawa programowa przedmiotu informatyka 6 3. Program nauczania przedmiotu informatyka 7 4. Uwagi do realizacji programu nauczania informatyki 17 Literatura 18

3 Informatyka program nauczania dla liceum ogólnokształcącego 3 S T R E S Z C Z E N I E Zasadniczą część tego opracowania stanowi program nauczania informatyki (rozdz. 3) przedmiotu wchodzącego w skład kształcenia w zakresie rozszerzonym w liceum ogólnokształcącym. Postać tego programu jest bardzo podobna do postaci innych programów nauczania, opracowanych przez nasz zespół autorski dla przedmiotów informatycznych na innych etapach edukacyjnych, w szczególności ma podobną budowę, jak program technologii informacyjnej [1] dla szkół ponadgimnazjalnych 1. Podczas konstruowania programu przyjęliśmy założenie, że informatyka w liceum ogólnokształcącym jest jednym z przedmiotów składających się na realizowaną spiralnie na wszystkich etapach kształcenia edukację informatyczną uczniów w szkole. Na ostatnim etapie tej edukacji w szkole ponadgimnazjalnej na osiągnięcia uczniów, którzy wybrali informatykę, składają się zapisy w podstawie programowej informatyki, jak również wymagania maturalne z tego przedmiotu. Rozdział pierwszy zawiera krótką charakterystykę edukacji informatycznej, głównie z punktu widzenia miejsca, jakie zajmuje w niej informatyka jako przedmiot kształcenia w zakresie rozszerzonym. W rozdziale drugim cytujemy podstawę programową tego przedmiotu, a trzeci rozdział zawiera właściwy program. W ostatnim rozdziale komentujemy krótko sposób realizacji programu rozważania na ten temat można znaleźć również w poradniku [5]. Przedstawiony program jest częścią pakietu edukacyjnego dla uczniów i dla nauczycieli szkół ponadgimnazjalnych. Podczas nauki w szkole pakiet ma ułatwić uczniom poruszanie się w świecie globalnej informacji i komunikacji, a jednocześnie wspomagać ich w przygotowywaniu się do dorosłego życia jako obywateli tworzącego się społeczeństwa informacyjnego, również w przypadku obrania kariery informatycznej. Pakiet stanowi pełną realizację zapisów w Podstawie programowej [9], dotyczących komputerów, technologii informacyjnej i informatyki. Pakiet dla szkół ponadgimnazjalnych jest kontynuacją projektu Spotkania i nauka z komputerem, adresowanego do szkół podstawowych i gimnazjów (zob. [6]). 1 Przez szkołę ponadgimnazjalną rozumiemy tutaj liceum ogólnokształcące, liceum profilowane, technikum.

4 Informatyka program nauczania dla liceum ogólnokształcącego 4 1. Edukacja informatyczna Przedstawiony w tym opracowaniu program nauczania informatyki w liceum ogólnokształcącym oraz towarzyszące mu materiały edukacyjne (podręczniki, oprogramowanie, poradniki i serwis internetowy) uwzględniają status edukacji informatycznej w reformowanym systemie edukacji (p. 1.1 i 1.2). W punkcie 1.3 charakteryzujemy pakiety edukacyjne przeznaczone dla wcześniejszych etapów edukacyjnych, mających wpływ na przygotowanie uczniów kontynuujących naukę w szkołach ponadgimnazjlanych Technologia informacyjna a informatyka Przez edukację informatyczną w szkołach rozumie się: wydzielone zajęcia informatyczne oraz korzystanie ze zdobytego przygotowania informatycznego na zajęciach z innych przedmiotów, w poznawaniu innych dziedzin. Zgodnie z Podstawą programową, wszyscy uczniowie są objęci następującymi zajęciami informatycznymi, które odbywają się jako wydzielone lekcje (z wyjątkiem zasadniczych szkół zawodowych): informatyka w klasach 4 6 w szkole podstawowej; informatyka w gimnazjum; technologia informacyjna w kształceniu w zakresie podstawowym w szkołach ponadgimnazjalnych (w liceum ogólnokształcącym, liceum profilowanym, technikum); ścieżka edukacyjna technologia informacyjna w zasadniczych szkołach zawodowych. Ponadto, Podstawa programowa nakłada na szkoły i nauczycieli zadanie stwarzania uczniom warunków do: poszukiwania, porządkowania i wykorzystywania informacji z różnych źródeł, efektywnego posługiwania się technologią informacyjną (TI). Zapis ten znajduje się wśród ogólnych zadań szkoły, dotyczy więc wszystkich etapów kształcenia i wszystkich przedmiotów i jest zadaniem wszystkich nauczycieli. W liceum ogólnokształcącym uczniowie mogą wybrać przedmiot informatyka w ramach kształcenia w zakresie rozszerzonym i zdawać go na egzaminie maturalnym. Maturę z informatyki mogą również zdawać Ci, którzy nie uczęszczali na zajęcia z informatyki. Głębsza analiza zapisów Podstawy programowej, odnoszących się do wydzielonych zajęć informatycznych na poszczególnych etapach edukacyjnych pozwala stwierdzić, że zapisy te układają się w spiralny model kształcenia informatycznego. Uczniowie, z upływem lat pobytu w szkole, zdobywają coraz bardziej zaawansowane umiejętności posługiwania się komputerem i korzystania z technologii informacyjnej. Odnosi się to zarówno do zakresu, czyli materiału kształcenia, jak i do stopnia samodzielności i odpowiedzialności uczniów w posługiwaniu się technologią informacyjną. Powyższą konkluzję przyjęliśmy za jedno z podstawowych założeń w swoich propozycjach programów nauczania i pakietów edukacyjnych dla kolejnych etapów kształcenia, w tym również dla szkół ponadgimnazjalnych. W szczególności przyjęliśmy, że zajęcia z technologii informacyjnej w szkole ponadgimnazjalnej są kontynuacją i rozszerzeniem przygotowania informatycznego, rozpoczętego na wcześniejszych etapach edukacyjnych (zob. program nauczania [1] oraz wykaz oczekiwanych umiejętności informatycznych absolwenta gimnazjum [8]). W odniesieniu do zajęć z informatyki w liceum ogólnokształcącym, przyjęliśmy następujące założenia: uwzględnia się i rozszerza przygotowanie uczniów w zakresie technologii informacyjnej, w tym również zdobyte już w liceum; uwzględnia się przygotowanie uczniów w zakresie rozwiązywania problemów w postaci algorytmicznej, uzyskane w gimnazjum zob. dział nr 11 w wykazie [8];

5 Informatyka program nauczania dla liceum ogólnokształcącego 5 proponowany program nauczania i pakiet edukacyjny są realizacją podstawy programowej dla przedmiotu informatyka, zob. rozdz. 2; w wyniku realizacji programu nauczania informatyki i powstałych na jego bazie materiałów edukacyjnych (podręczniki i oprogramowanie), uczniowie zdobywają przygotowanie określone w standardach wymagań i w wymaganiach egzaminacyjnych (maturalnych) z informatyki [7], są więc przygotowani do zdawania egzaminu maturalnego z tego przedmiotu Elementy informatyki co dalej? Według podstawy programowej dla szkół ponadpodstawowych, edukacja informatyczna w tych szkołach sprowadzała się głównie do zajęć z przedmiotu elementy informatyki. Pierwszy program tego przedmiotu został ogłoszony w 1985 roku, a na początku lat dziewięćdziesiątych były już cztery programy do wyboru. Programy te obowiązują do dzisiaj i są wykorzystywane przez większość szkół średnich, w których odbywają się zajęcia z elementów informatyki. Na ogół, zarówno te programy nauczania, jak i towarzyszące im pakiety edukacyjne nie uwzględniają informatycznego przygotowania uczniów, wyniesionego z wcześniejszych etapów edukacyjnych. Nauczanie informatyki w szkołach ponadgimnazjalnych, działających od 1 września 2002 roku zgodnie z nową Podstawą programową (i z innymi zarządzeniami i przepisami, wprowadzonymi w związku z reformą systemu edukacji) powinno ulec zmianie. Zmiany te powinny uwzględniać nową sytuację edukacji informatycznej, którą nakreśliliśmy w poprzednim punkcie, i można je podsumować następująco: przedmiot elementy informatyki przestaje istnieć, a przedmioty: technologia informacyjna w szkołach ponadgimnazjalnych i informatyka w liceum ogólnokształcącym nie są jego kontynuacją lub inną nazwą (zgodnie z zapisami w podstawach programowych tych przedmiotów); edukacja informatyczna w szkołach ponadgimnazjalnych ma objąć wszystkich uczniów w ramach przedmiotu (lub ścieżki edukacyjnej) technologia informacyjna; uczniowie mogą wybrać informatyczne kształcenie w zakresie rozszerzonym w liceum ogólnokształcącym; uczniowie mogą zdawać egzamin maturalny z informatyki, jako przedmiotu do wyboru, i szkoła powinna stworzyć tym uczniom warunki do przygotowania się do zdawania tego egzaminu (na zajęciach z informatyki) Wcześniejsze etapy edukacyjne Propozycja dla przedmiotu informatyka w liceum ogólnokształcącym, którą tutaj przedstawiamy, jest oparta na tych samych założeniach, które leżą u podstaw projektu Spotkania i nauka z komputerem, adresowanego do szkół podstawowych i gimnazjów, a który krótko można scharakteryzować następującymi cechami: 1. Ciągłość. Jest to spójna propozycja dla edukacji informatycznej na wszystkich etapach edukacyjnych, dla szkoły podstawowej (klasy 4-6) i dla gimnazjum. Przedstawiona przez nas propozycja dla szkół ponadgimnazjalnych uwzględnia poprzednie etapy edukacyjne, zwłaszcza gimnazjum, i jest ich naturalną kontynuacją. 2. Pełność. Dla każdego etapu edukacyjnego opracowaliśmy pełny zestaw materiałów dla uczniów i dla nauczycieli: programy nauczania, podręczniki, poradniki, płyty CD z oprogramowaniem i materiałami elektronicznymi, serwis internetowy. 3. Integracja ponad przedmiotami. W projekcie Spotkania i nauka z komputerem uwzględniliśmy integrację między informatyką a innymi przedmiotami w dwóch aspektach: na lekcjach informatyki dobór zadań z różnych dziedzin i kształcenie za ich pomocą umiejętności informatycznych, na lekcjach innych przedmiotów wykorzystanie przygotowania informatycznego do pracy nad wybranymi zagadnieniami z danej dziedziny (w tym celu zostały opracowywane materiały edukacyjne dla innych przedmiotów).

6 Informatyka program nauczania dla liceum ogólnokształcącego 6 4. Przystosowane środowiska pracy, by praca uczniów nad rozwijaniem swoich umiejętności informatycznych przebiegała w środowisku komputerowym i programistycznym, które jest przystosowane do ich możliwości i potrzeb, związanych z etapem kształcenia (np. oprogramowanie TI 99 dla szkół podstawowych, płyty z materiałami elektronicznymi dla pozostałych etapów edukacyjnych). 5. Czynnościowe nauczanie. Pod względem metodyki nauczania przyjęliśmy zasadę czynnościowego nauczania, która polega na tym, że dzięki odpowiednio dobranym zadaniom z różnych dziedzin kształcenia uczniowie poznają nowe możliwości komputerów i ich oprogramowania. 6. Komunikacja. Duży nacisk w poznawaniu technologii informacyjnej i w posługiwaniu się nią położyliśmy na aspekty komunikacji międzypersonalnej. Wyrazem tego mogą być preferowane formy pracy: projekty (indywidualne i grupowe), praca w grupie, prezentacje, wymiana informacji. 7. Twórczość i samodzielne kształcenia się. Dobór zadań wykonywanych przez uczniów i formy pracy służą również pobudzaniu ich aktywności i kreatywności w tworzeniu nowych treści i form ich prezentacji. Uczniowie tworzą zręby swojego warsztatu pracy intelektualnej i przystosowują się do uwzględniania w nim pojawiających się nowych możliwości technologii informacyjnej. 8. Aspekty wychowawcze. Uczniowie poznając możliwości technologii informacyjnej i informatyki w pracy z informacją stopniowo zapoznają się również z zagadnieniami związanymi z ochroną własności intelektualnej do tej informacji i z ochroną danych. 9. Przygotowanie nauczycieli. Propozycjom pakietów edukacyjnych dla kolejnych etapów kształcenia towarzyszą intensywne szkolenia nauczycieli, które przybierają różną formę: informacyjną (spotkania promocyjne), warsztatową (zajęcia w pracowniach komputerowych) i ciągłą (studia podyplomowe). Szkolenia są adresowane do wszystkich nauczycieli, zarówno do nauczycieli przedmiotów informatycznych, jak i nauczycieli innych przedmiotów. Zajęcia metodyczne tych szkoleń są w pełni oparte na pakietach edukacyjnych opracowanych w projekcie. Dużą wagę, zwłaszcza na zajęciach z nauczycielami innych przedmiotów, przykłada się do wypracowania sposobów włączania technologii informacyjnej do praktyki edukacyjnej, w sytuacji niedostatku środków technicznych w szkole. 2. Podstawa programowa przedmiotu informatyka Podstawa programowa przedmiotu informatyka została zaczerpnięta z [9]. Porównanie tej podstawy z podstawą programową przedmiotu technologia informacyjna wskazuje na występowanie w obu podstawach zapisów, które odnoszą się do tych samych obszarów tematycznych technologii informacyjnej i informatyki, np. baz danych, multimediów, Internetu. Uwzględnione to zostało w programie nauczania informatyki (zob. rozdz. 3) oraz w pakietach edukacyjnych, będących realizacją tego programu [4-5]. INFORMATYKA Cele edukacyjne 1. Przygotowanie do świadomego wyboru kierunku i zakresu dalszego kształcenia informatycznego. 2. Zdolność do samodzielnego korzystania z komputera dla realizacji części zadań edukacyjnych oraz innych celów poznawczych. Zadania szkoły 1. Stworzenie warunków do poznania wybranych zagadnień, pojęć i metod informatyki, jako

7 Informatyka program nauczania dla liceum ogólnokształcącego 7 dyscypliny naukowej oraz jej najważniejszych zastosowań. 2. Kształcenie samodzielności intelektualnej, odpowiedzialności za własny rozwój, gotowości do podejmowania i rozwiązywania złożonych zadań z uwzględnieniem środków i metod informatyki. 3. Rozwijanie umiejętności pracy zespołowej przez realizację projektów grupowych. Treści nauczania 1. Algorytmika i programowanie: 1) metodyczna analiza i modelowanie umiarkowanie złożonych problemów i procesów z różnych dziedzin, 2) przegląd algorytmów klasycznych, 3) wybrane techniki projektowania algorytmów i struktur danych: programowanie strukturalne, zstępujące, abstrakcja danych, metoda kolejnych uściśleń, 4) elementy analizy algorytmów, 5) indywidualna i zespołowa realizacja projektów programistycznych w wybranym języku wysokiego poziomu. 2. Bazy danych: 1) podstawowe formy organizacji informacji w bazach danych, 2) budowa relacyjnych baz danych, 3) wyszukiwanie informacji w relacyjnych bazach danych z użyciem języka zapytań, 4) projektowanie prostych relacyjnych baz danych. 3. Multimedia. Sieci komputerowe: 1) sprawne i świadome korzystanie z multimediów i tworzenie własnych materiałów multimedialnych, 2) przetwarzanie informacji w różnej postaci (w tym wizualnej i dźwiękowej), 3) budowa i działanie sieci komputerowych, 4) tworzenie i publikowanie własnych materiałów w sieci. 4. Tendencje w rozwoju informatyki i jej zastosowań. Osiągnięcia 1. Formułowanie sytuacji problemowej, jej modelowanie i rozwiązywanie z użyciem metod informatycznych. 2. Ocenianie poprawności i efektywności rozwiązań i ich testowanie. Tworzenie dokumentów rozwiązań. 3. Wyszukiwanie informacji w bazach danych i projektowanie prostych baz danych. 4. Tworzenie opracowań multimedialnych. 5. Sprawne korzystanie z usług sieci komputerowych w pracy z informacjami swoimi i obcymi. 6. Planowanie pracy i nadzór nad przebiegiem wykonywania projektów realizowanych zespołowo z wykorzystaniem programów komputerowych. 3. Program nauczania przedmiotu informatyka W rozdziale tym zawarliśmy program nauczania przedmiotu informatyka, dla kształcenia w zakresie rozszerzonym w liceum ogólnokształcącym. Nasza propozycja jest zgodna z podstawą programową tego przedmiotu (zob. rozdz. 2). W programie uwzględniliśmy przygotowanie uczniów do

8 Informatyka program nauczania dla liceum ogólnokształcącego 8 posługiwania się komputerami i technologią informacyjną zdobyte na wcześniejszych etapach kształcenia (w gimnazjum (zob. [8]) oraz podczas zajęć z technologii informacyjnej w liceum). Przedstawiony program może być podstawą do opracowania rozkładu materiału dla zajęć, trwających od 4 do 8 godzin w cyklu kształcenia. Szczegółowe propozycje rozkładów dla różnej liczby godzin zostaną przedstawione w poradniku [5] oraz w odpowiednim dziale w serwisie internetowym [6]. Program nauczania informatyki ma podobną budowę, jak inne programy nauczania opracowane przez autorów, i składa się z następujących części: Cele kształcenia Treści nauczania Działania podejmowane przez uczniów i przez nauczyciela Osiągnięcia, czyli co uczeń będzie umiał po zakończeniu kształcenia Metody oceniania osiągnięć Ponadto, treści nauczania (i w konsekwencji działania) zostały podzielone na następujące grupy zagadnień: A. Posługiwanie się środkami, czyli urządzeniami TI B. Wpływ TI na życie jednostki, najbliższego otoczenia i społeczeństwa C. Stosowanie narzędzi TI, czyli wszelkiego rodzaju oprogramowania D. Komunikowanie się, poszukiwanie i wykorzystywanie informacji E. Rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji Cele kształcenia Samodzielne i odpowiedzialne korzystanie z możliwości środków, narzędzi i metod informatycznych. Samodzielny i odpowiedzialny dobór źródeł informacji oraz środków, narzędzi i metod informatycznych do wykonywanych zadań i rozwiązywanych problemów. Stosowanie podstawowych konstrukcji algorytmicznych i programistycznych do rozwiązywania problemów. Wykorzystywanie metod informatyki w różnych dziedzinach kształcenia i życia. Wykorzystanie środków i narzędzi informatycznych przy tworzeniu własnego warsztatu pracy intelektualnej. Przygotowanie zainteresowanej tym młodzieży do zdawania egzaminu maturalnego z informatyki. Przygotowanie do świadomego wyboru kierunku i zakresu dalszego kształcenia informatycznego (lub pokrewnego). Przygotowanie do poznawania nowych, szybko zmieniających się środków, narzędzi i metod informatyki, i samodzielnego rozwoju w tym zakresie. Krytyczna ocena możliwości komputerów i metod informatyki. Przygotowanie do podejmowania zadań informatycznych w życiu zawodowym i osobistym. Treści nauczania A. Posługiwanie się środkami, czyli urządzeniami TI Reprezentacja i organizacja danych w komputerze Reprezentacje znaków (konwencje narodowe), tekstów, obrazów i dźwięków.

9 Informatyka program nauczania dla liceum ogólnokształcącego 9 Reprezentacje liczb: stałopozycyjna i zmiennopozycyjna (znormalizowana). Dokładność reprezentacji i obliczeń, błędy zaokrągleń, algorytmy stabilne. Budowa i działanie zestawu komputerowego Architektura logiczna komputera: procesor, pamięć wewnętrzna i masowa, magistrale, interfejsy. Elementy zestawu komputerowego, ich parametry i cechy oraz związek z efektywnym wykonaniem zadania. Profesjonalne urządzenia komputerowe, np. stacja robocza, system wieloprocesorowy, superkomputer. Funkcje i użytkowanie systemu operacyjnego Standardy komunikacji użytkownika z systemem operacyjnym: interfejs graficzny, język poleceń. Przykłady różnych systemów operacyjnych. Makrozlecenia/skrypty. Sieci komputerowe lokalne i rozległe Komunikacja między komputerami, karty sieciowe, protokoły komunikacyjne. Serwer plików, schemat przepływu informacji, zasoby informacyjne w sieci. Podstawy administrowania siecią, uprawnienia użytkowników. Przetwarzanie rozproszone, architektura klient serwer. Tendencje w rozwoju rozwiązań i usług sieciowych. B. Wpływ TI na życie jednostki, najbliższego otoczenia i społeczeństwa Normy prawne dotyczące rozpowszechniania programów komputerowych: prawo autorskie, licencja. Zagadnienia przestępczości komputerowej, np. piractwo komputerowe, nielegalne operacje i transakcje dokonywane za pomocą sieci komputerowej. Poufność i bezpieczeństwo danych w komputerze i w sieci komputerowej. Bezpieczeństwo i ochrona informacji w bazie danych. Perspektywy rozwoju środków, narzędzi i metod informatyki poznawane na podstawie różnych źródeł informacji. Rola informatyki w tworzącym się społeczeństwie informacyjnym. Zmiany w życiu jednostki, społeczności i społeczeństw pod wpływem technologii informacyjnej. C. Stosowanie narzędzi TI, czyli wszelkiego rodzaju oprogramowania Korzystanie ze specjalistycznego oprogramowania i jego dobór do wykonywanych zadań. Planowanie i opracowywanie zróżnicowanych tematycznie i formalnie wypowiedzi pisemnych oraz własnych prezentacji, w tym również dostępnych w sieci. Poznawanie narzędzi technologii informacyjnej, pomocnych w rozwiązywaniu różnych klas zadań, w tym: oprogramowania użytkowego, wspomagającego i specjalistycznego oraz języków programowania. Oprogramowanie użytkowe

10 Informatyka program nauczania dla liceum ogólnokształcącego 10 Systemy przetwarzania tekstu i grafiki. Oprogramowanie wspomagające tworzenie i wykonywanie prezentacji multimedialnych. Zaawansowane możliwości arkusza kalkulacyjnego (np. solver, funkcje statystyczne). Systemy zarządzania bazą danych; baza danych: struktura, tworzenie, aktualizacja; jednoznaczność informacji; przykłady projektowania relacyjnych baz danych (bezpieczeństwo i ochrona informacji w bazie). Oprogramowanie wspomagające i specjalistyczne Systemy do przeprowadzania obliczeń matematycznych i statystycznych. Oprogramowanie symulacyjne. Programy dydaktyczne, wspomagające uczenie się różnych przedmiotów. Języki programowania Wprowadzenie do programowania w wybranym języku wysokiego poziomu; wyrażenia arytmetyczne i logiczne; definicja procedury i funkcji; instrukcje: przypisania, powtarzania, warunkowe; procedury: parametry procedury, niezmiennik. Zintegrowany system programowania i podstawowe jego części: interfejs komunikacji z użytkownikiem, edytor, kompilator/interpreter, inne programy narzędziowe, pakiety i biblioteki, dokumentacja wbudowana. Podstawowe typy danych (znaki, ciągi znaków, liczby, kolekcje różnych elementów, tablice, rekordy, pliki, listy, obiekty); abstrakcja danych: kolejka, stos i drzewa; algorytmy a struktury danych. Wybrane techniki programowania: programowanie strukturalne, modularne, obiektowe, zstępujące, metoda kolejnych uściśleń, programowanie sterowane zdarzeniami. Program jako realizacja algorytmu, działającego na strukturach danych; poprawność programu czyli zgodność z algorytmem i specyfikacją problemu; efektywność działania programu. D. Komunikowanie się, poszukiwanie i wykorzystywanie informacji Komunikowanie się Uczestniczenie w zespołowych projektach programistycznych. Poszukiwanie informacji Samokształcenie poprzez docieranie do różnych źródeł informacji (lokalnych, globalnych i rozproszonych). Mechanizmy wyszukiwania informacji w rozległych sieciach komputerowych. Wyszukiwanie informacji w relacyjnych bazach danych, w tym z użyciem języka zapytań. Poznawanie zastosowań i wykorzystywania informatyki w różnych zawodach. Wykorzystywanie informacji Wykorzystywanie i poznawanie różnorodnych technik pozyskiwania, selekcji, przetwarzania, interpretacji oraz przechowywania informacji. Bezpieczeństwo i ochrona informacji przechowywanych w komputerach i sieciach komputerowych. E. Rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji Korzystanie z metod informatyki w rozwiązywaniu problemów i podejmowaniu decyzji Wykorzystywanie narzędzi i metod informatycznych do rozwiązywania zadań i problemów z różnych dziedzin życia i nauki.

11 Informatyka program nauczania dla liceum ogólnokształcącego 11 Wykonywanie eksperymentów za pomocą środków, narzędzi i metod informatycznych. Analiza i modelowanie umiarkowanie złożonych problemów i procesów z różnych dziedzin. Wnioskowanie statystyczne z wykorzystaniem środków i metod informatycznych oraz podejmowanie decyzji na tej podstawie. Wykorzystywanie technologii informacyjnej do własnych poszukiwań i w pracy twórczej, np. w dziedzinie kształcenia rozszerzonego. Algorytmika Opis sytuacji problemowej, specyfikacja problemu. Zapis algorytmów w postaci: listy kroków, schematu blokowego, drzewa, w pseudojęzyku programowania. Wybrane techniki rozwiązywania problemów oraz projektowania algorytmów i struktur danych: przeszukiwanie i wybór, iteracja i rekurencja, dziel i zwyciężaj, algorytmy zachłanne, programowanie dynamiczne. Przegląd klasycznych algorytmów, np.: rekurencyjne wyznaczanie NWD, algorytmy poszukiwania i porządkowania elementów, algorytmy szyfrowania informacji i kompresji danych, algorytmy numeryczne. Elementy analizy algorytmów; liczba działań wykonywanych przez algorytm i wielkość pamięci zajmowanej przez dane; efektywność algorytmów; złożoność algorytmów: czasowa i pamięciowa; poprawność, skończoność, optymalność algorytmów; algorytm a struktury danych. Zespołowe rozwiązywanie problemów Zespołowa realizacja projektów programistycznych. Zespołowe przygotowywanie prezentacji multimedialnych, w tym również dostępnych w sieci komputerowej. Zespołowe projekty międzyklasowe, międzyszkolne i międzynarodowe, dotyczące różnych dziedzin nauczania, wykonywane z wykorzystaniem technologii informacyjnej. Działania podejmowane przez uczniów i przez nauczyciela A. Posługiwanie się środkami, czyli urządzeniami TI Uczniowie poznają parametry i cechy zestawu komputerowego przydatne przy doborze zestawu do efektywnego wykonania zadania. Uczniowie wykonują ćwiczenia w tworzeniu komputerowych reprezentacji: znaków, liczb, tekstów, obrazów i dźwięków. Uczniowie poznają na przykładach wpływ ograniczeń reprezentacji na dokładność obliczeń (powstawanie błędów zaokrągleń). Uczniowie wykonują ćwiczenia z wykorzystaniem różnych systemów operacyjnych (w tym wielozadaniowych), np. tworzą własne środowisko programistyczne. Uczniowie poznają i omawiają funkcjonowanie systemu operacyjnego w zakresie: gospodarki pamięcią, kierowania urządzeniami peryferyjnymi komputera, wykonywania programów. Uczniowie poznają i przedstawiają bardziej zaawansowane aspekty budowy i funkcjonowania komputerowej sieci lokalnej i globalnej. Uczniowie poznają bardziej zaawansowane możliwości pracy w sieci komputerowej (np. zdalne przetwarzanie). Uczniowie poznają podstawy administrowania siecią komputerową.

12 Informatyka program nauczania dla liceum ogólnokształcącego 12 B. Wpływ TI na życie jednostki, najbliższego otoczenia i społeczeństwa Uczniowie poznają prawne i etyczne normy, dotyczące: korzystania z programów komputerowych i ich rozpowszechniania, pracy w sieci komputerowej, bezpieczeństwa i ochrony danych i je przestrzegają. Uczniowie zapoznają się ze stanem i perspektywami rozwoju sprzętu komputerowego i technologii informacyjnej oraz ich wpływem na życie jednostki i społeczeństwa korzystając z różnych źródeł informacji. Uczniowie poznają nowe obszary stosowania technologii informacyjnej na podstawie różnych źródeł informacji. Uczniowie śledzą oferty pracy związane ze znajomością informatyki i technologii informacyjnej, zapoznają się z wykorzystaniem tej technologii w różnych zawodach. Uczniowie podejmują decyzje o użyciu komputera, technologii informacyjnej i odpowiednich metod informatycznych do rozwiązania zadania lub osiągnięcia celu. Uczniowie przedstawiają wpływ, w tym zagrożenia, technologii informacyjnej i informatyki na życie jednostki, najbliższego otoczenia i społeczeństwa. C. Stosowanie narzędzi TI, czyli wszelkiego rodzaju oprogramowania Uczniowie wykonują prezentacje multimedialne przy użyciu specjalnego oprogramowania. Uczniowie korzystają z zaawansowanych możliwości edytora tekstu i arkusza kalkulacyjnego. Uczniowie zapisują wybrane algorytmy w arkuszu kalkulacyjnym. Uczniowie projektują i tworzą własne bazy danych (w tym relacyjne bazy danych) w systemie zarządzania bazą danych. Uczniowie wyszukują informacje w bazach danych za pomocą języka zapytań. Uczniowie poznają rozproszone bazy danych i korzystają z nich. Uczniowie wykonują obliczenia za pomocą systemu obliczeń matematycznych. Uczniowie posługują się oprogramowaniem służącym do modelowania i symulacji zjawisk i procesów. Uczniowie wykonują analizę statystyczną różnych procesów, np. z życia codziennego (giełda, sondaże itp.). Uczniowie korzystają z systemów do obliczeń statystycznych. Uczniowie poznają nowe programy pomocne w rozwiązywaniu różnych klas zadań. Uczniowie biegle posługują się oprogramowaniem wspomagającym uczenie się różnych dziedzin. Uczniowie wyodrębniają w algorytmach fragmenty i realizują je za pomocą odpowiednich instrukcji języka programowania. Uczniowie dobierają odpowiednie typy danych do działań wykonywanych w algorytmach. Uczniowie projektują procedury, będące realizacją wydzielonych fragmentów algorytmów, w tym określają informacje wymieniane z procedurami, czyli ich parametry. Uczniowie programują wybrane algorytmy wraz z odpowiednimi strukturami danych. Uczniowie przygotowują programy w wybranych językach programowania. Uczniowie stosują elementy projektowania i programowania strukturalnego i obiektowego.

13 Informatyka program nauczania dla liceum ogólnokształcącego 13 Uczniowie wykorzystują w programach biblioteki i standardowe lub własne pakiety oprogramowania. Uczniowie korzystają z dostępnych możliwości zintegrowanego systemu programowania w trakcie tworzenia, uruchamiania i testowania programów. Uczniowie sprawdzają poprawność programu. Uczniowie oceniają efektywność programu. D. Komunikowanie się, poszukiwanie i wykorzystywanie informacji Uczniowie komunikują się podczas wykonywania projektów zespołowych, projektów międzyszkolnych i międzynarodowych. Uczniowie wyszukują informacje w sieci rozległej stosując różne techniki docierania do informacji i pozyskiwania jej. Uczniowie integrują wiedzę czerpaną z różnych źródeł za pomocą odpowiednich narzędzi informatycznych. Uczniowie przygotowują (w tym zespołowo) referaty i publiczne prezentacje komputerowe (w tym w sieci) z wykorzystaniem nowoczesnych technik multimedialnych. E. Rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji Uczniowie samodzielnie oceniają, czy i jak zastosować komputer i jego oprogramowanie do rozwiązania zadania lub osiągnięcia celu. Uczniowie korzystają z metod informatycznych podczas przygotowywania końcowych prac i prezentacji z różnych przedmiotów, działalności szkolnej i pozaszkolnej, np. wypracowań, raportów z przeprowadzonych działań, sprawozdań z doświadczeń, referatów, prac plastycznych, projektów międzyprzedmiotowych. Uczniowie wykonują eksperymenty za pomocą środków, narzędzi i metod informatycznych rejestrują i opracowują wyniki, wyciągają wnioski i podejmują decyzje. Uczniowie opracowują prosty model numeryczny i stosują jego symulację dla umiarkowanie złożonych problemów i procesów z różnych dziedzin. Uczniowie postępują systematycznie podczas rozwiązywania problemów, w tym: definiują problem, czyli jego specyfikację precyzyjnie określają elementy tworzące sytuację problemową, powiązania między nimi oraz oczekiwany efekt rozwiązania problemu; określają plan działania problem na ogół można podzielić na zwarte logicznie podproblemy i ustalić powiązania między nimi; projektują metody (algorytmy) rozwiązywania podproblemów i zapewniają przepływ informacji między nimi; korzystają z gotowego oprogramowania lub programują opracowane metody rozwiązania w odpowiednio wybranym języku (systemie) programowania; wszechstronnie testują i analizują poprawność działania programu oceniają efektywność jego działania; sprawdzają czy problem został rozwiązany, tj. czy generowane rozwiązanie jest zgodne ze specyfikacją problemu. Uczniowie zapisują algorytmy: w postaci ciągu kroków, w postaci graficznej, w pseudojęzyku programowania. Uczniowie przedstawiają schemat działania algorytmów, posługując się metodami graficznymi. Uczniowie wyróżniają w algorytmach wielkości i wykonywane na nich działania oraz fragmenty wspólne lub podobne.

14 Informatyka program nauczania dla liceum ogólnokształcącego 14 Uczniowie wydzielają elementy podstawowych technik algorytmicznych w algorytmach wykonujących: rysunki, działania na strukturach danych, analizę danych lub obliczenia matematyczne. Uczniowie dobierają postacie i komputerowe reprezentacje danych do działań wykonywanych w algorytmach. Uczniowie określają dla różnych danych efektywność algorytmu, czyli czas jego działania. Uczniowie wyznaczają złożoność przykładowych algorytmów, czyli liczbę wykonywanych działań dla różnych danych. Uczniowie porównują podstawowe cechy i efektywność algorytmów, rozwiązujących ten sam problem. Uczniowie realizują projekty programistyczne w zespole. Umiejętności, czyli co uczeń będzie umiał po zakończeniu kształcenia Samodzielnie i w sposób odpowiedzialny dobierać źródła informacji oraz informatyczne sposoby wykonania zadania lub rozwiązania problemu. Korzystać z zaawansowanych możliwości systemów użytkowych: edytora tekstu, arkusza kalkulacyjnego. Projektować proste bazy danych, w tym relacyjne; wyszukiwać informacje w bazach danych. Tworzyć opracowania i prezentacje multimedialne. Przygotowywać referaty i publiczne prezentacje z wykorzystaniem źródeł informacji dostępnych za pomocą komputera, własnych programów i nowoczesnych technik multimedialnych. Stosować komputerowe modelowanie i symulację zjawisk i procesów. Samodzielnie ocenić, czy i w jaki sposób zastosować komputer, jego oprogramowanie lub technologię informacyjną do rozwiązania zadania lub osiągnięcia celu. Określać sytuację problemową, w tym dane, cel i wyniki, w postaci specyfikacji. Formułować plan rozwiązania problemu wydzielić podproblemy, wskazać powiązania między nimi i sposoby rozwiązania. Wybrać i uzasadnić sposób rozwiązania problemu, w tym skorzystać z istniejącego programu lub opracować metodę rozwiązania w wybranym systemie oprogramowania lub języku programowania. Stosować podstawowe techniki algorytmiczne w rozwiązaniach problemów. Analizować poprawność algorytmu i oceniać jego złożoność, testować program i oceniać jego efektywność. Realizować projekty zespołowe, w tym projekty programistyczne. Dokumentować rozwiązanie i sposób jego otrzymania. Przestrzegać prawnych i etycznych norm dotyczących: korzystania z programów komputerowych i ich rozpowszechniania, bezpieczeństwa i ochrony informacji i danych, korzystania z sieci oraz korzystania z innych możliwości technologii informacyjnej. Przedstawić wpływy, pozytywne i negatywne, technologii informatycznej i technologii informacyjnej na życie jednostki i społeczeństwa. Przygotować się do świadomego wyboru kierunku i zakresu dalszego kształcenia informatycznego (lub pokrewnego). Samodzielnie pogłębiać wiedzę informatyczną.

15 Informatyka program nauczania dla liceum ogólnokształcącego 15 Przystosowywać się do zmian zachodzących pod wpływem zmian technologicznych. Metody oceniania osiągnięć Osiągnięcia Proponowane metody oceniania Dobieranie samodzielnie i w sposób odpowiedzialny źródeł informacji oraz informatycznych sposobów wykonania zadania lub rozwiązania problemu. Korzystanie z zaawansowanych możliwości systemów użytkowych: edytora tekstu, arkusza kalkulacyjnego. Projektowanie prostych baz danych, w tym relacyjnych; wyszukiwanie informacji w bazach danych. Tworzenie opracowań i prezentacji multimedialnych. Przygotowywanie referatów i publicznych prezentacji z wykorzystaniem źródeł informacji dostępnych za pomocą komputera, własnych programów i nowoczesnych technik multimedialnych. Stosowanie komputerowego modelowania i symulacji zjawisk i procesów. Samodzielne ocenianie, czy i w jaki sposób zastosować komputer, jego oprogramowanie lub technologię informacyjną do rozwiązania zadania lub osiągnięcia celu. Określanie sytuacji problemowej, w tym danych, celu i wyników, w postaci specyfikacji. Ocenienie stopnia samodzielności uczniów i czy właściwy jest dobór: źródeł informacji, samych informacji i informatycznej metody wykonania postawionego zadania lub rozwiązania problemu. Ocenienie stopnia odpowiedzialności uczniów w korzystaniu z różnych źródeł informacji. Ocenienie poprawności i poziomu wykonania zadania, wymagającego posłużenia się zaawansowanymi możliwościami systemów użytkowych. Ocenienie, czy właściwy jest dobór możliwości systemów użytkowych do rozwiązywanego zadania. Ocenienie projektu relacyjnej bazy danych i jego wykonania. Sprawdzenie umiejętności formułowania zapytań do baz danych, na podstawie otrzymanych przez ucznia odpowiedzi. Ocenienie wykonania prezentacji multimedialnej, z uwzględnieniem jej funkcjonalności, użytych środków informatycznych, oraz doboru środków wyrazu. Ocenienie informatycznego poziomu wykonania prezentacji komputerowej właściwego użycia odpowiednich programów i doboru środków wyrazu. Ocenienie sprawności i poprawności przeprowadzenia prezentacji komputerowej, lokalnej lub w sieci. Ocenienie doboru komputerowego modelu do danego zjawiska lub procesu. Ocenienie posłużenia się komputerowym modelem do symulacji zjawiska lub procesu podczas wyjaśniania jego natury. Ocenienie stopnia samodzielności przy podejmowaniu decyzji o użyciu komputera do rozwiązania zadania lub osiągnięcia celu. Ocenienie, czy właściwy jest dobór środków, narzędzi i metod informatyki oraz technologii informacyjnej do wykonania postawionego zadania lub rozwiązania problemu. Ocenienie poprawności opisu danej sytuacji problemowej, w tym danych i wyników oraz

16 Informatyka program nauczania dla liceum ogólnokształcącego 16 Formułowanie planu rozwiązania problemu wydzielanie podproblemów, wskazywanie powiązań między nimi i sposobów rozwiązania. Wybranie i uzasadnienie sposobu rozwiązania problemu, w tym skorzystanie z istniejącego programu lub opracowanie metody rozwiązania w wybranym systemie oprogramowania lub języku programowania. Stosowanie podstawowych technik algorytmicznych w rozwiązaniach problemów. Analizowanie poprawności algorytmu i ocenianie jego złożoności, testowanie programu i ocenianie jego efektywności. Realizowanie projektów zespołowych, w tym projektów programistycznych. Dokumentowanie rozwiązania i sposobu jego otrzymania. Przestrzeganie prawnych i etycznych norm dotyczących: korzystania z programów komputerowych i ich rozpowszechniania, bezpieczeństwa i ochrony informacji i danych, korzystania z sieci oraz korzystania z innych możliwości technologii informacyjnej. Przedstawianie wpływów, pozytywnych i negatywnych, technologii informatycznej i technologii informacyjnej na życie jednostki i społeczeństwa. powiązań między nimi. Ocenienie poprawności specyfikacji, podanej dla określonej sytuacji problemowej. Ocenienie poprawności planu rozwiązania problemu: wydzielonych podproblemów, powiązań między nimi oraz metod rozwiązania podproblemów. Ocenienie, czy właściwy jest dobór sposobu rozwiązania problemu za pomocą komputera: wyboru gotowego programu i ewentualnej jego adaptacji lub rozwiązania opracowanego w wybranym systemie oprogramowania lub języku programowania. Ocenienie znajomości podstawowych technik algorytmicznych na podstawie ich doboru w rozwiązaniach problemów. Ocenienie, czy właściwy jest dobór techniki algorytmicznej do rozwiązywanego problemu. Ocenienie podanego uzasadnienia poprawności użytego algorytmu oraz oszacowania jego złożoności. Ocenienie poprawności i pełności procesu testowania poprawności programu i oceny jego efektywności. Ocenienie zaangażowania i wkładu ucznia w działania, mające na celu zespołowe wykonanie zadania; ocenienie różnych ról w grupie i gotowości do podejmowania decyzji. Ocenienie zgodności współpracy uczniów, podejmujących różne role w projekcie zespołowym, i komunikacji między nimi. Ocenienie pisemnych raportów z wykonania postawionego zadania, w tym opisów zastosowanych metod rozwiązywania. Obserwowanie, czy uczeń stosuje w praktyce normy prawne związane z ochroną programów komputerowych przed nielegalnym kopiowaniem, używaniem i rozpowszechnianiem. Obserwowanie, czy uczeń nie korzysta z cudzych wyników pracy, danych chronionych lub informacji zastrzeżonych. Obserwowanie, czy uczeń przestrzega netykiety podczas poszukiwania informacji lub pracy w sieci. Ocenienie opracowań pisemnych i ustnych wypowiedzi na temat wpływu technologii informacyjnej i informatyki na życie jednostki

17 Informatyka program nauczania dla liceum ogólnokształcącego 17 Przygotowanie się do świadomego wyboru kierunku i zakresu dalszego kształcenia informatycznego (lub pokrewnego). i społeczeństwa. Ocenienie znajomości profilu miejsc pracy w zawodzie informatycznym. Ocenienie kryteriów wyboru przez ucznia kierunku i zakresu dalszego kształcenia informatycznego lub pokrewnego, w zależności od przyszłego rodzaju i miejsca pracy. Samodzielne pogłębianie wiedzy informatycznej. Ocenienie aktywności ucznia w samodzielnym poznawaniu nowości i tendencji w rozwoju środków, narzędzi i metod informatyki. Przystosowanie się do zmian zachodzących pod wpływem zmian technologicznych. Ocenienie umiejętności dostosowania się ucznia do warunków zmienionych pod wpływem zmian technologicznych (np. na skutek uaktualnienia wersji oprogramowania lub zmiany instalacji sieciowej). 4. Uwagi o realizacji programu informatyki Zgodnie z Podstawą programową, informatyka jest przedmiotem należącym do kształcenia w zakresie rozszerzonym, i w pewnym sensie może być uważana za rozwinięcie innego przedmiotu informatycznego w szkole ponadgimnazjalnej technologii informacyjnej realizowanego w postaci przedmiotu dla wszystkich uczniów w ramach kształcenia w zakresie podstawowym. To powiązanie może powodować pojawianie się wielu pytań i wątpliwości. Pewien niepokój i zamieszanie może wprowadzać fakt, że przedmiot nauczania w zakresie rozszerzonym (informatyka), ma inną nazwę niż przedmiot (technologia informacyjna), którego jest rozszerzeniem. Ale uspokojenie znajdujemy porównując zapisy w podstawie programowej obu przedmiotów w podstawie informatyki jest wiele zapisów, które są rozwinięciem zapisów w podstawie technologii informacyjnej, np. dotyczące baz danych, sieci komputerowych i multimediów. Zatem przedmiot informatyka jest rzeczywiście rozszerzeniem programowym technologii informacyjnej. W związku z tym można sugerować, by te działy informatyki, które w podstawie informatyki, są rozwinięciem zapisów z podstawy technologii informacyjnej, były realizowane na obu przedmiotach jako jeden blok tematyczny. Oznacza to, że na przykład zagadnienia baz danych nie są najpierw przerabiane w zakresie przedmiotu technologia informacyjna, a później w zakresie informatyki, ale jako spójna jednostka tematyczna, uwzględniająca zapisy dotyczące baz danych w podstawach obu przedmiotów. Biorąc pod uwagę powyższe wydaje się, że najlepszym rozwiązaniem będzie, jeśli realizacji programów nauczania obu przedmiotów w liceum ogólnokształcącym technologii informacyjnej i informatyki podejmie się ten sam nauczyciel. Na zajęciach z informatyki uczniowie powinni mieć możliwość przygotowania się do egzaminu maturalnego z tego przedmiotu. Prezentowany program nauczania informatyki, z jednej strony uwzględnia podstawę programową tego przedmiotu, a z drugiej obejmuje wszystkie te zagadnienia, które znajdują się wśród standardów wymagań maturalnych z informatyki (zob. [7]). Z kolei podręcznik do informatyki [4] zawiera przykładowe arkusze egzaminacyjne z informatyki wraz z omówieniem sposobów rozwiązania zadań oraz kryteriami oceny rozwiązań. Zgodnie z Podstawą programową, celem zajęć z informatyki w liceum jest m.in. przygotowanie uczniów do świadomego wyboru kierunku i zakresu dalszego kształcenia informatycznego po skończeniu szkoły ponadgimnazjalnej. Osiąga się to poprzez umożliwienie uczniom poznania wybranych zagadnień, pojęć i metod informatyki, jako dyscypliny naukowej. Stąd w podstawie tego przedmiotu znajdują się takie zagadnienia, jak algorytmika i programowanie oraz relacyjne bazy danych, które należą do kanonu kształcenia informatycznego w uczelniach. W programie informatyki dla

18 Informatyka program nauczania dla liceum ogólnokształcącego 18 liceum, zakresy tych działów są odpowiednio dostosowane do poziomu przygotowania i możliwości uczniów oraz czasu, przeznaczonego na realizację programu informatyki. Powiązania informatyki z technologią informacyjną i z przygotowaniem uczniów do zdawania egzaminu maturalnego z informatyki są uwzględnione w rozkładach materiału. Szczegółowe rozważania na zasygnalizowane tutaj tematy znajdą się w poradniku metodycznym dla nauczycieli informatyki [5] (zob. również [6], gdzie zamieszczane są wcześniejsze wersje propozycji metodycznych). Literatura 1. Gurbiel E., Hardt-Olejniczak G., Kołczyk E., Krupicka H., Sysło M.M., Program nauczania technologii informacyjnej, Nr dopuszczenia w wykazie programów dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum: DKOS /02, WSiP S.A., Warszawa Gurbiel E., Hardt-Olejniczak G., Kołczyk E., Krupicka H., Sysło M.M., Technologia informacyjna. Kształcenie w zakresie podstawowym. Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, WSiP S.A., Warszawa Gurbiel E., Hardt-Olejniczak G., Kołczyk E., Krupicka H., Sysło M.M., Technologia informacyjna.kształcenie w zakresie podstawowym. Poradnik dla nauczyciela i program nauczania w liceum ogólnokształcącym, liceum profilowanym i technikum, WSiP S.A., Warszawa Gurbiel E., Hardt-Olejniczak G., Kołczyk E., Krupicka H., Sysło M.M., Informatyka. Kształcenie w zakresie rozszerzonym. Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, Część I i II, WSiP S.A., Warszawa Gurbiel E., Hardt-Olejniczak G., Kołczyk E., Krupicka H., Sysło M.M., Informatyka. Kształcenie w zakresie rozszerzonym. Poradnik dla nauczyciela i program nauczania w liceum ogólnokształcącym, WSiP S.A., Warszawa Serwis internetowy pod adresem: 7. SYLLABUS z informatyki 2002, Centralna Komisja Egzaminacyjna (CKE), Warszawa Umiejętności informatyczne absolwenta gimnazjum, Dodatek do modułu 2 w poradniku [3]; plik w folderze Dla nauczycieli na płycie Liceum-TI, dołączonej do podręcznika [2]; plik do odczytu lub pobrania w serwisie internetowym [6] 9. Załącznik nr 4 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. Ten dokument jest nazywany w tym programie Podstawą programową