Ocena nara enia dzieci na wtórnà emisj niklu, o owiu i miedzi pochodzenia Êrodowiskowego

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE ORIGINAL PAPERS Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No. 4, Ocena nara enia dzieci na wtórnà emisj niklu, o owiu i miedzi pochodzenia Êrodowiskowego Assessment of children environmental exposure to secondary emission of nickel, lead and copper Jerzy Kwapuliƒski 1 (a, c, d), Ma gorzata Suflita 1 (a, b, d), Ewa Nogaj 2 (a e), Piotr Z. Brewczyƒski 1 (c, d), Jolanta Kowol 2 (c, e), Barbara Brodziak-Dopiera a 2 (b, c, e) Krzysztof Kuêniewski 1 (d, e) 1 Zak ad Zdrowia Ârodowiskowego i Epidemiologii, Zak ad SzkodliwoÊci Biologicznych i Immunoalergologii, Zak ad Polityki Zdrowotnej, Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Ârodowiskowego 2 Katedra i Zak ad Toksykologii, Âlàski Uniwersytet Medyczny (a) opracowanie koncepcji i za o eƒ (b) opracowanie metod (c) przeprowadzenie badaƒ (d) opracowanie tekstu (e) inne prace STRESZCZENIE Wst p: Sumaryczna ocena oddzia ywania zanieczyszczeƒ py owych [ZP], obecnych w przyziemnej warstwie powietrza, nabiera ostatnio szczególnego znaczenia w szacowaniu ryzyka zdrowotnego. Wprawdzie ZP sà przedmiotem zainteresowania wielu oêrodków badawczych, to jednak, w dotychczas poêwi conych im pracach nie uwzgl dniano prawdopodobieƒstwa wyst powania negatywnych skutków zdrowotnych, wywo ywanych oddzia ywaniem dodatkowej ich obecnoêci (zjawisko wtórnego pylenia). Cel badaƒ: Celem pracy by o okreêlenie wtórnej emisji Cu, Ni i Pb mierzonej w sàsiedztwie ulic o nasilonym choç zró nicowanym nat eniu ruchu samochodowego w wielu miastach województwa Êlàskiego. Materia i metody: Materia em do przeprowadzenia badaƒ by y próbki py u zebrane w odleg oêci ok. 200 m od ruchliwych ulic miast Górnego Âlàska i Zag bia w latach i analizowane metodà spektrometrii plazmowej. Zjawisko wtórnego pylenia opisano wspó czynnikami: wtórnej emisji, wzbogacenia, kontaminacji i parametru dodatkowej masy danego metalu w ogólnym zanieczyszczeniu powietrza. Wyniki: Stwierdzono, e wch aniana dawka Cu i Pb, zmienia si w zale noêci od badanego obszaru i zmniejsza si z wiekiem dziecka. Zmniejszanie si wch anianych dawek w zale noêci od wieku t umaczy si jak dotàd znaczàcym przyrostem ogólnej masy cia a w porównaniu do uwarunkowanej wiekiem, anatomicznie okreêlonej wielkoêci uk adu oddechowego. Równie ryzyko zdrowotne szacowane w odniesieniu do dzieci zamieszka ych w wybranych okolicach jest zró nicowane i zmniejsza si wraz z dorastaniem dzieci. Okazuje si jednak, e ryzyko zdrowotne jest ponadto determinowane wielkoêcià wtórnej emisji py ów, a do dzieci najbardziej zagro onych Ni nale à te, które nara one sà w sposób szczególny na wtórnà emisj tego metalu. Wspomniana emisja jest niebezpieczna dla uk adu oddechowego i odgrywa wi kszà rol ani eli uêredniona zawartoêç tego pierwiastka w szeroko poj tym Êrodowisku. S owa kluczowe: nikiel, o ów, miedê, wtórne pylenie, wspó czynnik wtórnej emisji, wspó czynnik wzbogacenia, wspó czynnik kontaminacji, nara enie, ryzyko zdrowotne SUMMARY Introduction: Total rating impact of particulate matter in ground air layer recently takes on particular significance in evaluation of health risk. Indeed particulate matter is of interest to many research centres, however in so far PM related works the probability of adverse health impacts were not taken into account triggered with impact of additional presence of particulate matter from secondary dusting. The aim of the work: The work target was determination of secondary emission of Cu, Ni and Pb measured in streets with high traffic volume in many towns of Silesia Voivodeship. Materials and methods: Dust collected from the distance of about 200 m from busy roads in Upper Silesia cities was analyzed by the method of plasma spectrophotometry. The phenomenon of secondary dusting was defined by few coefficients of: secondary emission, enrichment, contamination and parameter of extra mass of a given metal in widespread air pollution. Results: It was concluded that absorbed Nades ano: Zatwierdzono do druku:

2 46 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No. 4 dose of Cu and Pb changes depends on the area under study and decreases along with child s age. Decrease of absorbed age depending doses is explained, so far, by significant increase of body mass in comparison to anatomically conditioned size of respiratory system.also health risk estimated in relation to children residing in selected areas is diversified.. And it also decreases along with the children growing older. It appears, however, that health risk is determined by the volume of secondary PM emission and to children mostly threatened with Ni belong those who are particularly exposed to secondary emission of this metal. The secondary dusting is particularly dangerous for respiratory system and plays more important role than averaged content of this chemical in the environment. Key words: nickel, lead, copper, secondary pollution, secondary emission rate, enrichment rate, contamination rate, exposure, health risk WST P Py zawieszony jest czynnikiem powszechnie uznanym za toksyczny dla naszego Êrodowiska [1]. Na ogólnà jego zawartoêç w przyziemnej warstwie powietrza sk adajà si oddzia ywania êróde obszarowych [2, 3], liniowych [4, 5], jak równie emisje transgraniczne oraz emisje pochodzàce z lokalnych zak adów przemys owych [6]. Powa nym êród em dodatkowej obecnoêci biodost pnych zwiàzków wielu metali w przyziemnej warstwie powietrza jest zjawisko wtórnego pylenia [7, 8]. Okazuje si, e wed ug dotychczasowych ocen nara enia, zjawisko to w sposób jednoznaczny oddzia uje na uk ad oddechowy w obr bie kompleksów leênych, uprzednio zanieczyszczonych py ami przemys owymi [9]. Ponadto zaobserwowano, e wtórne pylenie wp ywa na obecnoêç Pb i Cd we krwi ludzi pracujàcych w jego zasi gu [10]. Negatywna ocena toksykologiczna wtórnej emisji py ów znad powierzchni utwardzonych (asfaltowe boiska, parkingi, ulice) sprawi a, e przeprowadzono ju badania dotyczàce rozsàdnego planowania lokalizacji obiektów s u by zdrowia [11]. Dotychczasowy stan wiedzy o toksycznym oddzia ywaniu zjawiska wtórnego pylenia, upowa ni Miros awskiego, Rzepk i Kwapuliƒskiego do udzielenia pozytywnej odpowiedzi na pytanie, dotyczàce zagro- enia cywilizacyjnego jakie wydaje si ono nieêç dla dzieci i m odzie y [12, 13, 14]. Okaza o si, e oceniane sumarycznie szkodliwe oddzia ywanie zanieczyszczeƒ py owych, obecnych w przyziemnej warstwie powietrza, nabiera szczególnego znaczenia w szacowaniu ryzyka zdrowotnego. Chocia zjawisko to jest przedmiotem zainteresowania wielu oêrodków badawczych, w szacowaniu prawdopodobieƒstwa wyst powania negatywnych skutków zdrowotnych nie uwzgl dniano dotychczas dodatkowej obecnoêci py ów b dàcych wynikiem ich wtórnego rozprzestrzeniania si [15, 16]. Znamienny jest tak e fakt, e wczeêniejsze oceny wp ywu na szeroko rozumiane warunki zdrowotne dotyczy y na ogó êróde emisji z konkretnych zak adów przemys owych [17]. CEL PRACY Analiza dotychczasowego piêmiennictwa wskazuje, e wtórne pylenie odgrywa obok metod klasycznych istotne znaczenie w ocenie sanitarnej powietrza. Rol wtórnego pylenia, jako nowego problemu w medycynie Êrodowiskowej, scharakteryzowano za pomocà wspó czynnika wtórnej emisji Stewarta [19], wspó czynnika wzbogacenia [20], sformu owanej przez Szymczykiewicza dodatkowej masy wybranego metalu w ogólnym zanieczyszczeniu powietrza [21], oraz wspó czynnika kontaminacji Endlera [22]. Warto podkreêliç, e wspó czynniki: wtórnej emisji K oraz wzbogacenia potwierdzajà zgodnie z interpretacjà Stewarta oraz Englera i wsp. [19, 20] rzeczywistà mo liwoêç dodatkowego nara enia przez to zjawisko uk adu oddechowego, np. u dzieci. Wydaje si, e obecnoêç zjawiska wtórnego pylenia powinna byç uwzgl dniana w szeroko rozumianych badaniach z zakresu medycyny Êrodowiskowej, tym bardziej, e potwierdza ono ustalone w oparciu o wzór Szymczykiewicza dodatkowe iloêci danego metalu w porównaniu do jego Êrodowiskowej zawartoêci w py ach w przyziemnej atmosferze. IloÊci te, stanowià nierzadko o mo liwych ju w aêciwoêciach toksycznych w zetkni ciu si z ludzkim organizmem. Wspomniany wy ej Endler [20, 22] wskazuje, e dodatkowe nara enie zwiàzane z obecnoêcià metali w pyle zawieszonym w sàsiedztwie ulicy, charakteryzuje wspó czynnik kontaminacji jego imienia. Celem pracy by o okreêlenie roli wtórnej emisji Cu, Ni i Pb w sàsiedztwie ulic o zró nicowanym nat eniu ruchu samochodowego w wielu miastach województwa Êlàskiego. Na uwag zas ugiwaç b dzie tak e, porównanie dodatkowych iloêci wyemitowanych zwiàzków badanych metali w odniesieniu do ich przeci tnej i maksymalnej zawartoêci w badanym Êrodowisku. Porównanie to b dzie mo liwe w Êwietle informacji pochodzàcych z Wojewódzkiej Stacji Sanitarno- Epidemiologicznej w Katowicach oraz w odniesieniu do poziomów Êrodowiskowych obserwowanych w Puszczy Boreckiej [Stacja Monitoringu T a na przyk adzie Cd 0,2 ng/m3 i Ni 0,7 ng/m3] [18].

3 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No MATERIA I METODY Badaniami obj to py y zebrane w odleg oêci ok. 200 m od ulic o du ym nat eniu ruchu. Pomiary przeprowadzono w Zabrzu, Gliwicach, Katowicach, Bytomiu, Tychach, Rybniku, Bielsku-Bia ej, Cz stochowie i w rejonie Zag bia. W ka dej lokalizacji pobrano po 40 próbek. Do oznaczenia metali we wszystkich badanych próbkach wykorzystano metod indukcyjnie sprz onej plazmy (ICP-AES) stwarzajàcà mo liwoêç wykrycia ni szych zawartoêci tych pierwiastków, ani eli przyj te minimalne ich wartoêci w Êrodowisku. Wykorzystano aparat SOLAR Zgodnie z obowiàzujàcà do niego instrukcjà fabrycznà, ustalono nast pujàce parametry dla ka dego oznaczenia: Poj cia Cu Pb Ca Czu oêç [µg/g] 0,005 0,003 0,002 Precyzja 1,4% 2,8% 2,5% Dok adnoêç [µg/g] 0,003 0,004 0,003 WykrywalnoÊç [µg/g] 0,002 0,002 0,002 Dok adnoêç oznaczeƒ kontrolowano na bie àco za pomocà wzorców firmy WZORMAT (Polska) uwzgl dniajàc co dziesiàty pomiar w serii. Precyzj metody opisywano wartoêcià r40,999 i odczytywano z krzywej kalibracyjnej. Ka dorazowo dla trzech próbek z danej próby py u, pomiar powtarzano szeêciokrotnie, a w oprogramowaniu analitycznym aparatury wykorzystano Êrednià z wykonanych powtórzeƒ. Zakres wzorców dobrano do obserwowanego potencjalnie zakresu zmian. Przeprowadzona walidacja z Zak adem Chemii Nieorganicznej Politechniki Âlàskiej w Gliwicach, która mia a na celu kontrol dok adno- Êci, polega a na równoleg ym oznaczeniu st eƒ Cu, Pb i Ca w szeêciu przygotowanych próbkach. Wyniki oznaczeƒ w tej procedurze ró ni y si dla Pb, Cu i Ca kolejno o: 2,3%; 3,5% i 1,8% Poboru prób dokonano w ciàgu 1 godziny za pomocà aspiratora powietrza typu AP 700. Uwzgl dniajàc naturalnà niejednorodnoêç py u, zastosowano separatory dla wy onienia jego poszczególnych frakcji. Zebrane sàczki py u o znanej masie dwukrotnie mineralizowano na goràco mieszaninà 1: 1,40% HF i 68% HNO 3 w iloêci po 1 cm3. Pozosta oêç po mineralizacji rozpuszczono w 10 cm3 68% HNO 3 i przenoszono iloêciowo do kolbek miarowych o pojemnoêci 50 cm3, a nast pnie uzupe niano wodà re-destylowanà. PoprawnoÊç oznaczeƒ sprawdzono opierajàc si na równoleg ych analizach materia u referencyjnego SRM 1648 produkcji National Institute of Standards and Technology z Gaithersburga, USA. Pomiary walidacyjne wykaza y ró nic w oznaczeniach rz du 3,9% dla Pb oraz 4,3% dla Cu. WykrywalnoÊç badanych metali wynosi a 0,01 µg/g suchej masy py u. Zastosowana procedura analityczna zapewni a odzysk Cu i Pb rz du 98%. IloÊç zwiàzków badanych metali obecnych w pyle zawieszonym w danym mieêcie, scharakteryzowano arbitralnie, poniewa sk ad mineralogiczny py ów osiad ych na powierzchniach utwardzonych jest bardzo zró nicowany w szczególnoêci dotyczy to iloêci zawartej w nich krzemionki. Do tego celu pos u ono si py em osiad ym na liêciach. Okazuje si bowiem, e d ugi okres uêredniania opadu ca kowitego py u na liêciach proporcjonalny do panujàcych warunków anemologicznych (pr dkoêç i kierunek wiatrów) powoduje swoiste i selektywne gromadzenie py ów drobnodyspersyjnych, znanych z ich znaczenia w procesie wentylacji dróg oddechowych oraz potencjalnie zdolnych do wywo ywania zmian patologicznych w póêniejszym czasie. Zjawisko wtórnego pylenia opisano nast pujàcymi parametrami: wspó czynnikiem wtórnej emisji K wed ug Stewarda [19] OkreÊla on emisj pochodzàcà z powierzchni utwardzonych i równy jest ilorazowi zawartoêci py- u zawieszonego (mg/m3) w powietrzu do zawarto- Êci py u osiad ego na powierzchni liêci (mg/m2). Wspó czynnikiem wzbogacenia U. OkreÊla on udzia wtórnego pylenia w zanieczyszczeniu przyziemnej warstwy powietrza [20]. Poni ej podano wzór umo liwiajàcy jego wyliczenie. U4 m 11m 2 100% m 1 U udzia wtórnego pylenia w zanieczyszczeniu przypowierzchniowych warstw powietrza, wyra ony w %, m 1 masa danego metalu zawarta w 1 gramie py u zawieszonego w punkcie przy ulicy, wyra ona w µg, m 2 masa danego metalu zawarta w 1 gramie py u zawieszonego w powietrzu w punkcie b dàcym poza zasi giem oddzia ywania wtórnego pylenia, wyra ona w µg. Dodatkowà masà danego metalu w ogólnym zanieczyszczeniu powietrza M [ 21]. Poni ej podano wzór umo liwiajàcy jego wyliczenie. M4U X g M dodatkowy udzia danego pierwiastka w ogólnym zanieczyszczeniu powietrza w sàsiedztwie powierzchni utwardzonych; U udzia wtórnego pylenia w zanieczyszczeniu przypowierzchniowych warstw powietrza, wyra ony w %; X g Êrednia geometryczna zawartoêç poszczególnych pierwiastków w sàsiedztwie ulicy.

4 48 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No. 4 Wspó czynnikiem kontaminacji E [22] b dàcym ilorazem zawartoêci metalu w pyle zawieszonym przy ulicy i zawartoêci metalu w pyle zawieszonym w punkcie odniesienia wyra onymi w (µg/m3) Komplementarny charakter powy szych wspó czynników zasugerowa potrzeb przeanalizowania zjawiska wtórnego pylenia w sàsiedztwie ulic o du ym nat eniu ruchu, lub w trakcie wyst powania wiatrów opr dkoêci powy ej 5 m/s. Za o enia przeprowadzonej analizy podano w tabeli 1. Dawk danego metalu w przeliczeniu na kg masy cia a dziecka, obliczono wed ug wzoru: D4(X g W N T n ) : (M T) Gdzie poszczególne jego wyra enia oznaczajà: D dawk pobranà [mg/d kg], X g Êrednie st enie substancji w powietrzu [mg/m3], W dobowà wentylacj p uc [m3/d]. N cz stotliwoêç kontaktu [d/rok], T n czas trwania kontaktu [rok], M Êrednià mas cia a [kg], T okres uêredniania [d]; Do oceny ryzyka zdrowotnego wybrano nikiel. Uzasadnieniem dla tej decyzji by a dominujàca rola tego metalu, wêród pierwiastków charakterystycznych dla emisji samochodowej. W scenariuszu oceny ryzyka zdrowotnego RZ, uwzgl dniono Êrednià geometrycznà zawartoêç niklu oraz wartoêç dodatkowej masy obcià ajàcej w przyziemnej warstwie powietrza odpowiadajàcej strefie oddychania dziecka. Uzyskane wartoêci przedstawiono dla warunków przeci tnych i maksymalnych M. R Z 4D : RfD Gdzie: R Z ryzyko zdrowotne, jest funkcjà nara enia na substancje toksyczne oceniane poprzez iloraz dawki pobranej (D [mg/d kg]) oraz dawki referencyjnej (RfD [mg/d kg]). WartoÊç dawki referencyjnej, RfD zaczerpni to z IRIS (ang. Integrated Risk Information System) [23], WartoÊç RfD dla Ni wynosi 2, [mg/d kg]. WYNIKI BADA I DYSKUSJA Wyniki przeprowadzonych badaƒ zawarto w za àczonych tabelach (tab. I, tab. II, tab. III, tab. IV, tab. V). Skutki zjawiska wtórnego pylenia porównywano w9 miastach, w których przeci tna Êrodowiskowa zawartoêç badanych metali w powietrzu istotnie si ró ni a (tab. II). I tak, iloêç stwierdzanego w Bytomiu Pb wynosi a 174 µg/m3 awtychach i w Bielsku Bia ej najmniej, bo kolejno 37 µg/m3 i 32 µg/m3. Podobnie, przeci tnie najmniejszà zawartoêç Cu w przyziemnej warstwie powietrza, zaobserwowano w Tychach 60 µg/m3 iw Bielsku 68 µg/m3 oraz Cz stochowie 38 µg/m3. Z kolei najwi ksze iloêci tego pierwiastka stwierdzono w Bytomiu 226 µg/m3 i Katowicach 204 µg/m3. Ârodowiskowy udzia Ni w ogólnym sk adzie zwiàzków chemicznych w miastach z przelotowymi ruchliwymi ulicami by najwi kszy w Zabrzu i Katowicach µg/m3. Podobna struktura komunikacyjna Bytomia i Rybnika, przyczyni a si najpewniej do zbli onej Êrodowiskowej zawartoêci niklu równej 38 µg/m3 Najmniejsze Êrodowiskowe iloêci niklu wyst powa y w Bielsku Bia ej 17 µg/m3 i w Tychach 19 µg/m3, zgodnie korespondujàc z wy ej omówionymi metalami. Pomimo istnienia zró nicowanych poziomów zawartoêci omawianych metali w przyziemnej warstwie powietrza, o wypadkowym zagro eniu obecnoêcià tych pierwiastków decyduje zjawisko wtórnego pylenia. Przekonuje o tym porównanie wspó czynników: wtórnej emisji K oraz wzbogacenia U. Przyk adem potwierdzajàcym powy szà tez mo e byç sytuacja w Bytomiu, gdzie przy wspomnianej wy ej Êredniej Tab. I. Za o enia oceny nara enia Tab. I. Founding of the exposure assessment M T N W N T Ârednia masa Wiek dzieci Dobowa Cz stotliwoêç UÊredniony okres cia a dzieci Czas trwania wch aniania wentylacja p uc kontaktu wp ywu [kg] [lata] [m 3 /d] [d/rok] [d]

5 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No zawartoêci Pb w powietrzu (174 µg/m3), udzia wtórnego pylenia opisuje wartoêç 14,3%, a przy prawie dwukrotnie mniejszej zawartoêci tego pierwiastka w Zabrzu i Gliwicach, wynoszàcej 86 µg/m3, rola zjawiska wtórnego pylenia jest w porównaniu do Bytomia prawie dwukrotnie wi ksza, bowiem odnotowany wspó czynnik wzbogacenia kszta towa si w tych miastach na poziomie 27%. Kolejny przyk ad wskazujàcy na toksyczne znaczenie wtórnego pylenia w sàsiedztwie ruchliwych ulic, mo na dostrzec w Katowicach, gdzie przeci tna zawartoêç Pb w powietrzu jest ni sza w porównaniu do Zabrza i Gliwic o 16 µg/m3, jednak dzi ki du emu nat eniu ruchu samochodowego w ca ym mieêcie wspó czynnik wtórnej emisji Pb jest wi kszy o oko o 35% w porównaniu do Zabrza. Tytu em zjawiska wtórnego pylenia wspó czynnik wzbogacenia powietrza Pb, jest w Katowicach wi kszy o oko o 7% w porównaniu do Zabrza i Gliwic. We wspomnianych rozwa aniach podkreêliç równie nale y udzia struktury przemys owej danego miasta w emisji py ów do Êrodowiska przyrodniczego oraz rol tej struktury we wp ywie zjawiska wtórnego pylenia które i w tym zakresie mo e mieç swój wk ad w ogólne zanieczyszczenie przyziemnych warstw powietrza. W Bytomiu znaczàcym êród em obecnoêci Pb sà dawne zak ady przetwórstwa rud o owiowo cynkowych oraz elektrownianych zlokalizowane w Miechowicach, a z kolei w Katowicach, zlikwidowane zak ady hutnicze metali kolorowych (Huta Szopienice, Huta We nowiec). O ile dane dotyczàce Bytomia Êwiadczà o przewa- ajàcym wp ywie emisji przemys owej, o tyle w Bielsku-Bia ej. ZawartoÊç Pb w porównaniu do Bytomia by a pi ç razy mniejsza, chocia wspó czynnik wzbogacenia zwiàzkami Pb w przyziemnej warstwie powietrza by w porównaniu z Bytomiem wi kszy o oko o 10%. Rolnicze otoczenie miasta Tychy oraz usytuowanie przelotowej drogi Katowice Bielsko-Bia a na obrze ach miasta sprawia, e przy niskiej zawartoêci Pb 37 µg/m3, wspó czynnik wzbogacenia jest wi kszy i wynoszàc 16,5% wy szy od wartoêci obliczonej dla Bytomia, wynoszàcej 14,3%. Ustalone wspó czynniki wtórnej emisji Stewarda na terenie województwa Êlàskiego waha y si w granicach: od 0,3% w Bielsku-Bia ej; do 4,0 w Bytomiu i 3,8 w Katowicach. Zkolei wspó czynnik wzbogacenia waha si na ca ym badanym obszarze w granicach od 14,3% do 34,6%. Dla wi kszoêci miast dodatkowy udzia zjawiska wtórnego pylenia w procesie kontaminacji Êrodowiska o owiem wyniós 21 34%; miedzià w granicach od oko o 45% w Gliwicach do 60% w regionie Zag bia, zaê niklem w ogólnej zawartoêci zwiàzków tego metalu kszta towa si na poziomie 93 99%. Wyniki dotyczàce niklu t umaczy si wysokim stopniem nasycenia badanych obszarów przez ruch samochodowy. Trzeba bowiem pami taç, e jego zawartoêç pochodzi z emisji uwalnianej w wyniku eksploatacji tarcz hamulcowych oraz podczas uwalniania spalin samochodowych (benzyna, ropa). Przeci tne wspó czynniki wzbogacenia (U) pozwoli y uszeregowaç badane miasta w kontekêcie nara enia zdrowotnego w nast pujàcy wzrastajàcy szereg: Cz stochowa, Bielsko-Bia a, Bytom, Katowice 23 26%; Gliwice i Rybnik 33 34%; Zabrze 43%; Tychy 50%. Te same tendencje zaobserwowano porównujàc wspó czynnik wzbogacenia (U) przyziemnej warstwy powietrza miedzià, która waha si w granicach 45% w Rybniku oraz do oko o 50% w Tychach, Katowicach, Bytomiu i Zabrzu. Prezentowane w tab. II wartoêci wspó czynnika wtórnej emisji (K) oraz wspó czynnika wzbogacenia wyraênie przekonujà, e rola zjawiska wtórnej emisji posiada praktyczny wymiar i powinna byç uwzgl dniana oddzielnie w przysz ych ocenach nara enia wybranych populacji ludzi ze szczególnym uwzgl dnieniem dzieci. Zatem w podstawowych scenariuszach nara enia opartego o tak zwany scenariusz mieszkaƒca, powinno si uwzgl dniç przewidywany wp yw nara enia wtórnà emisjà w sàsiedztwie ulic czy te powierzchni utwardzonych, np. asfaltowanych boisk w okresie wietrznej pogody. Oznacza to, e nasze wyniki pozwalajà rozpatrywaç wielkoêç zainhalowanej przez dziecko dawki wynikajàcej z wp ywu st enia danego metalu, jako rezultatu emisji towarzyszàcej zjawisku wtórnego pylenia. Zatem w nast pnej kolejnoêci, na przyk adzie wyznaczonych dodatkowych iloêci danego metalu wogólnym zanieczyszczeniu powietrza (M), mo liwe by o ukazanie bezwzgl dnego przyrostu zawartoêci badanych metali spowodowanego rozwa anà wtórnà emisjà. Dodatkowy udzia o owiu spowodowa jego przekroczenia ponad poziom Êrodowiskowy, wahajàcy si od 2,5 do 2,9 µg/g s.m.p. w Cz stochowie, Tychach i Bytomiu, o ponad 6,7 µg/g s.m.p. w Katowicach, o 4,8 µg/g s.m.p. w Gliwicach, o 3,5 µg/g s.m.p wzabrzu, o 4,0 µg/g s.m.p. w Rybniku. Z kolei zawartoêç Cu w przyziemnej warstwie powietrza w wyniku wtórnej emisji wzrasta a jedynie o oko o 8 µg/g s.m.p. w Bielsku-Bia ej i Cz stochowie, podczas gdy w Zabrzu, Rybniku, rejonie Zag bia o rzàd 14 µg/g s.m.p. Przyrost ten mia miejsce w najwi kszym stopniu w Katowicach i Gliwicach, bowiem by tam wy szy w porównaniu do poziomów Êrodowiskowych wyst powania miedzi w powietrzu o oko- o 16 µg/g s.m.p.

6 50 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No. 4 Tab. II. Charakterystyka toksycznoêci zjawiska wtórnego pylenia w sàsiedztwie ruchliwych ulic na terenie wybranych miast woj. Êlàskiego Tab. II. Characteristics of the toxicity of the phenomenon of secondary pollination in the vicinity of the busy streets in selected cities of the Silesian State Cu Ni Pb Me +n MiejscowoÊç/ region Emax Emin Mmin [µg/g s.m.py u] Mmax [µg/g s.m.py u] UÊrednie [%] Umax [%] K [10 2 ] Xg [µg/m 3 ] E M [µg/g s.m.py u] U [%] K [10 2 ] Xg [µg/m 3 ] E M [µg/g s.m.py u] U [%] K [10 2 ] Xg [µg/m 3 ] Zabrze 86 2,8 26,5 3,5 1, ,8 48,6 14,2 1, , ,84 4,73 33,48 1,75 Gliwice 86 3,2 27 4,8 1, ,9 44,6 16,0 1,8 53 0, ,01 4,45 14,64 1,5 Katowice 70 3,8 33,6 6,7 1, ,8 52,7 16,3 2, , ,15 2,02 31,08 1,34 Bytom 174 4,0 14,3 2,9 1, ,3 51,5 15,2 2, , ,84 2,54 36,43 1,34 Tychy 37 1,6 16,5 2,3 1,2 60 3, ,6 2,0 19 0, ,58 5, ,98 Rybnik 42 2,8 21,3 4,0 1, ,9 45,6 14,7 1, , ,33 4, ,52 Zag bie 74 1,7 34,6 2,0 1, ,5 60,3 14,6 2, , ,12 1,50 29,76 1,35 Bielsko-Bia a 32 0,3 24,6 1,5 1, ,4 46,5 8,2 1, , ,99 1,51 64,91 1,31 Cz stochowa 45 30,7 2,6 1, ,8 49,3 8,2 1, , ,72 1, ,30 W sposób przekonywujàcy o roli zjawiska wtórnego pylenia w tak zwanym scenariuszu mieszkaƒca Êwiadczà wartoêci wspó czynnika kontaminacji E, które dla Pb waha y si w granicach: 1,2 w Tychach do 1,5 w Katowicach, a dla Cu odpowiednio: 1,8 w Gliwicach i Rybniku; do 2,11 w Katowicach; 2,06 w Bytomiu i 2,0 w Tychach. Uwzgl dniajàc interpretacj tego wspó czynnika, trzeba podkreêliç, e wszystkie jego wartoêci kszta tujàce si powy ej jednoêci, Êwiadczà o znaczàcym wp ywie dodatkowo pobranych przez dziecko dawek omawianych metali w okresie prawie ca orocznego nara enia. Przedstawione w tab. II wyniki dotyczàce Ni potwierdzajà, w sposób wybiórczy, rol wtórnej emisji py ów. Wybór tego pierwiastka jako charakteryzujàcego wspomnianà emisj jest celowy. Jak ju wspomniano wy ej, zmiany jego wyst powania w przyziemnej warstwie powietrza na ró nych obszarach sà w g ównej mierze determinowane wielkoêcià emisji samochodowej. Drobnodyspersyjne py y systematycznie osiadajà na powierzchniach utwardzonych, by w sprzyjajàcych warunkach spowodowaç dodatkowy wk ad w ogólnà zawartoêç niklu w powietrzu. Proces ten jest jednak znacznie wyd u ony w czasie. Oznacza to, e dziecko, które charakteryzuje si wi kszà wentylacjà p uc jest na bie àco nie tylko nara one w sposób porównywalny z doros ymi, lecz tak e nara enie jego mo e wynikaç jednoczeênie z bie àcej emisji samochodowej oraz wtórnej emisji wczeêniej osiad ych py ów. Przy obserwowanej przeci tnej zawartoêci Ni w powietrzu w granicach µg/m3, minimalna dodatkowa iloêç w wyniku zjawiska wtórnego pylenia wynosi od 1,5 do 2 µg/g s.m.p., przy czym maksymalne iloêci tego typu pylenia mieszczà si w granicach 11,1 µg/g s.m.p. w Katowicach, do 18,3 µg/g s.m.p. wrybniku. PodkreÊliç nale y, e minimalna dodatkowa przeci tna zawartoêç Ni na obszarze badanych miast wynosi oko o 3 µg/g s.m.p. a maksymalna oko- o 14 µg/g s.m.p. Obliczone wspó czynniki kontaminacji E dla wartoêci minimalnych i maksymalnych zmienia y si kolejno od 14,6 do 64,9; minimalnie od 1,31 do 1,98. Zwracajà uwag wartoêci wspó czynnika E obliczone dla Bielska-Bia ej i ich porównanie do Bytomia, Katowic i Zabrza, które wynosi y E max 64,9; E min 1,30. Oznacza to, e wobec przedstawionych wartoêci tych wspó czynników dla Ni w tab. II wyraênie zaznacza si incydentalny wp yw emisji zjawiska wtórnego pylenia na terenie Bielska-Bia ej. Dzieje si tak gdy wartoêç 64,9 w porównaniu do innych miast jest oko o dwukrotnie wi ksza, pomimo niedu ego Êrodowiskowego zanieczyszczenia powietrza niklem (17 µg/m3), a wynoszàcy 1,31 minimalny wspó czynnik kontaminacji jest w tym mieêcie podobny zarówno dla Katowic, Bytomia, jak i regionu Zag bia.

7 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No Przyjmujàc arbitralnie wst pne za o enia dla potrzeb obliczeƒ wch anianej dawki Pb, Cu i Ni, w tab. III i tab. IV zestawiono porównanie danych dotyczàcych dwóch spoêród tych metali w zale noêci od wieku. Reprezentacja najwi kszych miast województwa Êlàskiego pozwoli a na sformu owanie dwóch wa nych spostrze eƒ: wch aniana dawka Cu i Pb zmienia si w zale noêci od badanego obszaru i zmniejsza wraz z dorastaniem dziecka. Uwzgl dniajàc koncepcj Ferreira Baptista [24], zmniejszenie wch anianych dawek w zale noêci od wieku t umaczy si znaczàcym przyrostem ogólnej masy cia a w nawiàzaniu do wiekowej anatomicznej masy uk adu oddechowego. dawka Pb wch aniana przez uk ad oddechowy dzieci w wieku 4 lat zmienia a si w zale noêci od badanego obszaru: od 2,8 (mg/dob /kg m.c.) w Bielsku-Bia ej do 15,53 (mg/dob /kg m.c.) w Bytomiu. W obr bie uprzemys owionych miast (dzieci w wieku 4 lat) wch aniajà od 6,25 mg/d kg m.c. (Katowice); do 7,68 mg/d kg m.c. (Zabrze, Gliwice). Analogiczne wartoêci dawek Cu dla dzieci z tych miast sà nast pujàce: Katowice 18,2 mg/d kg m.c., Bytom 20,2 mg/d kg m.c., Zabrze i Gliwice 12,7 mg/d kg m.c., Rybnik 6,8 mg/d kg m.c., Bielsko-Bia a 6,07 mg/d kg m.c., zaê w regionie Zag bia 8,9 mg/d kg m.c. WartoÊci te dla Pb zmniejszajà si odpowiednio z wiekiem np. dla dzieci w Bytomiu od 15,53 mg/d kg m.c. (4-latki), 8,67 mg/d kg m.c. (7-latki), 6,60 mg/d kg m.c. (10- latki), 5,43 mg/d kg m.c. (12-latki), do 4,35 mg/d kg m.c. (15-latki). Tab. III. Dawki Cu i Pb wch aniane przez uk ad oddechowy dzieci w funkcji wieku w warunkach wtórnego pylenia [mg/dob kg masy cia a] Tab. III. Dose of Cu and Pb absorption by the respiratory function in children-age in terms of secondary pollination [mg/day kg body weight] MiejscowoÊç/ region Zale noêç dawek badanych metali od wieku Pb Cu 4 lata 7 lat 10 lat 12 lat 15 lat 4 lata 7 lat 10 lat 12 lat 15 lat Zabrze 7,68 4,3 3,25 2,68 2,15 12,77 7,15 5,41 4,47 3,57 Gliwice 7,68 4,3 3,25 2,68 2,15 12,77 7,15 5,41 4,47 3,57 Katowice 6,25 3,5 2,65 2,18 1,75 18,21 10,2 7,73 6,37 5,1 Bytom 15,53 8,7 6,60 5,43 4,35 20,2 11,3 8,56 7,06 5,65 Tychy 3,3 1,85 1,4 1,15 0,92 5,35 3 2,23 1,87 1,5 Rybnik 3,75 2,1 1,6 1,3 1,05 6,8 3,8 2,8 2,4 1,9 Zag bie 6,6 3,7 2,8 2,3 1,85 8,9 5,0 3,78 3,1 2,5 Bielsko-Bia a 2,8 1,6 1,2 1,0 0,8 6,07 3,4 2,6 2,1 1,7 Cz stochowa 4,0 2,25 1,7 1,4 1,12 3,4 1,9 1,4 1,2 0,95 Tab. IV. Dawki Ni wch aniane przez uk ad oddechowy w warunkach wtórnego pylenia dla X g (D g ) i X max ( ) Tab. IV. Ni dose absorbed by respiratory conditions secondary pollination for X g and X max (Dg) ( ) MiejscowoÊç/ region 4 lata 4 lata 7 lat Dawki Ni w zale noêci od wieku 7 lat 10 lat 10 lat 12 lat 12 lat 15 lat 15 lat Zabrze 4,73 42,23 2,65 23,65 2,0 17,9 1,65 14,8 1,32 11,8 Gliwice 4,73 39,7 2,65 22,25 2,0 16,85 1,65 13,9 1,32 11,12 Katowice 4,37 18,03 2,45 10,1 1,86 7,65 1,53 6,3 1,22 5,05 Bytom 3,4 22,68 1,9 12,7 1,44 9,62 1,19 7,93 0,95 6,35 Tychy 1,7 51,34 0,95 28,75 0,72 21,78 0,59 17,97 0,47 14,37 Rybnik 3,48 41,87 1,95 23,45 1,48 17,76 1,22 14,65 0,97 11,72 Zag bie 2,86 13,4 1,6 7,5 1,21 5,7 1,0 4,7 0,8 3,75 Bielsko-Bia a 1,52 13,5 0,85 7,6 0,64 5,8 0,53 4,8 0,42 3,85 Cz stochowa 2, ,25 7,3 0,95 5,5 0,78 4,6 0,62 3,6

8 52 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No. 4 Porównanie wch anianych dawek Pb lub Cu przez dzieci w okreêlonym wieku mieszkajàce w Cz stochowie, wyraênie potwierdza, e emisja wtórnego pylenia posiada zró nicowane znaczenie dla ewentualnych skutków wynikajàcych z kontaminacji uk adu oddechowego tymi pierwiastkami. Zasadne b dzie tak e przeanalizowanie zmian wch anianych dawek Ni w funkcji wieku, które celowo obliczono dla przeci tnych warunków wyst powania Pb, Cu, Ni w powietrzu (D G ) i dla warunków incydentalnych (D M ). Warunki incydentalne wielokrotnie przewy szajà swojà ucià liwoêcià przeci tne depozycje Ni dostajàce si do otoczenia tytu em wtórnej emisji. Przyk adowo incydentalna dawka przyjmowana przez dzieci mieszkajàce w Zabrzu i Rybniku wynosi oko o 42 mg/dob kg m.c. Najwi kszà incydentalnà dawk Ni otrzymywa y dzieci w wieku 4 lat mieszkajàce w Tychach i wynosi a ona 51,3 mg/d kg m.c., ulegajàc zgodnie z ogólnie stwierdzonà zasadà obni eniu w kolejnych latach ich ycia (w wieku: 7 lat 28,7 mg/d kg m.c., 10 lat 21,8 mg/d kg m.c., 12 lat 17,9 mg/d kg m.c., 15 lat 14,3 mg/d kg m.c.). Incydentalne dawki, jakie otrzymujà dzieci na terenie Zag bia, Bielska- Bia ej, Cz stochowy sà wielokrotnie ni sze we wszystkich przedzia ach wiekowych od dawek przyjmowanych przez badane dzieci zamieszka e na terenach wysoko uprzemys owionych. Wyniki badaƒ Trojanowskiej i Âwietlika [25] dotyczà wielu aglomeracji w Polsce. Ich porównanie wskazuje, e dawki wch aniane z uwagi na wyst powanie wtórnej emisji py ów sà du o mniejsze w porównaniu do dawek Ni, jakie wch aniajà dzieci mieszkajàce w przemys owych miastach województwa Êlàskiego. Autorzy ci, przyjmujàc st enie Ni Êrodowiskowego rz du 3,2952,28 µg/m3, obliczyli wch anianà dawk na poziomie 2,0651,43 mg/d kg m.c., co jest wartoêcià przynajmniej dwukrotnie mniejszà od przyjmowanej przez czterolatki mieszkajàce w Zabrzu i Gliwicach, pó torej raza mniejszà od czterolatków mieszkajàcych w Bytomiu i Rybniku. Tylko dawka 4-latków mieszkajàcych w Tychach i Bielsku-Bia ej by a ni sza od przeci tnych obliczonych przez tych autorów. W scenariuszu jaki spotyka mieszkaƒców (dzieci) wybranych miast, przy ocenach ryzyka nara enia zasadne jest uwzgl dnienie maksymalnych zawartoêci Ni w powietrzu. Dzieci zamieszka e w wi kszoêci miast wch aniajà w warunkach zjawiska wtórnego pylenia oko o 20 razy wi ksze dawki Ni w Tychach nawet 25 razy wi ksze. Tylko na obszarze miast Zag bia, Bielska Bia ej i Cz stochowy maksymalne wch aniane dawki Ni w rezultacie wtórnej emisji sà 6,5 razy wi ksze. Poszczególne wch aniane dawki Ni przez uk ad oddechowy u dzieci w pozosta ych grupach wiekowych wwarunkach incydentalnych sà wi ksze, natomiast dla warunków Êrodowiskowego obcià enia powietrza Ni w warunkach wtórnej emisji dodatkowe wch anianie dawki Ni by y odpowiednio mniejsze, jednak wi ksze od ustalonych przez Trojanowskà i Âwietlik [25]. Przyk adowo, kolejne przeci tne dawki Ni wch aniane przez uk ad oddechowy dzieci mieszkajàcych w Bielsku-Bia ej wynosi y kolejno: 1,52 mg/d kg m.c. 4-latki, 0,85 mg/d kg m.c. 7-latki, 0,64 mg/d kg m.c. 10-latki, 0,53 mg/d kg m.c. 12-latki, 0,42 mg/d kg m.c. 15 latki. W przypadku najstarszych dzieci z tego miasta wartoêci te sà pi ç razy mniejsze w porównaniu do obcià enia Êrodowiskowego [25]. Prezentowane wy ej wyniki ilustrujàce toksykologiczny aspekt zjawiska wtórnego pylenia, sà podstawà do przedstawienia towarzyszàcego ryzyka zdrowotnego na przyk adzie niklu. Ponownie przypomnieç nale- y, i organem krytycznym jest uk ad oddechowy, ze wzgl du na g ówne êród o emisji zwiàzków niklu podczas spalania benzyny oraz oleju nap dowego. To sprawia, e u mieszkaƒców aglomeracji miejskich wpolsce wielkoêç dawki niklu pobranej drogà inhalacyjnà zmienia si w szerokich granicach. W przypadku kobiet wynosi od 1, do 1, mg/d kg m.c., a u m czyzn od 0, do 1, mg/d kg m.c. Najwi kszà jednak dawk niklu otrzymujà dzieci. Wynosi ona bowiem od 2, do 2, mg/d kg m.c. [25]. Autorzy ustalili, e dla Aglomeracji GórnoÊlàskiej ryzyko zdrowotne opisujà wartoêci: 0,4350, (HQr) dla m czyzn 0, dla kobiet i dla dzieci 2,0651, i sà one kilkakrotnie wy sze w porównaniu do dzieci zamieszka ych w Puszczy Boreckiej [18]. Ponadto, przyjmujàc do porównania ilorazy nara enia HQ Ni uzyskane dla traktowanej jako uk ad odniesienia Puszczy Boreckiej stwierdzono, e chocia ich wartoêci dla dzieci wynoszà 0,22 i sà wy sze od wartoêci dotyczàcych kobiet i m czyzn (kolejno 0,11 i 0,09) [18], dostrzec mo na, i incydentalnie trwajàce zjawisko wtórnego pylenia, determinowane pr dkoêcià sedymentujàcych py ów, PM 10 lub PM 2,5 rz du wynoszàcà 0,5 cm/s, stanowi wielokrotnie wi ksze ryzyko zdrowotne, ni ryzyko wynikajàce z przeci tnej obecnoêci niklu zawartej w tle w przyziemnej warstwie powietrza. Wspomniane ilorazy nara enia sà w przypadku 4-letnich dzieci odpowiednio wi ksze: ooko o 19 razy w Gliwicach; 21 razy w Zabrzu i Rybniku; 20 razy w Bytomiu. WartoÊci HQ Ni rz du 6,7 dotyczà pozosta ych populacji 4-letnich dzieci. Szczegó owe wyliczenie dla przeci tnych zawartoêci Ni wpowietrzu podczas wtórnej emisji py ów zestawiono wtab. IV i tab. V. Przeci tne ilorazy nara enia HQ Ni w poszczególnych grupach wiekowych dzieci waha y si : od 8 do 13 dla 7-latków, od 9,7 do 13,2 dla

9 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No latków, od 4,8 do 10,9 dla 12-latków, od 5,5 do 7,1 dla 15-latków. Ilorazy nara enia HQ Ni dla dzieci zamieszka ych w Cz stochowie lub Bielsku-Bia ej, czyli miastach po o onych poza obszarem o du ej koncentracji wp ywów przemys owej emisji obszarowej wynosi y odpowiednio: dla 4-latków 6,5 7, 7-latków 4,2 6,2, 10-latków 2,7 2,9, 12-latków 2,7 2,9; 15-latków 1,8 1,9. Z porównania wynika, e mimo zmniejszania si wartoêci ilorazów nara enia HQ Ni dla dzieci wraz z kolejnymi latami ich ycia, wyraênie zaznacza si wi kszy wp yw na ocen stanu ich zdrowia ze strony wtórnej emisji obecnej na skutek ruchu samochodowego lub wietrznej i s onecznej pogody (v 5 m/s) ani eli ze strony stanu rejestrowanego t a Êrodowiskowego (podstawowych badaƒ powietrza). Tab. V. Ryzyko zdrowotne oddzia ywania dobowych iloêci Ni w przyziemnej warstwie powietrza jako rezultat zjawiska wtórnego pylenia Tab. V. The health risk impact the daily quantity of Ni layer in the ground as a result of the phenomenon of secondary dust-air MiejscowoÊç/ region 4 lata 4 lata 7 lat 7 lat Dawki w funkcji wieku 10 lat 10 lat 12 lat 12 lat 15 lat 15 lat Zabrze 2,36 61,80 13,2 34,50 10,0 26,00 8,2 21,50 6,6 17,30 Gliwice 2,36 76,00 13,2 42,50 10,0 32,00 8,2 26,50 6,6 21,00 Katowice 2,18 49,50 1,22 28,00 9,3 21,00 7,6 17,50 6,1 14,00 Bytom 1,70 66,00 9,5 37,00 7,2 28,00 5,9 23,00 4,7 18,50 Tychy 8,5 60,50 4,7 34,00 3,6 25,50 2,9 21,00 2,3 17,00 Rybnik 1,74 82,00 9,7 46,00 7,4 34,50 6,1 28,50 4,8 23,00 Zag bie 1,43 54,00 8,0 30,00 6,0 23,00 5,0 19,00 4,0 15,00 Bielsko-Bia a 7,6 62,50 4,2 35,00 3,2 26,50 2,6 22,00 2,1 17,50 Cz stochowa 1,11 61,00 6,2 34,50 4,7 26,00 3,9 21,50 3,1 17,00 WNIOSKI 1. Ryzyko zdrowotne dzieci zamieszka ych w badanych warunkach Êrodowiskowych jest zró nicowane i determinowane wielkoêcià wtórnej emisji py ów zmniejsza si wraz ze wzrostem wieku dzieci. 2. SpoÊród badanej populacji najbardziej zagro one niklem sà dzieci, dla których wartoêci ilorazu HQr by y wielokrotnie (10 21 razy) wi ksze w porównaniu do ilorazu dzieci zamieszka ych w Puszczy Boreckiej (obszar odniesienia). 3. Wtórna emisja niklu stanowi wi ksze zagro enie dla uk adu oddechowego dzieci, ani eli przeci tna zawartoêç tego pierwiastka w powietrzu atmosferycznym. WYKAZ PIÂMIENNICTWA 1. US EPA: Risk Assessment Guidance for Superfund, Vol. I, Human Health Evaluation Manual (Part A), EPA/540/1-89/002. Office of Emergency and Remedial Response, Washington, D.C Kwapuliƒski J., Cyganek M., Miros awski J.: Intoksykacja powietrza w wyniku wtórnego pylenia w strefie oddzia ywania lasu. Ochrona Powietrza, 1991; 5: Kwapuliƒski J., Cyganek M., Miros awski J., Czomperlik B., Szywa a A.: Skutki zjawiska wtórnego pylenia lasu zanieczyszczonego toksycznymi metalami. Sylwan, 1992; 6. 4.Kwapuliƒski J., Miros awski J., Cyganek M.: Ocena toksyczno- Êci zjawiska wtórnego pylenia w sàsiedztwie ulicy; Ochrona Powietrza, 1991; 1: Miros awki J., Kwapuliƒski J., Paukszto A., Rochel R., Boroƒ M., Drabek O.: Speciation of metals in street dust; Pol J Environ Stud, 2006; 15(2a): Nowak B., Kwapuliƒski J.: Wyst powanie wybranych metali w pyle zawieszonym wokó Elektrowni agisza ; Ochrona Powietrza, 1991; 2: Miros awski J., Wiechu a D., Kwapuliƒski J., So tysiak G.: Udzia leênej emisji obszarowej w wyst powaniu metali w przyziemnej warstwie powietrza; Ochrona Powietrza i Problemy Odpadów, 2002; 36, 3: Kwapuliƒski J., So tysiak G.: Ekotoksykologia lasu, jako obszarowego êród a zjawiska wtórnego pylenia na przyk adzie lasu w Koch owicach (woj. Âlàskie); Problemy Ekologii, 2002; 6(5): Kwapuliƒski J., Cyganek M., Miros awski J., Nalewajek A.: The Estimation of the Level Contamination of the Air Near Forest shore. Expertentagung Waldschanensforchung im östelichen Mitteleurope und Bayern. 1990: Kwapuliƒski J., Cyganek M., Miros awski J.: Wyst powanie Pb i Cd we krwi ludzi pracujàcych w warunkach zjawiska wtórnego pylenia; Bromat Chem Toksykol, 1992; 2: Kwapuliƒski J., Miros awski J., Wiechu a D., KraÊnicka A.: Lokalizacja obiektów s u by zdrowia w aspekcie toksykologii zjawiska wtórnego pylenia; Ochrona Powietrza, 1995; 2: Miros awski J., Kwapuliƒski J., Brodziak B., Podleska J., Matera L., Wróbel H., Bogunia M.: Specjacja metali ci kich w py- ach w przyziemnej warstwie powietrza na terenie rekreacyjnym (Gmina Brenna); Ochrona Powietrza i Problemy Odpadów, 1999; 5:

10 54 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No Miros awski J., Rzepka J., Kwapuliƒski J.: Zjawisko wtórnego pylenia jako zagro enie cywilizacyjne dzieci i m odzie y (w:) Szymaƒska A.M., Krzy ak-szymaƒska E. (red.): W kierunku bezpiecznego ycia dzieci i m odzie y. Materia y z V Konferencji Naukowej, Katowice, 7-8 listopada 2005 r. GórnoÊlàska Wy sza Szko a Pedagogiczna im. Kardyna a Augusta Hlonda, Mys owice 2007: Rzepka J., Nogaj E., Kwapuliƒski J., Rochel R., Bogunia M.: Zjawisko wtórnej emisji Pb i Cd jako zagro enia cywilizacyjnego dzieci i m odzie y (w:) Szymaƒska A.M., Krzy ak-szymaƒska E. (red.): W kierunku bezpiecznego ycia dzieci i m odzie y. Materia y z V Konferencji Naukowej, Katowice, 7-8 listopada 2005 r. GórnoÊlàska Wy sza Szko a Pedagogiczna im. Kardyna- a Augusta Hlonda, Mys owice 2007; Szymczak W., Szeszenia-Dàbrowska N.: Szacowanie ryzyka zdrowotnego zwiàzanego z zanieczyszczeniem Êrodowiska; Biblioteka Monitoringu Ârodowiska, Warszawa Baraƒski B., Szymczak W.: Podstawy metody oceny ryzyka zdrowotnego. Wyd. Instytut Medycyny Pracy, ódê Wcis o E., Ioven D., Kucharski R., Szczuj J.: Human health risk assessment case study: an abandonem metal smelter site in Poland. Chemosphere 2002; 47: Inspekcja Ochrony Ârodowiska: Monitoring t a zanieczyszczenia atmosfery w Polsce dla potrzeb EMEP i GAW/WMO, Raport Syntetyczny 2008, Warszawa Stewart K.: Surface Contamination (in:) B.R. Fish (ed.) Proc. of a Symp. Healt at Gatlinburg, Pergamon Press, Oxford 1967; Endler Z., Markiwicz K., Michalczyk J., ZawartoÊç metali ci kich w liêciach, kwiatach i owocach bzu czarnego; WiadomoÊci Zielarskie, 1989; 2, Szymczykiewicz K.: Toksykologia py ów. Instytut Medycyny Pracy w PrzemyÊle W glowym i Hutniczym, Sosnowiec Endler Z., Michalczyk J., Markiwicz K.: Wp yw spalin pojazdów samochodowych na kumulacj toksycznych metali w li- Êciach i owocach g ogu; Herba Polonica, 1987, 4, US EPA: Integrated Risk Information System, A-Z list of Substances, iris.showsubstancelist ( ). 24. Ferreira-Baptista L., De Miquel E.: Geochemistry and risk assessment of street dust in Luanda, Angola: A tropical urban environment, Atmos Environ 2005; 39: Trojanowska M., Âwietlik. R.: Inhalacyjne nara enie Êrodowiskowe mieszkaƒców miast Polski na metale ci kie Kadm i nikiel oraz arsen; Medycyna Ârodowiskowa, 2012; 15, 2; Adres do korespondencji: Prof. dr hab. Jerzy Kwapuliƒski Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Ârodowiskowego Sosnowiec, ul. KoÊcielna 13 tel