FRAGMENTA FAUNISTICA Tom 30 Warszawa, Nr 22

Transkrypt

1 POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGII FRAGMENTA FAUNISTICA Tom 30 Warszawa, Nr 22 H alina B o l ik Charakterystyka morfologiczna B licca b joerkn a (LlNNAEUS, 1758) z Sanu (P isces, C yprinidae) [Z 11 tabelami w tekście] A b stract. Meristic and plastic features as well sex dimorphism of Blicca bjoerkna (L.) from the San river (tributary of Vistula) are given. Morphological variability of this species in comparison with the populations from other localities in east Europe is discussed. K rąp, Blicca bjoerkna (L.), wymieniany jest dla wód Polski w bardzo wielu publikacjach krajowych ( B e m b is z e w s k i, B o l ik 1975), lecz tylko w nielicznych rozpatrywany jest bardziej szczegółowo. Charakterystykę biologiczną podają: K l im c z y k -J a n ik o w s k a (1974), P ę c z a l sk a (1973), S y c ii (1955), S z y m c za k (1934), Z a w is z a (1951, 1953); cechy morfologiczne K l im c z y k -J a n ik o w s k a (1974) oraz T a d a j e w s k a (1980). Nadal nie wiadomo, czy istnieje zmienność morfologiczna tego gatunku w wodach Polski i jaki jest jej stopień. Niniejsze opracowanie stanowi przyczynek do zagadnienia zmienności krąpia, zarówno geograficznej, jak i ekologicznej. W ykorzystany do opracowania materiał (62 okazy tab. I) zebrano w latach w Sanie w okolicy Krasiczyna (woj. przem yskie). Bzeka Tabela I. Materiał Blicca bjoerjcna (L.) z Sanu opracowany biometrycznie l. c. (mm) n <?<? ?

2 352 H. Rolik na tym odcinku stanowi jeszcze typową strefę brzany i tylko w niektórych miejscach występują głębsze i spokojniejsze odcinki, na przemian z przełomami i progami o dużym spadku jednostkowym. K rąp występował tam nielicznie, a poławiane gatunki stanowiła głównie świnka, kleń, brzana, certa. Do porów nania wykorzystano krąpie z u ego (24 okazy) oraz dane zaw arte w opracowaniach wymienionych autorów. Dane biometryczne opracowano statystycznie z zastosowaniem ogólnie przyjętych metod. C harakterystyka morfologiczna D I I I 7-9; A I I I (19) 20-23; l.l. 44-^- 50; sp. branch ; vert ; ossa phar (96,7%), (3,3%). Liczba promieni miękkich w płetwie grzbietowej (tab. II) wynosi n a j częściej 8; 7 oraz 9 spotyka się sporadycznie. W płetwie odbytowej najczęściej znajduje się 21 promieni miękkich (tab. III). Liczba łusek w linii bocznej waha się zwykle w granicach od 45 do 48 (tab. IV), nad linią boczną najczęściej było Tabela II. Liczba promieni rozgałęzionych w p łetwie grzbietowej Blicca bjoerkna (L.) Liczba promieni n x ± s-x San ,00 ± 0, ,00 Tabela III. Liczba promieni rozgałęzionych w płetwie odbytowej Blicca bjoerkna (L.) Liczba promieni n x ± San ,13 ± 0, ,86 ± 0,21 Tabela IV. Liczba łusek w linii bocznej Blicca bjoerkna (L.) Liczba łusek n x ± SJ to San ,74 ± 0, ,58 ± 0,25 2,68

3 Blicca bjoerlcna z Sanu 3 53 ich 9 (tab. Y), pod linią zaś 5 (tab. V I). Wyrostków filtracyjnych było zwykle 15 lub 16 (tab. V II), kręgów 40 lub 41 (tab. V III). Cechy plastyczne krąpia z Sanu wyliczone w procentach długości ciała (l. c.) przedstawiono łącznie dla samców i samic w tab. IX. Współczynniki zmienności tych cech w obrębie populacji miały wartości bardzo niskie (od 2,16 do 6,46). Jedynie w przypadku szerokości ciała, która w dużej mierze zależy od kondycji osobnika, w artość tego współczynnika wyniosła 9,49. Tabela V. Liczba łusek nad linią boczną Blicca bjoerlcna (L.) Liczba łusek n X ± x San ,95 ± 0, ,91 ± 0,21 Tabela VI. Liczba łusek pod linią boczną \ Blicca bjoerlcna (L.) Liczba łusek 5 6 n x ± San ,34 ± 0, ,61 ± 0,10 Tabela VII. Liczba wyrostków filtracyjnych u Blicca bjoerlcna (L.) Liczba wyrostków n x ± San ,86 ± 0, ,96 ± 0,75 Tabela V III. Liczba kręgów u Blicca bjoerlcna (L.) Liczba kręgów n * ± 8X San ,53 ± 0,10

4 3 5 4 H. Rolik Tabela IX. Cechy plastyczne Blicca bjoertcna (L.) z Sanu Cechy Zakresy zmienności X ± S* s V Longitudo totalis (mm) ,3 Longitudo corporis (mm) ,0 in %% I.e. Longitudo capitis 2 1,8-2 4,6 23,06 ± 0,15 1,02 4,42 Summa altitudo capitis 1 7,0-2 0,2 18,64 ± 0,09 0,74 4,00 D istantia praeorbitalis 6, 2-8,0 6,94 ± 0,05 0,36 5,19 D istantia postorbitalis 9,5-1 1,7 10,53 ± 0,07 0,47 4,46 Diam eter oculi 6, 0-7,8 6,59 ± 0,05 0,34 5,20 Summa latitudo capitis 1 0,8-1 4,4 12,12 ± 0,10 0,69 5,69 D istantia inter oculos 7,7-1 0,0 8,65 ± 0,08 0,55 6,36 Summa altitudo corporis 3 3,6-4 1,2 37,33 ± 0,24 1,59 4,14 Minima altitudo corporis 1 0,3-1 2,1 11,16 ± 0,07 0,48 4,29 Distantia praedorsalis 5 3,5-5 9,3 56,56 ± 0,22 1,46 2,58 Distantia postdorsalis 3 3,7-3 9,6 36,95 ± 0,22 1,46 3,95 D istantia praeventralis 4 3,0-4 8,3 45,86 ± 0,15 1,00 2,16 D istantia praeanalis 6 2,1-6 9,4 66,04 ± 0,23 1,55 2,35 Spatium P V 2 0,6-2 5,6 22,99 ± 0,15 1,01 4,39 Spatium V A 1 8,1-2 4,8 21,84 ± 0,21 1,41 6,46 Longitudo pedunculi caudae 1 2,3-1 6,1 14,23 ± 0,13 0,91 6,39 Sum in a latitudo corporis 1 0,4-1 5,6 12,54 ± 0,18 1,19 9,49 Summa longitudo P 1 8,1-2 2,2 20,03 ± 0,14 0,93 4,63 Summa longitudo V 1 5,3-2 1,8 18,53 ± 0,13 0,90 4,84 Summa altitudo D 2 4,0-2 9,5 26,95 ± 0,21 1,42 5,26 Summa altitudo A 1 6,4-2 0,6 18,35 ± 0,14 0,97 5,25 Longitudo lobi superior G 2 5,0-3 0,6 27,41 ± 0,19 1,25 4,56 Longitudo lobi inferior G 2 6,1-3 2,1 29,48 ± 0,21 1,33 4,51 Tabela X. Dymorfizm płciowy Blicca bjoertcna (L.)*z Sanu Cechy Samce zakres zmienności X Samice zakres zmienności X Xi i/ * i * 1sXl + 8X, Longitudo capitis 2 1,8-2 4,3 22,88 2 2,4-2 4,6 23,18 2,08 Distantia postorbitalis 9,5-1 1,4 10,38 1 0,3-1 1,7 10,79 3,79 Summa latitudo capitis 1 0,8-1 3,9 11,88 1 1,0-1 4,4 12,46 2,34 D istantia inter oculos 7,7-9,4 8,5 7,8-1 0,0 8,88 2,74 Summa altitudo corporis 3 3,6-3 9,7 36,96 3 5,9-4 1,2 38,03 2,86 D istantia praedorsalis 5 3,5-5 8,4 56,09 5 4,8-5 9,3 56,98 2,86 D istantia praeventralis 4 3,0-4 8,3 45,42 4 4,4-4 8,0 46,35 3,88 Distantia praeanalis 6 2,1-6 8,7 65,48 6 4,6-6 9,4 66,81 3,83 Spatium P V 2 0,6-2 4,2 22,74 2 1,0-2 5,6 23,46 2,54 Spatium V A 1 9,0-2 4,0 21,41 1 8,1-2 4,8 22,17 2,04 Summa longitudo P 1 8,3-2 2,2 20,35 1 8,1-2 1,0 19,89 2,04 Suinma longitudo V 1 7,4-2 1,8 19,00 1 5,3-1 9,3 18,13 3,18

5 Tabela X I. Zestawienie cech merystycznyck (min.-max., x) Blicca bjoerlcna (L.) z różnych stanowisk zasięgu geograficznego Cechy Stanowisko i autor promieni J) promieni A łusek w l.l. łu sek nad l.l. łusek pod l.l. wyrostków filtracyjnych kręgów San (dane własne) III 7-9 III (19) ,00 21,13 46,74 8,95 5,34 14,86 40,53 III 8 III (19) (dane własne) 8,00 20,88 47,58 8,91 5,61 14,96 Zbiornik Goczałkowicki (K lim czyk-j anik o w sk a 9,05 22,30 47,88 9,87 5,66 14,14 41, )1 W iślany (T a d a j e w s k a 1980) 8,16 21,36 47,21 15,75 41,53 Niemen (Z u k o v 1965) (43)45-49(51) (12) ,1 22,1 46,7 13,6 40,9 Dniepr (Ź u k o v 19G5) (7) (25) ,51 21,99 46,67 16,25 40,54 Ukraina (M o v ća n i S m ir n o v III 8-9 III (8) (7) (11)12-15(16) (37) ) 8,08 20,56 46,08 9,36 5,92 13,84 38,52 1 Wartości średnie obliczyła autorka niniejszego opracowania na podstawie danych K l i m c z y k - J a n i k o w s k i e j.

6 356 H. Rolik Dymorfizm płciowy Obliczone osobno dla samców i samic cechy plastyczne wykazały istnienie dym orfizm u płciowego w wielu cechach (tab. X ). Samice miały bardziej masyw ną głowę (większa jest u nich długość i wysokość głowy oraz odległość przedoczna, szersza jest zarówno głowa, jak i odległość m iędzyoczna); większa jest u nich także odległość przedgrzbietow a, przedbrzuszna, przedodbytowa oraz odległości między płetw am i piersiowymi, brzusznym i i początkiem nasady płetw y odby towej. Samce miały natom iast dłuższe płetw y parzyste, szczególnie brzuszne. Różnice we wszystkich przypadkach nie były zbyt wysokie, lecz istotne (dla, poziomu wiarogodności 0,01 lub 0,05). Zmienność Porów nując dane uzyskane dla populacji z Sanu z danym i o krąpiu z innych stanowisk, nie stwierdza się znacznych różnic w cechach merystycznych (tab. X I). Bardzo zbliżone są wartości liczby promieni w płetwie grzbietowej (dosyć znacznie odbiega tu ta j tylko populacja ze zbiornika Goczałkowickiego, co być może w ynika z innej m etody obliczania liczby promieni w D i l ). Przeciętnie o ok. 0,5 prom ienia więcej miały krąpie z północnej części dorzecza D niepru (ob szar Białorusi), opracowane przez Z u k o v a ( ). W liczbie promieni miękkich wr płetwie odbytowej również nie obserwuje się większej zmienności. Wyższe liczby cechowały jedynie krąpie z Xiemna i z północnego dorzecza D niepru, a także u Wiślanego. Liczba łusek w linii bocznej była niższa od przeciętnej u krąpi z U krainy, czyli ze zlewiska czarnomorskiego. Jedynie wyrostków filtracyjnych wykazywała dużą zmienność zarówno w wielkościach skrajnych, ja k i średnich. Liczba kręgów, podobnie jak i łusek w linii bocznej, była najniż sza u populacji z U krainy. Porównanie proporcji ciała krąpi z Sanu i u ego w ykazało, że w niektórych cechach różnice między tym i populacjam i są znaczne (tab. X I ). Populacja z Sanu miała wyższe ciało, a szczególnie trzon ogonowy, dłuższe płetw y parzyste i wyższe płetw y nieparzyste (D i ^L). Je st to prawdopodobnie zmienność ty p u ekologicznego, różnica między populacją reofilną (San) a limnofilną ( ). Podobny ty p zmienności, dotyczący tych samych cech, zaobserwowano u Gobio gobio (L.) przy porów naniu populacji z W isły (reofilna) z populacją z jeziora M amry (limnofilna) ( B o l ik 1965). Zmienność cech plastycznych u Gobio gobio (L.) była identyczna z omawianą obecnie u Blicca bjoerkna (L.). PIŚM IENNICTW O K l i m c z y k - J a n i k o w s k a M Pokarm i charakterystyka biometryczna krąpia (B licca bjórkna L.) ze zbiornika zaporowego w Goczałkowicach. A cta hydrobiol., Kraków, 16: , 1 f., 5 tab. M o v ć a n J. V., A. I. S m i r n o v Fauna Ukrainy, 8, vyp. 2, ć. 2. K yiv, pp., 2 0 ff.r tab.

7 Blicca bjoerkna z Sanu 357 P ę c z a l s k a A Połowy i niektóre zagadnienia z biologii krąpia (Blicca bjoerkna (L.)) z u ego. Pr. MIR A, Gdynia, 17: , 1 f., 7 tab. R e m b is z e w s k i J. M., H. R o l i k Krągłouste i Ryby Gyclostomata et Pisces. Katalog Fauny Polski, 38. Warszawa, 251 pp., 2 tab., 2 mapy. R o l i k H Materiały dotyczące zmienności geograficznej i ekologicznej Gobio gobio (L). w Polsce. Fragm. faun., Warszawa, 12: 15-29, 7 tab., 1 mapa. S y c h R Obserwacja nad rozrodem ryb w łasze Konfederackiej w środkowym biegu rzeki W isły. Rocz. Nauk roln. B, Warszawa, 69: , 5 ff., 4 tab., 2 m apy. S z y m c z u k M Z biologii krąpia (Blicca bjórkna). Prz. ryb., Warszawa, 7: , 5 ff., I wy kr. T a d a.te w s k a M Cechy merystyczne i biometryczne krąpia Blicca bjoerkna (L.) z u Wiślanego. Zesz. nauk. ART Olszt., Ochrona Wód i Rybactwo Śródlądowe, Olsztyn, 10: , 6 tab. Z a w is z a J Szybkość wzrostu leszcza, certy, brzany i krąpia w środkowym biegu Wisły w okolicach Warszawy. Rocz. Nauk roln., Warszawa, 57: , 6 ff., 19 tab. Z a w is z a J Wzrost ryb wr jeziorze Tajty. Rocz. Nauk roln. D, WarszaAva, 67: , II tab., 1 fot. Ż u k o y P. I Ryby Belorussii. Minsk, 416 pp., 72 ff., 144 tab. Instytut Zoologii PAN Warszawa, W ilcza 64 PE3IOME [3arnaBHe: M op^ojiorna Blicca bjoerkna (Linnaeus, 1758) H3 CaHa (Pisces Cyprinidaej\ A btop aaet noflpo6hyk> xapaicrephcthky MepncTiniecKHx npn3hakob (Ta6. II-VIII), OJiacTHaecKHx npn3hakob (Ta6. IX), paccmatpubaet nojioboft,zjnmop(j>h3m (Ta6. X) Blicca bjoerkna (L.) H3 nputoka Bhcjim pekh CaH. CpaBHHBaeT Taioice MepHCTHaecKne nph3haicn 3Toro BH^a H3 pa3hbix nyhktob ero reorpacjihheckoro apeajia. SUMMARY [Title: Morphological characteristics of Blicca bjoerkna (L i n n a e u s, 1758) from the San (Pisces, Cyprinidae) ] The author gives the morphological features of Blicca bjoerkna (L.) from the San river (tributary of Vistula) in the Tabs. II-V III (meristic ones) and in Tab. X (plastic ones). Meristic features of th e same species from various localities of its geographic distribution are compared. Redaktor pracy prof. dr A. Riedel