Klasyfikacja zagro enia po arowego lasów Polski

Transkrypt

1 Leœne Prace Badawcze (Forest Research Papers), 2009, Vol. 70 (2): Ryszard Szczygie³ 1, Barbara Ubysz 1, Miros³aw Kwiatkowski 1, Józef Piwnicki 1 Klasyfikacja zagro enia po arowego lasów Polski Forest fire hazard classification in Poland Abstract. The paper presents a new method of classifying forest areas with regard to fire hazard. In comparison with the rules in force in Poland, in determining fire hazard not Selianinov s hydrothermal coefficient neither air pollution coefficient have been applied. As concerns stand criterion, 3 to 6 forest habitat types have been added to the list of the most flammable forest habitat types, while stand age has not been taken into consideration. The number of fires criterion has been replaced by a more objective one fire density, that is the number of fires per 1000 hectares of forest area. Moreover, the anthropogenic criterion has been added, taking into account the number of inhabitants per 1000 hectares of forest areas, which is related to forest fire occurrences. This method enables classification on different administration levels applying uniform criteria. On its basis, classification of fire hazard have been performed for forest districts, counties, sub-regions, provinces and regional directorates of the State Forests in Poland. Key words: forest risk fire 1. Wstêp Ocena zagro enia po arowego lasu jest zasadnicz¹ przes³ank¹ do planowania wszelkich przedsiêwziêæ zwi¹zanych z ochron¹ przeciwpo arow¹, zarówno w zakresie profilaktyki, przygotowania terenów leœnych na wypadek po aru, jak i dzia³añ operacyjnych jednostek ratowniczych. Odgrywa ona równie decyduj¹c¹ rolê przy dystrybucji œrodków finansowych przeznaczonych na ochronê lasów przed po arami. Obowi¹zek klasyfikacji lasów pod wzglêdem zagro enia po arowego zosta³ na³o ony na kraje cz³onkowskie Unii Europejskiej Rozporz¹dzeniem Rady (EEC) nr 2158/92 z dnia 23 lipca 1992 r. o ochronie lasów Wspólnoty przed po arami. Artyku³ 2 rozporz¹dzenia postanawia³, e kraje cz³onkowskie sklasyfikuj¹ swoje terytoria wed³ug stopnia ryzyka po aru lasu. Obszar sklasyfikowany musia³ odpowiadaæ obszarowi administracyjnemu, co najmniej równemu podregionowi, tj. grupie powiatów (III poziom NUTS 2 ). Rozporz¹dzenie podawa³o tylko ogólne zasady klasyfikacji obszarów leœnych pod wzglêdem zagro- enia po arowego. Jako tereny wysokiego ryzyka mog³y byæ sklasyfikowane wy³¹cznie te obszary, na których wystêpuj¹ce stale lub cyklicznie po ary lasu stwarzaj¹ powa ne zagro enie dla równowagi ekologicznej oraz bezpieczeñstwa ludzi i dóbr lub przyspieszaj¹ proces pustynnienia terenów wiejskich. Natomiast obszary, na których po ary lasu nie wystêpuj¹ stale lub cyklicznie, ale stwarzaj¹ znaczne zagro enie dla ekosystemów leœnych, mog³y byæ sklasyfikowane jako obszary œredniego ryzyka. W rozporz¹dzeniu wymieniono obszary, które zaliczono do wysokiego ryzyka zagro enia po arowego lasu, po³o one: w Portugalii, w Hiszpanii, we Francji (regiony Akwitanii, Œrodkowych Pirenejów, Korsyki, Langwedocji-Roussillion, Prowansji- Alp-Lazurowego Wybrze a oraz departamenty Ardèche i Drôme), 1 2 Instytut Badawczy Leœnictwa, Samodzielna Pracownia Ochrony Przeciwpo arowej Lasu, Sêkocin Stary, ul. Braci Leœnej 3, Raszyn, Fax , R.Szczygiel@ibles.waw.pl NUTS Nomenclature Unit Territorial Statistic (Jednostka Terytorialna do Celów Statystycznych)

2 132 R. Szczygie³ et al. / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): A Poziom zagro enia Risk level niski / low œrednioniski / low-medium œredni / medium œredniowysoki / medium-high wysoki / high B Kategoria zagro enia Fire risk class niska / low œrednia / medium wysoka / high brak danych / no fire data Rycina 1. Poziom zagro enia po arowego obszarów leœnych w 1992 r. okreœlony na podstawie Council Regulation (EEC) No. 2158/92 of 23 July 1992 on protection of the Community's forests against fire (A) oraz kategoria zagro enia po arowego w 2006 r. ustalona na podstawie liczby i powierzchni po arów (B) Figure 1. Level of fire hazard for forest areas in 1992 determined on the basis of Council Regulation (EEC) No. 2158/92 of 23 July 1992 on protection of the Community's forests against fire (A) and fire hazard category in 2006 determined on the basis of the number and area of fires (B) we W³oszech (regiony Mezzogiorno, Lacji, Toskanii, Ligurii, Umbrii, Marchi, Emilii-Romagni, prowincje Cuneo i Alessandrii w Piemoncie oraz prowincja Pavia w Lombardii, a tak e obszary na zalesionych terenach górskich na pó³nocy kraju), w Grecji. W innych regionach Unii, poza wymienionymi powy ej, obszary leœne mog³y zostaæ uznane za obszary wysokiego ryzyka, jeœli pañstwo cz³onkowskie przed³o- y³o uzasadniony wniosek. Pozosta³e obszary Wspólnoty powinny byæ sklasyfikowane jako obszary o ma³ym ryzyku. W marcu 2006 roku na spotkaniu ekspertów z krajów UE ds. po arów lasów w Brukseli przedstawiono propozycjê skategoryzowania obszarów leœnych na podstawie wystêpowania po arów lasu i powierzchni objêtej po arem. Kategoryzacjê zagro enia po arowego obszarów leœnych na podstawie unijnego rozporz¹dzenia przedstawiono na rycinie 1A, a wynik klasyfikacji na podstawie liczby i powierzchni po arów na rycinie 1B. Z rycin wynika, e Polska uznana zosta³a pocz¹tkowo za kraj o ma³ym zagro eniu po arowym lasów, co wynika³o przede wszystkim z braku pe³nych danych o po arach lasu w naszym kraju. W Polsce zasady klasyfikacji lasów pod wzglêdem zagro enia po arowego po raz pierwszy opracowane zosta³y przez Instytut Badawczy Leœnictwa w 1975 r. (Karlikowski et onkiewicz 1975) i na ich podstawie dokonano pierwszej kategoryzacji terenów leœnych, bêd¹cych tylko w zarz¹dzie Lasów Pañstwowych. W 1992 r. dokonano modyfikacji kryteriów oceny zagro enia po arem (Santorski 1992, 1993, 1994). Na rycinie 2 przedstawiono aktualnie obowi¹zuj¹c¹ (stan na r.) kategoryzacjê Lasów Pañstwowych pod wzglêdem zagro enia po arowego. Zasady kategoryzacji lasów okreœla rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 22 marca 2006 r. w sprawie szczegó³owych zasad zabezpieczenia przeciwpo arowego lasów (Dz.U. Nr 58, poz. 405). W myœl tego przepisu kategoryzacji zagro enia po arowego dokonuje siê dla nadleœnictwa albo parku narodowego, bior¹c pod uwagê: œredni¹ roczn¹ liczbê po arów z 10 lat; procentowy udzia³ powierzchni Bs, Bœw i BMœw i powierzchni I i II klasy wieku, jako najbardziej podatnych na po ary; Kategorie zagro enia po arowego Fire risk classes I II III Rycina 2. Kategoryzacja zagro enia po arowego nadleœnictw wed³ug instrukcji ochrony przeciwpo arowej obszarów leœnych (stan na r.) Figure 2. Classification of fire hazard for forest districts in accordance with the forest fire prevention instruction (status as of )

3 R. Szczygie³ et al. / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): warunki klimatyczne okreœlone wspó³czynnikiem hydrotermicznym Sielianinowa; wskaÿnik zanieczyszczeñ powietrza. Poniewa obowi¹zuj¹ca metoda kategoryzacji dotyczy³a tylko nadleœnictw i parków narodowych, celem pracy by³o opracowanie nowych zasad kategoryzacji obszarów leœnych Polski pod wzglêdem zagro enia po- arowego oraz ocena tego zagro enia dla wszystkich lasów (bez wzglêdu na rodzaj ich w³asnoœci) na ró nych poziomach podzia³u administracyjnego kraju. Uznano za wskazane uwzglêdnienie bardziej miarodajnych czynników kszta³tuj¹cych zagro enie po arowe lasu i wystêpowanie po arów, z jednoczesnym wziêciem pod uwagê propozycji unijnych w tym zakresie. Przeprowadzenie nowej oceny zagro enia po arowego polskich lasów sta³o siê konieczne równie z tego powodu, e rozporz¹dzenie Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 wrzeœnia 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) ogranicza³o pomoc finansow¹ na wsparcie dzia³añ z tytu³u zapobiegania po arom tylko do obszarów sklasyfikowanych przez pañstwa cz³onkowskie jako obszary wysokiego lub œredniego ryzyka zagro enia po arowego. 2. Metodyka W celu okreœlenia kryteriów klasyfikacji lasów pod wzglêdem zagro enia po arowego wybrano cztery grupy parametrów, tj.: wystêpowanie po arów, czynniki drzewostanowe, czynniki klimatyczne, czynniki antropogeniczne. Charakteryzuj¹c wystêpowanie po arów lasów objêto analiz¹ po ary z lat (Perliñska 2003, 2004, 2005, 2006). Listê elementów przyjêtych do analizy rozszerzono o 14 nowych w stosunku do uwzglêdnianych w obowi¹zuj¹cej aktualnie metodzie kategoryzacji zagro enia po arowego lasu (ZPL). Ocenie poddano wystêpowanie po arów w zale noœci od czynników klimatycznych, œrodowiskowych i antropogenicznych. Wszystkie analizy uwzglêdnia³y wystêpowanie po arów lasu w odniesieniu do 1000 ha powierzchni leœnej danego obszaru (gêstoœæ wystêpowania po arów). Spoœród czynników drzewostanowych uwzglêdniono udzia³ powierzchni zajmowanych przez: siedliskowe typy lasu (STL). drzewostany poszczególnych klas wieku, panuj¹ce gatunki drzew, Spoœród czynników antropogenicznych uwzglêdnione zosta³y: liczba mieszkañców w przeliczeniu na 1000 ha lasu, gêstoœæ dróg publicznych (w analizie uwzglêdniono drogi powiatowe i gminne), stopa bezrobocia, nasilenie ruchu turystycznego wyra one liczb¹ udzielonych noclegów, wielkoœæ emisji zanieczyszczeñ, stê enie podstawowych zwi¹zków szkodliwych w powietrzu. Spoœród czynników klimatycznych uwzglêdnione zosta³y: œrednia wartoœæ wspó³czynnika hydrotermicznego Sielaninowa dla sezonu palnoœci lasu (kwiecieñ paÿdziernik), œrednia liczba miesiêcy z wartoœci¹ wspó³czynnika hydrotermicznego Sielaninowa mniejsz¹ od 1,2 (okresy suszy), œrednia temperatura powietrza dla sezonu palnoœci, suma opadów atmosferycznych dla sezonu palnoœci, œrednia temperatura powietrza, wilgotnoœæ œció³ki i wilgotnoœæ wzglêdna powietrza oraz stopieñ zagro enia po arowego lasu i suma opadów atmosferycznych z godziny 9.00 na podstawie danych z sieci prognostycznej. W pierwszym etapie prac przeprowadzono analizy wystêpowania po arów lasu w przeliczeniu na 1000 ha powierzchni leœnej w zale noœci od wszystkich wybranych czynników, stosuj¹c metodê korelacji jednoczynnikowej. W drugim, wyniki tych analiz pos³u y³y do ustalenia rangi poszczególnych czynników oraz do opracowania wzorów pozwalaj¹cych na obliczenie liczby punktów do ustalania kategorii zagro enia po arowego lasu. Przeprowadzaj¹c klasyfikacjê nadleœnictw w kilku wypadkach napotkano trudnoœci w uzyskaniu pe³nych danych nieodzownych do jej wykonania. Spowodowane by³y one m.in. zmianami granic b¹dÿ utworzeniem nowych nadleœnictw. W takich wypadkach kategoryzacji dokonano na podstawie dostêpnych danych, bior¹c te pod uwagê wyniki klasyfikacji s¹siaduj¹cych nadleœnictw. 3. Wyniki Sformu³owanie metody kategoryzacji Wystêpowanie po arów Najistotniejszym czynnikiem, który zosta³ uwzglêdniony przy opracowywaniu zasad ustalania kategorii zagro enia po arowego obszarów leœnych by³o wystêpowanie na danym terenie po arów we wczeœniejszym

4 134 R. Szczygie³ et al. / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): okresie. W tym celu zbadano korelacjê pomiêdzy gêstoœci¹ wystêpowania po arów w poszczególnych latach analizowanego okresu w zale noœci od przeciêtnej gêstoœci wystêpowania po arów na tym samym obszarze w pozosta³ych czterech latach tego okresu. Na tej podstawie opracowano wzór (1) pozwalaj¹cy na okreœlenie wp³ywu gêstoœci wystêpowania po arów w minionych latach na wystêpowanie po arów: PP = 12, 5log( 112, GP + 0, 725) + 15, (1) gdzie: P p liczba punktów odpowiadaj¹ca gêstoœci wystêpowania po arów, G p œrednia gêstoœæ wystêpowania po arów w okresie wieloletnim (zakres wartoœci: 0 8,79). Dla tej zale noœci uzyskano bardzo wysok¹ wartoœæ wspó³czynnika korelacji, wynosz¹c¹ 0,7800, co potwierdzi³o za³o enie o koniecznoœci uwzglêdnienia tego parametru przy ustalaniu kategorii zagro enia po arowego lasu. Rozk³ad przewidywanej gêstoœci wystêpowania po arów obliczonej za pomoc¹ powy szego wzoru w porównaniu z obserwowanymi wartoœciami przedstawiono na rycinie 3. Rycina 3. Gêstoœæ wystêpowania po arów lasu w poszczególnych latach okresu w przeliczeniu na 1000 ha powierzchni leœnej w zale noœci od przeciêtnej gêstoœci w pozosta³ych czterech latach dla poszczególnych nadleœnictw Figure 3. Forest fire density by year in per 1000 hectares of forest area in relation to average fire density in the remaining four years for individual forest districts. Czynniki drzewostanowe W celu ustalenia, które siedliskowe typy lasu, klasy wieku i gatunki drzew panuj¹cych nale y uwzglêdniæ przy okreœlaniu kategorii ZPL, przeprowadzono analizê Tabela 1. WskaŸnik palnoœci lasu w zale noœci od siedliskowego typu lasu Table. 1. Forest flammability index in relation to forest habitat type Siedliskowe typy lasu Forest habitat type* Udzia³ powierzchni Lasów Pañstwowych Share of the State Forest area [%] Po ary lasu Forest fires N % WskaŸnik palnoœci Flammability index Bs 0, ,80 4,39 Bw 0, ,79 1,81 Bœw 22, ,25 1,66 BMœw 24, ,19 1,30 BMw 4, ,26 1,18 L³ 0, ,41 1,03 LMw 3, ,83 0,85 LMœw 17, ,95 0,69 BMwy 0, ,09 0,50 L³G 0,02 2 0,01 0,50 LMwy 1, ,68 0,48 Lœw 8, ,49 0,39 BMb 0, ,19 0,37 Lw 1, ,49 0,31 BMG 0, ,16 0,28 LMG 1, ,46 0,26 Ol 1, ,38 0,21 LMb 0, ,10 0,19 BG 0,12 5 0,02 0,17 Lwy 2, ,30 0,10 OlJ 0, ,06 0,08 LG 4, ,09 0,02 Bb 0,18 0 0,00 0,00 BbG 0,00 0 0,00 0,00 BWG 0,03 1 0,00 0,00 OlG 0,00 0 0,00 0,00 Razem Total ,0 * Bs dry coniferous forest, Bw wet coniferous forest, Bœw fresh coniferous forest, BMœw fresh mixed coniferous forest, BMw wet mixed coniferous forest, L³ floodplain for, LMw fresh broadleaved forest, LMœw fresh mixed broadleaved forest, BMwy upland mixed coniferous forest, L G mountain floodplain forest, Lmwy upland mixed broadleaved forest, Lœw fresh broadleaved forest, BMb mixed bog coniferous forest, Lw wet broadleaved forest, BMG montane mixed coniferous forest, LMG montane mixed broadleaved forest, Ol alder carr, LMb boggy mixed broadleaved forest, BG montane coniferous forest, Lwy upland broadleaved forest, OlJ alder-ash forest, LG montane broadleaved forest, Bb boggy coniferous forest, BbG montane boggy coniferous forest, BWG high mountain coniferous forest, OlG mountain alder carr

5 R. Szczygie³ et al. / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): wystêpowania po arów w zale noœci od nich, uwzglêdniaj¹c wielkoœæ powierzchni drzewostanów o danej cesze. Wyniki tych analiz przedstawiono w tabelach 1 3, w których miar¹ jest wskaÿnik palnoœci, bêd¹cy ilorazem udzia³u procentowego, np. liczby po arów w drzewostanach rosn¹cych na danym siedlisku, i udzia³u powierzchniowego danego siedliska w LP. Tabela 2. WskaŸnik palnoœci lasu w zale noœci od klasy wieku drzewostanów Table 2. Forest flammability index in relation to stand age class Klasa wieku drzewostanu Stand age class Udzia³ powierzchni Lasów Pañstwowych Share of the State Forest area [%] Po ary lasu Forest fires N % WskaŸnik palnoœci Flammability index I 11, ,78 2,30 II 18, ,45 1,13 III 25, ,35 0,82 IV 23, ,25 0,77 V i starsze 20, ,17 0,64 V and older Razem Total ,00 Z tabel tych wynika, e najbardziej podatnymi na po ary s¹ siedliska borowe i las ³êgowy w wieku do 40 lat, a spoœród gatunków panuj¹cych sosna i modrzew. Do dalszych analiz przyjêto udzia³ powierzchni zajmowanej przez drzewostany I i II klasy wieku, udzia³ powierzchni zajmowanej przez drzewostany z sosn¹ jako gatunkiem panuj¹cym oraz udzia³ powierzchni drzewostanów rosn¹cych na siedliskach Bs, Bœw, Bw, BMœw BMw i L³. Ocena ich wp³ywu na wystêpowanie po arów wykonana metod¹ regresji wielokrotnej krokowej wykaza³a, e spoœród tych czynników jedynie udzia³ wybranych STL ma istotny wp³yw na wystêpowanie po arów. W zwi¹zku z powy szym do ustalania liczby punktów odpowiadaj¹cych kryteriom drzewostanowym przyjêto wzór (2) na przewidywan¹ gêstoœæ wystêpowania po arów uzyskany na podstawie korelacji jednoczynnikowej: Pd = 01, Us (2) gdzie: P d liczba punktów odpowiadaj¹ca czynnikom drzewostanowym, U s udzia³ procentowy powierzchni drzewostanów rosn¹cych na siedliskach Bs, Bœw, Bw, BMœw, BMw i L³ (zakres wartoœci: 0 98,41). Dla opracowanego wzoru uzyskano wspó³czynnik korelacji równy 0,3126 (ryc. 4). Tabela 3. WskaŸnik palnoœci lasu w zale noœci od panuj¹cego gatunku drzew Table 3. Forest flammability index in relation to dominant tree species Panuj¹ce gatunki drzew Dominant tree species Udzia³ powierzchni Lasów Pañstwowych Share of the State Forest area [%] Po ary lasu Forest fires N % WskaŸnik palnoœci /Flammability index So, Mo / pine, larch 68, ,76 1,24 Db, Kl, Wz / 7, ,72 0,77 oak, maple, elm Brz / birch 5, ,56 0,61 Os / aspen 0,2 16 0,07 0,35 Œw / spruce 5, ,84 0,33 Bk / beech 5, ,46 0,29 Tp / poplar 0,4 27 0,12 0,29 Ol / alder 4, ,10 0,25 Gb / hornbeam 0,3 11 0,05 0,16 Jd / fir 2,0 74 0,32 0,16 Razem Total ,00 Rycina 4. Wystêpowanie po arów lasu w poszczególnych nadleœnictwach (œrednio rocznie w okresie r. w przeliczeniu na 1000 ha powierzchni leœnej) w zale noœci od udzia³u procentowego drzewostanów rosn¹cych na siedliskach Bs, Bœw, Bw, BMœw, BMw i L³ Figure 4. Forest fire frequency in individual forest districts (annual average in per 1000 hectares of forest area) in relation to the percentage of forest habitat types: dry coniferous forest, fresh coniferous forest, wet coniferous forest, fresh mixed, coniferous forest, wet mixed coniferous forest and floodplain forest

6 136 R. Szczygie³ et al. / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): Czynniki klimatyczne Po wstêpnej analizie spoœród czynników klimatycznych najistotniejszymi okaza³y siê œrednia wilgotnoœæ wzglêdna powietrza o godzinie 9.00 oraz udzia³ dni z wilgotnoœci¹ œció³ki o godzinie 9.00 mniejsz¹ od 15%. Wzór (3) pozwalaj¹cy na okreœlenie wp³ywu czynników klimatycznych na wystêpowanie po arów przyj¹³ postaæ: Pk = 0, 221Uds 0, 59Wp + 451, (3) gdzie: P k liczba punktów odpowiadaj¹ca czynnikom klimatycznym, W p œrednia wilgotnoœæ wzglêdna powietrza o godzinie 9.00 (zakres wartoœci: 70,22 83,27%), U ds udzia³ dni w sezonie palnoœci z wilgotnoœci¹ œció³ki o godzinie 9.00 mniejsz¹ od 15% (zakres wartoœci: 6,91 32,90%). Dla opracowanego wzoru uzyskano wspó³czynnik determinacji równy 0,2935. Rozk³ad przewidywanej gêstoœci wystêpowania po arów, obliczonej za pomoc¹ powy szego wzoru, w porównaniu z obserwowanymi wartoœciami przedstawiono na rycinie 5. na wystêpowanie po arów wykonano metod¹ regresji wielokrotnej krokowej. W jej wyniku stwierdzono, e œrednia liczba mieszkañców na 1000 ha powierzchni leœnej jest jedynym parametrem w istotny sposób ró nicuj¹cym wystêpowanie po arów, a wzór ogólny przyj¹³ postaæ (4): Pa = 2, 46log ( 0, 0461Gz) + 516, (4) gdzie: P a liczba punktów odpowiadaj¹ca czynnikom antropogenicznym. Dla opracowanego wzoru uzyskano wspó³czynnik determinacji równy 0,2082. Rozk³ad przewidywanej gêstoœci wystêpowania po arów obliczonej za pomoc¹ powy szego wzoru w porównaniu z obserwowanymi wartoœciami przedstawiono na rycinie 6. Rycina 6. Obserwowane wartoœci gêstoœci wystêpowania po arów w nadleœnictwach w zale noœci od wartoœci przewidywanych na podstawie czynnika antropogenicznego Figure 6. Observed fire density values in forest districts in relation to the values anticipated on the basis of the anthropogenic factor Rycina 5. Obserwowane wartoœci gêstoœci wystêpowania po arów w poszczególnych nadleœnictwach w zale noœci od wartoœci przewidywanych na podstawie czynników klimatycznych Figure 5. Observed fire density values in individual forest districts in relation to the values anticipated on the basis of climatic factors Czynniki antropogeniczne Spoœród czynników antropogenicznych do dalszych analiz przyjêto liczbê mieszkañców w przeliczeniu na 1000 ha powierzchni leœnej, gêstoœæ dróg publicznych oraz gêstoœæ udzielonych noclegów. Ocenê ich wp³ywu Dla poszczególnych kryteriów, w zale noœci od ich wagi, wynikaj¹cej z przeprowadzonych wczeœniej analiz, okreœlono maksymaln¹ liczbê punktów (tab. 4), których suma decyduje o zakwalifikowaniu obszaru leœnego do danej kategorii zagro enia po arowego lasu (tab. 5). Przedstawione zasady s¹ jednakowe, niezale - nie od wielkoœci klasyfikowanego obszaru, i nie uwzglêdniaj¹ czynników subiektywnych, co wystêpowa³o w poprzednich regu³ach kategoryzacji lasu pod wzglêdem zagro enia po arowego. Wprowadzenie w nowej metodzie bardziej obiektywnego kryterium, dotycz¹cego wystêpowania po arów lasu w przeliczeniu na 1000 ha powierzchni leœnej (zgodnie z propozycjami unijnymi), powoduje, e naj-

7 R. Szczygie³ et al. / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): Tabela 4. Maksymalne wartoœci punktów odpowiadaj¹ce poszczególnym kryteriom Table 4. Maximum point values for individual criteria Lp. No. Rodzaj kryterium Criteria type 1. wystêpowanie po arów fire occurrence 2. drzewostanowe stand 3. klimatyczne climatic 4. antropogeniczne anthropogenic Maksymalna liczba punktów Maximum point values Tabela 5. Zasady klasyfikacji obszaru leœnego do kategorii zagro enia po arowego w zale noœci od sumy punktów przyznanych za poszczególne kryteria Table 5. Classification of forest area into fire hazard category based on the sum of points for individual criteria Suma punktów Sum of points mniejsz¹ jednostk¹ klasyfikowan¹ uwzglêdniaj¹c¹ podzia³ administracyjny kraju powinien byæ powiat. W wypadku gmin mo e dochodziæ do nieprawid³owoœci w ocenie zagro enia po arowego lasu, szczególnie w takich gminach, które odznaczaj¹ siê ma³¹ powierzchni¹ leœn¹. W takiej sytuacji nawet przy ma³ej liczbie po arów otrzymuje siê du ¹ liczbê punktów za to kryterium. Takie wypadki dotycz¹ te pojedynczych powiatów i podregionów miejskich. Dlatego dokonano ograniczenia maksymalnej liczby punktów (za wystêpowanie po arów lasu w przeliczeniu na 1000 ha) do 24, jakie mog¹ byæ przyznane, bez wzglêdu na ich liczbê wynikaj¹c¹ z obliczeñ. Kategoryzacja zagro enia po arowego obszarów leœnych Polski Kategoryzacji zagro enia po arowego obszarów leœnych dokonano dla: nadleœnictw, regionalnych dyrekcji Lasów Pañstwowych, powiatów, podregionów oraz województw Kategoria ZPL 25 I zagro enie du e high II zagro enie œrednie moderate 15 III zagro enie ma³e low Kategoryzacja nadleœnictw pod wzglêdem zagro enia po arowego lasu Wyniki klasyfikacji nadleœnictw pod wzglêdem zagro enia po arowego lasu przedstawiono na rycinie 7a. Rezultatem przeprowadzonej oceny by³o zaklasyfikowanie: 172 nadleœnictw do I kategorii zagro enia po arowego lasu (zagro enie du e), 190 nadleœnictw do II kategorii zagro enia po arowego lasu (zagro enie œrednie), 66 nadleœnictw do III kategorii zagro enia po arowego lasu (zagro enie ma³e). Od roku 1975, w ci¹gu 33 lat, dwukrotnie wzros³a liczba nadleœnictw zaliczonych do najwy szej kategorii zagro enia po arowego, a zmniejszy³a siê o 73 liczba nadleœnictw II i III kategorii (tab. 6). Tabela 6. Liczba i udzia³ procentowy nadleœnictw w poszczególnych kategoriach zagro enia po arowego lasu (KZPL) w latach Table 6. Number and percentage share of forest districts in individual forest fire hazard category (KZPL) KZPL * N % N % N % N % N % I II III * wed³ug nowej metody kategoryzacji zagro enia po arowego lasu according to the new method of forest fire hazard classification Kategoryzacja regionalnych dyrekcji Lasów Pañstwowych pod wzglêdem zagro enia po arowego Wyniki klasyfikacji regionalnych dyrekcji LP przedstawiono na rycinie 7b. W wyniku klasyfikacji regionalnych dyrekcji Lasów Pañstwowych pod wzglêdem zagro enia po arowego lasu zmiany odnotowano w piêciu RDLP. Wzros³a liczba regionalnych dyrekcji zaliczonych do I kategorii o dwie (RDLP w odzi i Radomiu poprzednio zaliczonych do II kategorii), a do II kategorii zaklasyfikowano RDLP w Krakowie i Kroœnie, bêd¹ce wczeœniej w III kategorii. Natomiast RDLP w Pile przesz³a z I do II kategorii. Zmiany te s¹ potwierdzeniem obserwowanych od wielu lat tendencji wzrostu liczby wystêpuj¹cych po arów w przeliczeniu na 1000 ha powierzchni leœnej na terenie regionalnej dyrekcji w odzi i Radomiu. W wypadku RDLP w Krakowie i Kroœnie o zmianie kategorii zadecydowa³y czynniki antropogeniczne i klimatyczne. W wypadku RDLP w Pile wp³yw mia³o wystêpowanie po arów w odniesieniu do stosunkowo du ej powierzchni leœnej dyrekcji oraz czynniki antropogeniczne.

8 138 R. Szczygie³ et al. / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): d a granice podregionów (NUTS) Kategoria zagro enia po arowego lasu I du e / high II œrednie / moderate III ma³e / low Kategoria zagro enia po arowego lasu I du e / high II œrednie / moderate III ma³e / low e b Kategoria zagro enia po arowego lasu I II III du e / high œrednie / moderate ma³e / low Kategoria zagro enia po arowego lasu I du e / high II œrednie / moderate III ma³e / low c Kategoria zagro enia po arowego lasu I du e / high II œrednie / moderate III ma³e / low Rycina 7. Kategoryzacja zagro enia po arowego (stan na r.): a nadleœnictw wed³ug opracowanej metody, b regionalnych dyrekcji Lasów Pañstwowych, c powiatów, d podregionów, e województw (mapy sporz¹dzi³ R. Hildebrandt) Figure 7. Classification of fire hazard (status as of ) for: a forest districts by the developed method, b Regional Directorates of the State Forests, c counties, d subregions, e provinces

9 R. Szczygie³ et al. / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): Kategoryzacja powiatów pod wzglêdem zagro enia po arowego lasu Wyniki klasyfikacji zagro enia po arowego obszarów leœnych powiatów przedstawiono na rycinie 7c. W wyniku przeprowadzonej klasyfikacji zaliczono: 197 powiatów do I kategorii zagro enia po arowego lasu (zagro enie du e), 153 powiaty do II kategorii zagro enia po arowego lasu (zagro enie œrednie), 30 powiatów do III kategorii zagro enia po arowego lasu (zagro enie ma³e). Kategoryzacji zagro enia po arowego lasu wed³ug powiatów dokonano po raz pierwszy. Jest to o tyle istotne, e powiaty, których obszary leœne zosta³y zaliczone do du ego i œredniego zagro enia pod wzglêdem po arowym, uzyskuj¹ mo liwoœæ ubiegania siê o pomoc finansow¹ na rzecz przywrócenia potencja³u leœnego na terenach zniszczonych w wyniku klêsk ywio³owych i po arów oraz wprowadzenia odpowiednich dzia³añ zapobiegawczych. Kategoryzacja podregionów pod wzglêdem zagro enia po arowego lasu Wyniki klasyfikacji zagro enia po arowego obszarów leœnych podregionów przedstawiono na rycinie 7d. W rezultacie przeprowadzonej klasyfikacji zaliczono: 36 podregionów do I kategorii zagro enia po arowego lasu (zagro enie du e), 27 podregionów do II kategorii zagro enia po arowego lasu (zagro enie œrednie), 3 podregiony do III kategorii zagro enia po arowego lasu (zagro enie ma³e). Kategoryzacja województw pod wzglêdem zagro enia po arowego lasu Wyniki klasyfikacji zagro enia po arowego obszarów leœnych województw przedstawiono na rycinie 7e. Klasyfikuj¹c zagro enie po arowe lasu na poziomie podzia³u Polski na województwa ustalono, e 6 województw nale y do I kategorii (zagro enie du e), a 10 województw do II kategorii (zagro enie œrednie). Do III kategorii zagro enia po arowego lasu nie zaliczono adnego województwa. 4. Dyskusja wyników i podsumowanie W nowo opracowanych zasadach uwzglêdniono elementy wystêpuj¹ce w unijnej propozycji kryteriów klasyfikacji, jakimi s¹ gêstoœæ wystêpowania po arów lasu na 1000 ha powierzchni leœnej oraz element zwi¹zany z prognozowaniem bie ¹cego zagro enia po arowego lasu, uwzglêdniaj¹cy czynnik klimatyczny, jakim jest wilgotnoœæ wzglêdna powietrza i kszta³towany przez pogodê stan wilgotnoœci œció³ki. Ponadto uwzglêdniono czynniki drzewostanowe i antropogeniczne. Zosta³y opracowane wzory dla poszczególnych kryteriów, które pozwalaj¹ ustaliæ liczbê punktów za ka de z nich i ich sumê decyduj¹c¹ o zakwalifikowaniu danego terenu (bez wzglêdu na poziom podzia³u administracyjnego kraju) do jednej z trzech kategorii zagro enia po arowego lasu (Szczygie³, Ubysz, Kwiatkowski et Piwnicki 2006, 2007, 2008). W porównaniu z zasadami klasyfikacji aktualnie obowi¹zuj¹cymi w Polsce dokonano znacz¹cej zmiany, gdy w ustalaniu zagro enia po arowego zrezygnowano ze wspó³czynnika hydrotermicznego Sielianinowa (zast¹piono go wilgotnoœci¹ wzglêdn¹ powietrza i wilgotnoœci¹ œció³ki, której stan decyduje o mo liwoœci powstania po aru w lesie). S¹ to czynniki o charakterze klimatycznym i s¹ one bardziej miarodajne ni wspó³czynnik hydrotermiczny. Wykluczono te element zanieczyszczenia powietrza wskutek emisji przemys³owych jako nieistotny dla wystêpowania po arów, wobec zdecydowanego zmniejszenia siê poziomu zanieczyszczeñ przemys³owych w Polsce (Ubysz, Kwiatkowski, Piwnicki, Szczygie³ i Klimczyk 2004). Pozostawiono kryterium drzewostanowe, ograniczaj¹c (pominiêto klasy wieku drzewostanu) je tylko do najbardziej palnych typów siedliskowych lasu, których liczbê zwiêkszono do szeœciu. Podobnie jak wczeœniej, uwglêdniono liczbê po arów, ale zmieniono sposób jej okreœlenia na bardziej obiektywny, poprzez ustalanie gêstoœci po arów, czyli ich liczby w przeliczeniu na 1000 ha powierzchni leœnej. Ponadto dodano kryterium antropogeniczne, uwzglêdniaj¹c œredni¹ liczbê mieszkañców przypadaj¹c¹ na 1000 ha powierzchni leœnej, która ma zwi¹zek z powstaj¹cymi po arami lasu. Nowo opracowana metoda klasyfikacji obszarów leœnych pod wzglêdem zagro enia po arowego uwzglêdnia bardziej obiektywne i miarodajne kryteria jego oceny w porównaniu z wczeœniej stosowanymi zasadami. Umo liwia ona dokonywanie kategoryzacji wed³ug jednolitych kryteriów na ró nych poziomach podzia³u administracyjnego kraju. Opieraj¹c siê na niej przeprowadzono klasyfikacjê zagro enia po arowego lasów Polski, bez wzglêdu na rodzaj w³asnoœci, dla: nadleœnictw, powiatów, podregionów, regionalnych dyrekcji Lasów Pañstwowych, województw. Zosta³ zatem spe³niony wymóg prawa unijnego dotycz¹cy obowi¹zku sklasyfikowania obszarów leœnych na poziomie III NUTS, a ponadto dokonano znacznie szerszej oceny zagro enia po arowego lasu, w tym po raz pierwszy dla powiatów i województw. Daje to nowe

10 140 R. Szczygie³ et al. / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): narzêdzie administracji w planowaniu jej zadañ w zakresie ochrony przeciwpo arowej ca³oœci obszarów leœnych, w tym innych w³aœcicieli ni Lasów Pañstwowych, które s¹ zdecydowanie lepiej zabezpieczone i przygotowane na wypadek po aru. Kategoryzacja ta powinna byæ tak e pomocna w planowaniu operacyjnym komend powiatowych i wojewódzkich Pañstwowej Stra y Po arnej, które winny uwzglêdniaæ w swoich planach ratowniczych kategoriê zagro enia po arowego wszystkich obszarów leœnych. Wed³ug wczeœniejszych zasad kategoryzowania pod wzglêdem zagro enia po arowego lasu w I kategorii by³y 164 nadleœnictwa, do II kategorii nale a³o 196 nadleœnictw, a w III kategorii znalaz³y siê 68 nadleœnictw. Z porównania liczby nadleœnictw w poszczególnych kategoriach zagro enia po arowego lasu, sklasyfikowanych zgodnie z nowymi i poprzednimi zasadami wynika, e s¹ one do siebie zbli one. Nast¹pi³ bowiem wzrost o 8 liczby nadleœnictw w I kategorii zagro enia po arowego lasu, a jednoczeœnie nast¹pi³ spadek o6wiikategorii i o 2 nadleœnictwa w III kategorii. Taki stan sugerowa³by, e zasady klasyfikacji, zarówno nowe, jak i poprzednie, daj¹ w efekcie taki sam wynik, co okazuje siê jednak nieprawdziwe, gdy szczegó³owo przeanalizuje siê wyniki nowej kategoryzacji dla ka dego z nadleœnictw, rozpatruj¹c liczbê punktów uzyskanych za poszczególne kryteria. Okazuje siê, e w wypadku 103 nadleœnictw (24,06%) nast¹pi³a zmiana kategorii zagro enia po arowego lasu. Wzrost kategorii nast¹pi³ w 55 nadleœnictwach, a spadek w 48 nadleœnictwach i zawsze nastêpowa³ on tylko o jeden poziom. Dla 325 nadleœnictw nie zmieni³a siê kategoria zagro enia po arowego lasu. Jednym z g³ównych powodów powy szych zmian w kategoryzacji nadleœnictw by³o zastosowanie bardziej obiektywnego kryterium dotycz¹cego liczby wystêpuj¹cych po arów lasu, tzw. gêstoœci wystêpowania po arów. W poprzednich zasadach klasyfikacyjnych liczbê po arów lasu odnoszono do powierzchni nadleœnictwa, bez wzglêdu na jej wielkoœæ. Stosuj¹c to nowe kryterium w nadleœnictwach o du ej powierzchni najczêœciej notowano spadek kategorii zagro enia po arowego lasu, a w tych mniejszych (o powierzchni kilkunastu tysiêcy hektarów) nastêpowa³ wzrost kategorii. Pozosta³e kryteria klasyfikacyjne nie mia³y tak silnego wp³ywu na wynik kategoryzacji. Analizuj¹c procentowy udzia³ nadleœnictw w poszczególnych kategoriach zagro enia po arowego lasu w latach , mo na zauwa yæ sukcesywny wzrost zagro enia po arowego. Dotyczy to lasów zarz¹dzanych zarówno przez Lasy Pañstwowe, jak i przez innych w³aœcicieli. 3 Nowa metoda kategoryzowania lasów pod wzglêdem zagro enia po arowego powinna zostaæ implementowana do prawa polskiego poprzez nowelizacjê rozporz¹dzenia Ministra Œrodowiska w sprawie szczegó³owych zasad zabezpieczenia przeciwpo arowego lasów. Literatura Instrukcja ochrony przeciwpo arowej obszarów leœnych. 1996: MOŒZNiL, DGLP, Warszawa. Forest Fires in Europe 2003 fire campaign. Report No 4, S.P EN European Communities 2004: European Commission Joint Research Centre, Institute for Environment and Sustainability Land Management Unit, Directorate General Environment Civil Protection Unit,. Directorate General for Environment Forests Unit. Forest fires in Europe Report No 5, S.P.I EN European Communities 2005: European Commission, Directorate General Joint Research Centre, Institute for Environment and Sustainability Land Management Unit, Directorate General for Environment Civil Protection Unit, Directorate General for Environment Forests Unit. Forest fires in Europe Report No 6, EUR EN European Communities 2006: European Commission, Directorate General Joint Research Centre, Institute for Environment and Sustainability Land Management Unit, Directorate General for Environment Civil Protection Unit, Directorate General for Environment Forests Unit. Forest fires in Europe Report No 7, EUR EN European Communities 2007: European Commission, Directorate General Joint Research Centre, Institute for Environment and Sustainability Land Management Unit, Directorate General for Environment Civil Protection Unit, Directorate General for Environment Forests Unit. Karlikowski T., onkiewicz B. 1975: Badania i ustalenie kryteriów oceny zagro enia po arowego lasu w oparciu o warunki meteorologiczne i sk³ad gatunkowy drzewostanu, Raport Inst. Bad. Leœ., Warszawa. Perliñska A. 2003: Analiza stanu ochrony przeciwpo arowej w Lasach Pañstwowych za rok 2002, DGLP Wydzia³ Ochrony Lasu, Warszawa. Perliñska A. 2004: Analiza stanu ochrony przeciwpo arowej w Lasach Pañstwowych za rok 2003, DGLP Wydzia³ Ochrony Lasu, Warszawa. Perliñska A. 2005: Analiza stanu ochrony przeciwpo arowej w Lasach Pañstwowych za rok 2004, DGLP Wydzia³ Ochrony Lasu, Warszawa. 3 W odniesieniu do lasów prywatnych konieczne wydaje siê okreœlenie organizatorów i Ÿróde³ finansowania zabezpieczenia przeciwpo arowego. W lasach tych powstaje bowiem blisko 60% wszystkich po arów w kraju, a powierzchnia spalona stanowi oko³o 80%. Mo liwoœci dofinansowania zabezpieczenia przeciwpo arowego równie tych lasów daje Rozporz¹dzenie Rady (WE) nr 1698/2005).

11 R. Szczygie³ et al. / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): Perliñska A. 2006: Analiza stanu ochrony przeciwpo arowej w Lasach Pañstwowych za rok 2005, DGLP Wydzia³ Ochrony Lasu, Warszawa. Rozporz¹dzenie Komisji (WE) nr 105/2007 z dnia 1 lutego 2007 r. zmieniaj¹ce za³¹czniki do rozporz¹dzenia (WE) nr 1059/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ustalenia wspólnej klasyfikacji Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NUTS). Dziennik Urzêdowy Unii Europejskiej L 39/1-37, Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 22 marca 2006 r. w sprawie szczegó³owych zasad zabezpieczenia przeciwpo arowego lasów. Dz. U. 2006, Nr 58, poz Rozporz¹dzenie Rady (EEC) nr 2158/92 z 23 lipca 1992 roku dotycz¹ce ochrony przeciwpo arowej lasów Wspólnoty. Official Journal No L 217, , p Rozporz¹dzenie Rady (WE) nr 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOGR) oraz zmieniaj¹ce i uchylaj¹ce niektóre rozporz¹dzenia. Official Journal No L 160/80, Rozporz¹dzenie Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 wrzeœnia 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). Dziennik Urzêdowy Unii Europejskiej L 277/1, Rozporz¹dzenie (WE) nr 2152/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 listopada 2003 r. dotycz¹ce monitorowania wzajemnego oddzia³ywania lasów i œrodowiska naturalnego we wspólnocie (Forest Focus). Official Journal L 324, , 1-8. Santorski Z. 1992: Nowelizacja metody kategoryzacji obszarów leœnych w ochronie przeciwpo arowej lasu, dokumentacja IBL, Warszawa. Santorski Z. 1993: Wyjaœnienie i uzupe³nienie do dokumentacji z tematu Nowelizacja metody kategoryzacji obszarów leœnych w ochronie przeciwpo arowej lasu, Raport Inst. Bad. Leœ., Warszawa. Santorski Z. 1994: Rejonizacja zagro enia po arowego lasów w Polsce. Rozprawa doktorska, Inst. Bad. Leœ., Warszawa. Szczygie³ R., Ubysz B., Kwiatkowski M. i Piwnicki J. 2006: Kategoryzacja zagro enia po arowego lasów Polski. I etap, Raport Inst. Bad. Leœ., Warszawa. Szczygie³ R., Ubysz B., Kwiatkowski M. i Piwnicki J. 2007: Kategoryzacja zagro enia po arowego lasów Polski. II etap, Raport Inst. Bad. Leœ., Sêkocin Stary. Szczygie³ R., Ubysz B., Kwiatkowski M. i Piwnicki J. 2008: Kategoryzacja zagro enia po arowego lasów Polski. III etap koñcowy, Raport Inst. Bad. Leœ., Sêkocin Stary. Ubysz B., Kwiatkowski M., Piwnicki J., Szczygie³ R., Klimczyk A. 2004: Modyfikacja kryterium dotycz¹cego wp³ywu emisji przemys³owych na zagro enie po arowe lasu, Raport Inst. Bad. Leœ., Warszawa. Praca zosta³a z³o ona r. i po recenzjach przyjêta r. 2009, Instytut Badawczy Leœnictwa