Torbiel jajnika u p odu przeglàd 420 przypadków z piêmiennictwa z lat

Transkrypt

1 Ginekol Pol. 2007, 78, P R A C E P O G L Ñ D O W E Torbiel jajnika u p odu przeglàd 420 przypadków z piêmiennictwa z lat Fetal ovarian cysts 420 cases from literature metaanalysis S odki Maciej, Respondek-Liberska Maria Zak ad Diagnostyki i Profilaktyki Wad Wrodzonych Instytutu Centrum Zdrowia Matki Polki i Uniwersytetu Medycznego w odzi Streszczenie Pomimo nowoczesnej diagnostyki ultrasonograficznej post powanie w przypadku torbieli jajnika u p odu jest wcià kontrowersyjne. Przeanalizowano 420 przypadków torbieli jajnika opisanych w Medline. W 209 (50%) przypadkach torbiel samoistnie ulega a regresji, w 145 (35%) torbiel by a powik ana skr ceniem i/lub krwawieniem do jej Êwiat a. W 174 (41%) przypadkach u noworodków konieczna by a interwencja chirurgiczna. Torbiele <50mm ulega y samoistnej regresji w 98% (n=79), a torbiele >50mm w 93% by y powik ane (n=14). Po rozpoznaniu torbieli <50mm wi kszoêç autorów zaleca ultrasonograficzne monitorowanie zmiany. W przypadku torbieli >50mm, tylko w 28 przypadkach wykonywano aspiracj prenatalnà, w wyniku której samoistnej regresji uleg o 89% torbieli (n=25). Aspiracja prenatalna torbieli wydaje si byç post powaniem skutecznym i bezpiecznym, by a jednak stosunkowo rzadko wykonywanà procedurà w ciàgu ostatnich 20 lat. S owa kluczowe: torbiel jajnika / p ód / aspiracja Abstract Despite an improvement in prenatal ultrasonographic diagnosis, the management of fetal ovarian cysts remains controversial. 420 fetuses with ovarian cyst from Medline data base have been analyzed. In 209 cases (50%), the cysts regressed spontaneously and in 145 cases (35%) cysts were complicated by torsion and intracystic hemorrhage. Surgical treatment was performed in 174 cases (41%) of neonates. Cysts <50mm regressed spontaneously in 98% (n=79), and cysts >50mm in 93% resulted in complications (n=14). After the diagnosis of fetal ovarian cysts <50mm, serial ultrasound monitoring was recommended by the vast majority of the authors. In cases of >50mm cysts, needle aspiration was an option in selected cases (n=28). Spontaneous regression cysts >50mm after needle aspiration was observed in 89% (n=25) of the cases. Prenatal aspiration of ovarian cysts appears effective and safe, however, in the course of the last twenty years it has been performed relatively rarely. Key words: ovarian cyst / fetus / aspiration Adres do korespondencji: Zak ad Diagnostyki i Profilaktyki Wad Wrodzonych Instytutu Centrum Zdrowia Matki Polki i Uniwersytetu Medycznego w odzi ódê, ul. Rzgowska 281/289 mail: majkares@uni.lodz.pl Otrzymano: Zaakceptowano do druku: Nr 4 /2007

2 Ginekol Pol. 2007, 78, P R A C E P O G L Ñ D O W E S odki M, et al. W piêmiennictwie polskim nie znaleziono prac na temat prenatalnej diagnostyki i post powania w przypadku torbieli jajnika. Dotychczas problem ten podnosili neonatolodzy i chirurdzy [1, 2]. WÊród p odów p ci eƒskiej torbiel jajnika jest najcz stszà zmianà stwierdzanà w jamie brzusznej, coraz cz Êciej rozpoznawanà prenatalnie wraz z rozwojem diagnostyki ultrasonograficznej [3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10]. Dane sekcyjne podajà, e nawet u 30% noworodków p ci eƒskiej mo emy mieç do czynienia z torbielà jajnika [cyt. za 3, 11]. Torbiel jajnika ma najcz Êciej charakter jednostronny, z regu y sà to zmiany agodne o charakterze czynnoêciowym, najcz Êciej torbiele folikularne [12, 13, 14, 15], rzadziej potworniaki [6, 7, 12, 16] Rozwój p cherzyków jajnikowych rozpoczyna si w tygodniu cià y [17]. Nieznana jest dok adna przyczyna powstawania torbieli jajnika u p odu [16, 18]. Cz Êç autorów sugeruje wp yw podwy szonego st enia hormonów o yskowych i matczynych [18, 19]. Inna teoria zak ada identycznà zdolnoêç uk adu podwzgórzowo-przysadkowego u p odu i noworodka, jak w okresie dojrzewania i wià e powstawanie torbieli u p odu z generatorem pulsów zlokalizowanym w jàdrze ukowatym podwzgórza, którego czynnoêç zostaje zahamowana mi dzy 2 a 7 rokiem ycia [20, 21]. Przyczyn powstawania torbieli próbowano wiàzaç równie z wrodzonà niedoczynnoêcià tarczycy u p odu [22], ale póêniejsze badania nie potwierdzi y takiej zale noêci [23, 24]. W diagnostyce ró nicowej torbieli jajnika nale y uwzgl dniç anomalie wymienione w tabeli I. Najtrudniej torbiel jajnika ró nicuje si z torbielà krezki, trudne mo e byç równie ró nicowanie w przypadku nieprawid owego po o enia nerki zjej torbielà [7]. niewidoczna perystaltyka zmiany, prawid owy przewód pokarmowy [18] (Tabela II). Tabela II. Kryteria rozpoznania torbieli jajnika u p odu. Ultrasonograficzne: P eç p odu Po o enie Echostruktura Echa wewn trzne Nerki i p cherz moczowy Perystaltyka zmiany Przewód pokarmowy Biochemiczne: ObecnoÊç w aspirowanym p ynie z torbieli eƒska podbrzusze, asymetria, zwykle jednostronnie torbiel brak lub pojedyncze lub niezró nicowane widoczne brak brak ultrasonograficznych chorób jelit estrogenów, progesteronu, testosteronu Na podstawie analizy prac zwartych w bazie danych Medline z lat , po wykluczeniu doniesieƒ kazuistycznych wybrano do analizy 420 przypadków torbieli p odów (Tabela III, rycina 1). W 209 przypadkach (50%) obserwowano spontanicznà regresj zmiany u p odu lub u noworodka, w 35% wystàpi y ró nego rodzaju powik ania, tylko 25 przypadków poddano prenatalnej aspiracji. Z grupy 420 p odów, u 174 noworodków (41%) przeprowadzono leczenie chirurgiczne. Tabela I. Diagnostyka ró nicowa torbieli jajnika u p odu. Torbiel nerki Olbrzymi p cherz moczowy Uchy ek p cherza moczowego Torbiel moczownika Torbiel ujêcia moczowodu Wodniak macicy i pochwy (hydrometrocolpos) Torbiel krezki Ropniak macicy Odbyt przedsionkowy Smó kowe zapalenia jelit Rokowanie p odu z torbielà jajnika jest w pierwszym roku ycia zazwyczaj dobre, poniewa sà to zmiany zwykle agodne [18]. Ale w piêmiennictwie opisano przypadek skr cenia torbieli jajnika u 9-miesi cznego niemowl cia powik any koagulopatià ze zu ycia i zgonem dziecka [25]. Torbiele jajnika wykrywa si najcz Êciej w III trymestrze cià y [6, 14, 23, 26] na podstawie kryteriów Brandt a: p ód p ci eƒskiej, zmiana p ynowa w podbrzuszu, po o ona asymetrycznie, zwykle jednostronnie, o echostrukturze torbieli najcz Êciej bez ech wewn trznych, czasami z pojedynczymi przegrodami, przy prawid owym p cherzu moczowym i nerkach, Rycina 1. Torbiel jajnika u p odu (420 przypadków). Mimo coraz lepiej funkcjonujàcej diagnostyki ultrasonograficznej post powanie w przypadku torbieli jajnika u p odu jest w dalszym ciàgu kontrowersyjne [3, 4, 14, 27, 28]. Poniewa spadek st enia hormonów po porodzie mo e doprowadziç do samoistnego wycofania si zmiany [14, 29], cz Êç autorów zaleca post powanie wyczekujàce polegajàce na ultrasonograficznym monitorowaniu torbieli i interwencji dopiero w przypadku pojawienia si powik aƒ [30, 31, 32]. Udowodniono jednak, e w ponad po owie przypadków torbieli jajnika u p odu dochodzi do skr tu szypu y jajnika lub krwawienia [6, 7, 14, 27, 33]. W ci kich przypadkach krwawienie mo e byç tak du e, e mo e doprowadziç do niedokrwistoêci u p odu [34] Polskie Towarzystwo Ginekologiczne 325

3 P R A C E P O G L Ñ D O W E Ginekol Pol. 2007, 78, Torbiel jajnika u p odu przeglàd 420 przypadków... Tabela III. Przeglàd danych z piêmiennictwa z lat dotyczàcych torbieli jajnika u p odu (z analizy wykluczono doniesienia kazuistyczne). autor rok liczba spontaniczna powik ania aspiracja u operacje przypadków regresja p odu noworodka u noworodka Comparetto C % 16 50% % Foley P % 6 54% % Mittermayer C % 17 26% 2 3% 1 1,5% 14 21% Heling K % - 3 5% % Bagolan P % 34 46% 14 19% % Luzzatto C % 17 63% 0-2 7% 5 19% Perrotin F % 16 63% % Giorlandino C % 18 44% 4 10% % Sapin E % 8 35% % 11 48% Brandt M % % Meizner I % 6 40% % SuitaS % 7 47% % Ikeda K % % Ogó em: % % 25 9% 10 24% % Nale y zatem wywa yç ryzyko zwiàzane z mo liwymi powik aniami torbieli jajnika z prawdopodobieƒstwem samoistnego wycofania si zmiany [3, 29]. Wi kszoêç autorów podaje, e torbiele poni ej 40-50mm najcz Êciej ulegajà samoistnej regresji [5, 6, 12, 27, 28]. Dlatego w przypadku stwierdzenia takiej zmiany aktualnie zaleca si ultrasonograficzne monitorowanie torbieli i poród w oêrodku referencyjnym [6, 12, 18, 27, 28, 32, 35]. WÊród torbieli powy ej 40-50mm cz Êciej dochodzi do powik aƒ pod postacià skr cenia torbieli lub krwawienia do jej Êwiat a [12, 27, 29, 36, 37] i w takich przypadkach korzystna wydaje si byç prenatalna aspiracja zawartoêci torbieli [8, 12, 15, 16, 18, 23, 36, 38]. Dzi ki temu mo na zapobiec jej skr ceniu i w konsekwencji utracie jajnika [16, 23, 24]. Ponadto na podstawie stwierdzenia obecnoêci hormonów w aspirowanym p ynie (estrogenów, progestagenów, testosteronu) mo na potwierdziç za pomocà kryteriów biochemicznych prenatalne rozpoznanie ultrasonograficzne [15, 16, 24]. Dodatkowo za inwazyjnym dzia aniem prenatalnym przemawiajà dane szacujàce, e do skr tu torbieli jajnika cz Êciej dochodzi w yciu p odowym ni po urodzeniu [36]. Crombleholme uwa a, e prenatalnej aspiracji powinny byç poddane nie tylko torbiele powy ej 50mm, ale równie te, które powi kszajà si o wi cej ni 1cm na tydzieƒ (Tabela IV). Natomiast wed ug Perrotin a biopsji powinny byç poddane wszystkie zmiany bez wzgl du na wielkoêç, poniewa na Tabela IV. Wskazania do interwencji prenatalnej wg wybranych autorów Autor Rok n Wskazania Sapin E. [39] torbiele >50mm Crombleholme T. [9] torbiele >50mm (przyrost Êrednicy torbieli o 10mm w ciàgu 7 dni) Perrotin F. [35] ka da torbiel cz stoêç skr cenia si torbieli nie ma wp ywu jej wielkoêç [15] tylko d ugoêç szypu y jajnika [26]. Du e znaczenie przyk ada si równie do echogenicznoêci torbieli w momencie rozpoznania jak równie w trakcie dalszego ultrasonograficznego monitorowania [6, 33, 38]. Torbiele bezechowe majà lepsze rokowanie od torbieli echogenicznych [38, 39]. Post powanie po porodzie równie budzi wiele kontrowersji [1]. Nie ma jednoêci wêród autorów, co do tego kiedy, które torbiele powinno si operowaç. Podobnie jak w post powaniu prenatalnym dominuje opinia, i torbiele <40-50mm powinny byç leczone zachowawczo, a operacji poddane dopiero wmomencie wystàpienia powik aƒ [36, 39, 40, 41]. Wi kszoêç badaczy uwa a, e operacji powinny byç poddane wszystkie zmiany o z o onej echogenicznoêci [18, 28, 42], poniewa nietypowa echogenicznoêç mo e sugerowaç skr cenie torbieli lub krwawienie do jej Êwiat a. Ale o tym, e nie zawsze zmiana echostruktury torbieli z bezechowej na echowà Êwiadczy o powik aniu pod postacià skr tu szypu y lub krwawienia [43]. Tak e torbiele wi ksze ni 50mm [28, 35] i zmiany, które nie ulegajà spontanicznej regresji w czasie kilkumiesi cznego ultrasonograficznego monitorowania dziecka powinny byç operowane [18, 35, 42]. Torbiel prosta powy ej 50mm bez ultrasonograficznych i klinicznych objawów skr cenia lub krwawienia mo e zostaç poddana przezskórnej aspiracji [12, 13, 37, 39], a operacji chirurgicznej dopiero w przypadku ponownego pojawienia si torbieli [37]. Odwrotnie uwa a Foley, który twierdzi, e po porodzie zmiany z o one mogà byç leczone zachowawczo, a operowaç nale y torbiele proste poniewa cz sto dochodzi wêród nich do powik aƒ i utraty jajnika [33]. WàtpliwoÊci, co do s usznoêci operowania po porodzie bezobjawowych niejednorodnych torbieli jajnika u niemowlàt ma równie Enriquez, który uwa a, e przyczynà niejednorodnej echogenicznoêci torbieli jajnika u p odu, a póêniej u noworodka sà pierwotne zaburzenia rozwojowe gonad [44]. 326 Nr 4 /2007

4 Ginekol Pol. 2007, 78, P R A C E P O G L Ñ D O W E S odki M, et al. Najlepszà metodà operacyjnà u noworodka wydaje si byç obecnie laparoskopia, która uwa ana jest przez wielu autorów za metod niezawodnà i bezpiecznà w operacyjnym leczeniu torbieli jajnika u p odu [5, 9, 45, 47, 48]. Mimo, e jedne z pierwszych doniesieƒ polskich autorów o torbieli jajnika u niemowl cia pochodzà z lat 70-tych [2] w dalszym ciàgu nie uda o si ustaliç najlepszego dla p odu, noworodka i niemowl cia post powania w przypadku stwierdzenia tej, jak si okazuje, nie tak rzadkiej choroby. Na podstawie analizy 79 przypadków z torbielà jajnika <50mm, stwierdzono, e w 98% torbiele tej wielkoêci ulega y samoistnej regresji (Tabela V, rycina 2). Tabela V. Analiza przypadków z torbielà jajnika o Êrednicy <50mm. Autor Rok Liczba przypadków Regresja zmiany Comparetto C (100%) Mittermayer C (100%) Meizner I (100%) Suita S (100%) Ikeda K (75%) Ogó em: (98%) Rycina 3. Cz stoêç powik aƒ torbieli jajnika u p odu o Êrednicy >50mm, bez aspiracji prenatalnej (n=14) metaanaliza. (Meizner I. [29]; Suita S. [40]). Tabela VI. Analiza przypadków z aspiracjà prenatalnà torbieli jajnika. Autor Rok n Regresja zmiany Mittermayer C. [31] (100%) Bagolan P. [2] (86%) Heling K. [17] (33%) Perrotin F. [35] (100%) Sapin E. [39] (100%) Giorlandino C. [15] (100%) Ogó em: (89%) Rycina 2. Cz stoêç powik aƒ u p odu w torbieli jajnika o Êrednicy <50 mm (n=79) metaanaliza. Rycina 4. Cz stoêç powik aƒ torbieli jajnika u p odu o Êrednicy >50mm, po aspiracji prenatalnej (n=28) metaanaliza. Natomiast w grupie 14 przypadków torbieli jajnika o Êrednicy >50mm poddanych jedynie monitorowaniu (bez interwencji zabiegowej prenatalnej) w 93% obserwowano powik ania w postaci skr tu szypu y torbieli z krwawieniem (Ryc. 3). SpoÊród przeanalizowanych doniesieƒ niewielu autorów w swoim post powaniu wykonywa o biopsj prenatalnà zmian przekraczajàcych 50mm. àcznie poddano analizie 28 przypadków torbieli jajnika z aspiracjà prenatalnà (Tabela VI, rycina 4). Powik ania w tej grupie dotyczy y 11% pacjentów. Jednà z wi kszych serii przypadków p odów z torbielà jajnika przedstawi Bagolan (n=75) [36]. W grupie p odów po aspiracji prenatalnej uzyska on lepsze wyniki ni w podobnych przypadkach, w których nie stosowa takiej metody post powania. Aspiracji prenatalnej zosta o poddanych w jego grupie 14 p odów i w 12 (86%) przypadkach uzyskano wyleczenie (Tabela VI). W kilku innych doniesieniach uzyskano 100% odsetek wyleczeƒ torbieli po aspiracji prenatalnej, ale liczebnoêci grup pacjentów by y znacznie mniejsze (od 2 do 4 przypadków) [8, 12, 15, 38]. JeÊli cz Êciej do skr cenia torbieli dochodzi w okresie ycia p odowego ni po urodzeniu i w zdecydowanej wi kszoêci torbiele powy ej 50mm sà operowane po porodzie to aspiracja 2007 Polskie Towarzystwo Ginekologiczne 327

5 P R A C E P O G L Ñ D O W E Ginekol Pol. 2007, 78, Torbiel jajnika u p odu przeglàd 420 przypadków... prenatalna zmian >50mm, w Êwietle danych z piêmiennictwa, wydaje si byç post powaniem uzasadnionym. Dodatkowo dzi ki analizie pobranego p ynu mo na uzupe niç rozpoznanie, co w niektórych przypadkach mo e byç istotne w diagnostyce ró nicowej. Szczególnie dotyczy to przypadków torbieli, których rozmiary si gajà mm i ca kowicie wype niajà jam brzusznà p odu. W diagnostyce ró nicowej nale y wówczas braç pod uwag np. megabladder u p odu p ci eƒskiej. Dodatkowo w przypadkach budzàcych wàtpliwoêci mo na wykonaç u p odu badanie rezonansem magnetycznym. Na podstawie przeprowadzonej metaanalizy stwierdzono, e spoêród 420 p odów, w 174 przypadkach (41%) noworodki wymaga y leczenia operacyjnego (Tabela III). Tak du y odsetek zabiegów po porodzie wydaje si kolejnym istotnym argumentem za szerszym wprowadzaniem prenatalnej aspiracji u p odów ze zdiagnozowanà du à torbielà jajnika. Reasumujàc torbiele jajników u p odów mogà wymagaç jedynie monitorowania ultrasonograficznego, ale odsetek zabiegów chirurgicznych u noworodków jest wysoki (41%). Du- e torbiele >50mm charakteryzujà si cz stym wyst powaniem powik aƒ w yciu prenatalnym i postnatalnym. Czy szersze wprowadzenie do standardów post powania aspiracji prenatalnej w ka dej torbieli czy tylko w >50mm poprawi rokowanie? Przekonamy si prawdopodobnie w niedalekiej przysz oêci. PiÊmiennictwo 1. Matuszczak E, Lenkiewicz T, Skobudzinska-Jazwinska H, [i wsp.]. Noworodkowe torbiele jajnika. Ginekol Pol. 2005, 76, Rolski M, Jankowski A. Wrodzona torbiel jajnika u noworodka. Pediatr Pol. 1976, 51, Bryant A, Laufer M. Fetal ovarian cysts: incidence, diagnosis and management. J Reprod Med. 2004, 49, Chiaramonte C, Piscopo A, Cataliotti F. Ovarian cysts in newborns. Pediatr Surg Int. 2001, 17, Esposito C, Garipoli V, Di Matteo G, [et al.]. Laparoscopic management of ovarian cysts in newborns. Surg Endosc. 1998, 12, Heling K, Chaoui R, Kirchmair F, [et al.]. Fetal ovarian cysts: prenatal diagnosis, management and postnatal outcome. Ultrasound Obstet Gynecol. 2002, 20, Diagnostyka ultrasonograficzna w ginekologii i po o nictwie: podr cznik i atlas w dwóch tomach. Tom 2: Po o nictwo. Pod red. Merz E, Bahlmann F. Wroc aw: Wydawnictwo Urban&Partner, Sapin E, Bargy F, Lewin F, [et al.]. Management of ovarian cyst detected by prenatal ultrasounds. Eur J Pediatr Surg. 1994, 4, van der Zee D, van Seumeren I, Bax K. Laparoscopic approach to surgical management of ovarian cysts in the newborn. J Pediat Surg. 1995, 30, Vogtlander M, Rijntjes-Jacobs E, van den Hoonaard T, [et al.]. Neonatal ovarian cysts. Acta Paediatr. 2003, 92, Pardo R, Nazer J. Quiste ovarico fetal: diagnostico ecografico prenatal. Evolucion y tratamiento postnatal. Casos clinicos. Rev Med Chil. 2003, 131, Mittermayer C, Blaicher W, Grassauer D, [et al.]. Fetal ovarian cysts: development and neonatal outcome. Ultraschall Med. 2003, 24, Louis-Borrione C, Delarue A, Petit P, [et al.]. Diagnostic antenatal de kyste de l ovaire: conduite a tenir perinatale. Arch Pediatr. 2002, 9, Perrotin F, Roy F, Potin J, [et al.]. Diagnostic echographique et prise en charge prenatale des kystes ovariens du fetus. J Gynecol Obstet Biol Reprod. 2000, 29, Perrotin F, Potin J, Haddad G, [et al.]. Fetal ovarian cysts: a report of three cases managed by intrauterine aspiration. Ultrasound Obstet Gynecol. 2000, 16, Born H, Kuhnert E, Halberstadt E. Diagnostik fetaler Ovarialzysten. Kontrolle oder differenzierte Abklarung? Ultraschall Med. 1997, 18, Strickland J. Ovarian cysts in neonates children and adolescents. Curr Opin Obstet Gynecol. 2002, 14, Brandt M, Luks F, Filiatrault D, [et al.]. Surgical indications in antenatally diagnosed ovarian cysts. J Pediatr Surg. 1991, 26, Schmahmann S, Haller J. Neonatal ovarian cysts: pathogenesis, diagnosis and management. Pediatr Radiol. 1997, 27, Rzepka-Górska I, Sowiƒska E, Uzar A, [i wsp.]. Weryfikacja wskazaƒ do operacji na jajniku u dziewczàt w oparciu o fizjopatologi jajnika w okresie pokwitania. Ginekol Pol. 1991; 62, Rzepka-Górska I. Ginekologia dzieci ca i dziewcz ca. W: Ginekologia: podr cznik dla lekarzy i studentów. Pod red. S omko Z. Warszawa: PZWL, 1998, Jafri S, Bree R, Silver T, [et al.]. Fetal ovarian cysts: sonographic detection and association with hypothyroidism. Radiology. 1984, 150, Crombleholme T, Craigo S, Garmel S, [et al.]. Fetal ovarian cyst decompression to prevent torsion. J Pediatr Surg. 1997, 32, Meagher S, Fisk N, Boogert A, [et al.]. Fetal ovarian cysts: diagnostic and therapeutic role for intrauterine aspiration. Fetal Diagn Ther. 1993, 8, Karl S, Sen S, Zachariah N, [et al.]. Torted ovarian cyst with lethal bleeding diathesis in an infant. Pediatr Surg Int. 1999, 15, Sakala E, Leon Z, Rouse G. Management of antenatally diagnosed fetal ovarian cysts. Obstet Gynecol Surv. 1991, 46, Comparetto C, Giudici S, Coccia M, [et al.]. Fetal and neonatal ovarian cysts: what's their real meaning? Clin Exp Obstet Gynecol. 2005, 32, Ikeda K, Suita S, Nakano H. Management of ovarian cyst detected antenatally. J Pediatr Surg. 1988, 23, Dolgin S. Ovarian masses in the newborn. Semin Pediatr Surg. 2000, 9, Lindeque B, du Toit J, Muller L, [et al.]. Ultrasonographic criteria for the conservative management of antenatally diagnosed fetal ovarian cysts. J Reprod Med. 1988, 33, Meizner I, Levy A, Katz M, [et al.]. Fetal ovarian cysts: prenatal ultrasonographic detection and postnatal evaluation and treatment. Am J Obstet Gynecol. 1991, 164, Rizzo N, Gabrielli S, Perolo A, [et al.]. Prenatal diagnosis and management of fetal ovarian cysts. Prenat Diagn. 1989, 9, Foley P, Ford W, McEwing R, [et al.]. Is conservative management of prenatal and neonatal ovarian cysts justifiable? Fetal Diagn Ther. 2005, 20, Abolmakarem H, Tharmaratnum S, Thilaganathan B. Fetal anemia as a consequence of hemorrhage into an ovarian cyst. Ultrasound Obstet Gynecol. 2001, 17, Mizuno M, Kato T, Hebiguchi T, [et al.]. Surgical indications for neonatal ovarian cysts. Tohoku J Exp Med. 1998, 186, Bagolan P, Giorlandino C, Nahom A, [at al.]. The management of fetal ovarian cysts. J Pediatr Surg. 2002, 37, Widdowson D, Pilling D, Cook R. Neonatal ovarian cysts: therapeutic dilemma. Arch Dis Child. 1988, 63, Giorlandino C, Bilancioni E, Bagolan P, [et al.]. Antenatal ultrasonographic diagnosis and management of fetal ovarian cysts. Int J Gynaecol Obstet. 1994, 44, Luzzatto C, Midrio P, Toffolutti T, [et al.]. Neonatal ovarian cysts: management and follow-up. Pediatr Surg Int. 2000, 16, Matute-Cardenas J, Gomez-Fraile A, Cano-Novillo I, [et al.]. Tratamiento conservador de los quistes ovaricos neonatales. An Esp Pediatr. 1990, 33, Suita S, Sakaguchi T, Ikeda K, [et al.]. Therapeutic dilemmas associated with antenatally detected ovarian cysts. Surg Gynecol Obstet. 1990, 171, Campbell B, Garg R, Garg K. Perinatal ovarian cyst: a nonsurgical approach. J Pediatr Surg. 1992, 27, Gohar J, Segal D, Hershkovitz R, [et al.]. Changing sonographic features of fetal ovarian cysts during pregnancy and the neonatal period. Arch Gynecol Obstet. 1999, 263, Enriquez G, Duran C, Toran N, [et al.]. Conservative versus surgical treatment for complex neonatal ovarian cysts: outcomes study. Am J Roentgenol. 2005, 185, Decker P, Chammas J, Sato T. Laparoscopic diagnosis and management of ovarian torsion in the newborn. JSLS. 1999, 3, Katara A, Shah R, Bhandarkar D, [et al.]. Laparoscopic management of antenatally - diagnosed abdominal cysts in newborns. Surg Laparosc Endosc Percutan Tech. 2004, 14, Templeman C, Reynolds A, Hertweck S, [et al.]. Laparoscopic management of neonatal ovarian cysts. J Am Assoc Gynecol Laparosc. 2000, 7, Tseng D, Curran T, Silen M. Minimally invasive management of the prenatally torsed ovarian cyst. J Pediatr Surg. 2002, 37, Nr 4 /2007

6 KWIECIE 4/2007 PL ISSN Volume 78 Ginekol Pol 2007 (4) Indexed in: MEDLINE / Index Medicus / Pub Med Index Copernicus / KBN