Skład chemiczny oraz przydatność technologiczna mleka w zależności od fazy laktacji oraz systemu żywienia krów

Transkrypt

1 Med. Weter. 2015, 71 (4), Praca oryginalna Original paper Skład chemiczny oraz przydatność technologiczna mleka w zależności od fazy laktacji oraz systemu żywienia krów ZYGMUNT LTWŃCZUK, JOANNA BARŁOWSKA*, JOLANTA KRÓL*, ANETA BRODZAK, ALCJA MATWJCZUK, MONKA KOWAL Katedra Hodowli i Ochrony Zasobów Genetycznych Bydła, *Katedra Towaroznawstwa i Przetwórstwa Surowców Zwierzęcych, Wydział Biologii i Hodowli Zwierząt, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Akademicka 13, Lublin Otrzymano Zaakceptowano Litwińczuk Z., Barłowska J., Król J., Brodziak A., Matwijczuk A., Kowal M. Chemical composition and technological suitability of milk with regard to the feeding system of cows Summary The aim of the study was to assess the changes in daily productivity, chemical composition, i.e. cholesterol content and parameters of technological suitability of milk obtained in the intensive and traditional systems in the following stages of lactation. A total of 2,112 milk samples of which 1,143 collected from 273 cows maintained in farms with an intensive milk production technology (loose cow houses and TMR feeding system) and 969 collected from 231 cows from farms with a traditional production system (seasonal feeding with share of pasture) were evaluated. The samples were divided into three groups with regard to stage of lactation, i.e. up to 120 days, from 121 to 200 and above 200. Basic chemical composition (protein, fat, lactose and dry matter), content of casein, non-fat dry matter and cholesterol, protein to fat ratio, active and potential acidity, thermal stability, rennet coagulation time and dispersion state of milk fat were determined. t was shown that daily milk yield (averagely kg) was almost twice as high (p 0.01) in the intensive system in comparison to the conventional system (14.53 kg). Milk from cows maintained in the intensive system also contained significantly (p 0.01 and p 0.05) more protein (on average 3.66%), fat (4.45%), casein (2.87%) and dry matter (13.54%) with regard to milk from the traditional system; respectively: 3.50, 4.31, 2.65 and 13.33%. With the following stage of lactation, irrespective of the production season, a significant (p 0.01) increase in the content of protein, casein, fat and dry matter (including non-fat) and systematic decrease in lactose level were stated in milk. The biggest changes were found in milk of cows maintained in the traditional husbandry system, and they were related to protein (an increase by 26 pp.) and casein (by 16 pp.) contents. A significantly (p 0.05) higher concentration of cholesterol was found in milk of cows from farms with intensive production systems (on average mg/100 ml) compared to the traditional (18.69 mg/100 ml). More constant cholesterol content during the whole lactation period was characteristic for milk from the intensive system. Share of large fat globules (a diameter > 10 µm) decreased with the passage of the lactation period in both systems of milk production. n the traditional system, however, these changes were greater, i.e. from to 8.06%, and statistically significant (p 0.01) in comparison to the intensive system (from to 9.01%). Keywords: milk composition, production system, stage of lactation, technological suitability Produkując ponad 12 mln ton mleka rocznie, Polska należy do czołowych producentów w Unii Europejskiej, zajmując obecnie 4 miejsce po Niemczech, Francji i Wielkiej Brytanii (FAOSTAT: Statistics Division. Food and Agriculture Organization of the United Nations Available from: W ostatnich latach następują istotne zmiany w ilości oraz strukturze stad bydła mlecznego. Według Śmigielskiej (27), przeciętna wielkość stada pozostającego pod kontrolą użytkowości mlecznej w Polsce (28% wszystkich stad mlecznych) wynosi 32,8 sztuki i jest większa o 2,8% w porównaniu do 2011 r. Pomimo tych zmian w dalszym ciągu odnotowuje się duże rozdrobnienie gospodarstw, w których nadal stosuje się tradycyjne systemy produkcji mleka. W gospodarstwach tych krowy utrzymywane są w oborach uwięziowych ściołowych lub bezściołowych. Żywienie opiera się głównie o pasze objętościowe gospodarskie, zadawane najczęściej do woli (bez udziału specjalistycznego sprzętu). Należy podkreślić, że w tym systemie produkcji istotnym i jednocześnie najtańszym źródłem pasz w okresie od wiosny do jesieni są

2 232 użytki zielone, zarówno trwałe, jak i przemienne (2, 25). W tradycyjnym systemie żywienia dawka pokarmowa nie posiada jednorodnej struktury, zwykle jest trudna do zbilansowania, a tym samym uniemożliwia osiągnięcie wysokiej wydajności mleka (7, 8, 25). W ostatnich latach w Polsce, wzorem krajów wysoko rozwiniętych, powstaje coraz więcej gospodarstw nastawionych na intensywną produkcję mleka. Utrzymywane są tam duże stada, z reguły w oborach wolnostanowiskowych, w których stosowany jest pełnodawkowy, jednolity przez cały rok system żywienia zwierząt (TMR Total Mixed Ration lub PMR Portion Mixed Ration). Zastosowanie tych systemów żywienia gwarantuje optymalne pokrycie potrzeb pokarmowych krów, umożliwiając maksymalne wykorzystanie ich potencjału genetycznego do produkcji mleka (17, 31). Z badań wynika, że prawidłowe zbilansowanie dawki pokarmowej w intensywnych systemach żywienia pozwala na zwiększenie wydajności krów i koncentracji podstawowych składników w mleku, kosztem zmniejszenia zawartości substancji biologicznie czynnych i pogorszenia jego parametrów technologicznych (4, 11, 14, 19, 21). O przydatności mleka do przetwórstwa decyduje w głównej mierze zawartość i proporcje poszczególnych jego składników, w tym głównie suchej masy beztłuszczowej, białka ogólnego, w tym kazeiny, oraz składników mineralnych. Ważnymi wskaźnikami przydatności technologicznej mleka są m.in. stabilność cieplna, zdolność do koagulacji enzymatycznej i stan dyspersji tłuszczu, ale najważniejszym czynnikiem decydującym o jego przydatności do produkcji serów jest czas krzepnięcia pod wpływem podpuszczki, co warunkuje zwięzłość powstającego skrzepu. Zdaniem wielu autorów (12, 16, 30), szybkość tworzenia skrzepu oraz jego zwięzłość determinowane są przede wszystkim składem mleka, w tym zawartością kazeiny i proporcją poszczególnych jej frakcji. Należy zaznaczyć, że o składzie mleka i jego przydatności do przetwórstwa oprócz żywienia decyduje wiele innych czynników, m.in. faza laktacji (15, 18), brak jest jednak pogłębionych informacji, jak te parametry mleka zmieniają się w trakcie laktacji u krów utrzymywanych w intensywnych i tradycyjnych systemach produkcji. Celem badań była ocena zmian w wydajności dobowej, składzie chemicznym, zawartości cholesterolu oraz porównanie parametrów przydatności technologicznej mleka pozyskiwanego w systemie intensywnym i tradycyjnym w kolejnych fazach laktacji. Materiał i metody Materiał badawczy stanowiło 2112 próbek mleka, w tym 1143 pobranych od 273 krów utrzymywanych w gospodarstwach o intensywnej technologii produkcji mleka (obory wolnostanowiskowe i żywienie w systemie TMR) i 969 pobranych od 231 krów z gospodarstw o tradycyjnym systemie produkcji (żywienie sezonowe z wykorzystaniem pastwiska), u których długość laktacji nie przekraczała Med. Weter. 2015, 71 (4), dni. Eliminowano próbki, które pochodziły od krów z chorym wymieniem (ujemny wynik TOK). Dane dotyczące wydajności dobowej poszczególnych krów pochodziły z dokumentacji hodowlanej prowadzonej przez Polską Federację Hodowców Bydła i Producentów Mleka. W celu wyeliminowania próbek mleka o LKS powyżej 400 tys./ml oznaczano liczbę komórek somatycznych (LKS) aparatem Somacount 150 firmy Bentley. Pobrane próbki podzielono na 3 grupy, uwzględniając fazę laktacji, tzn. do 120 dni, od 121 do 200 i powyżej 200 dni. W każdej próbce mleka oznaczano: podstawowy skład chemiczny, tj. zawartość tłuszczu, białka, laktozy i suchej masy aparatem nfrared Milk Analyzer (Bentley nstruments), zawartość kazeiny zgodnie z AOAC (1), kwasowość czynną (ph) pehametrem Pionneer 65 firmy Radiometer Analytical, kwasowość potencjalną ( SH) metodą miareczkową wg PN-86/A-86122, stabilność cieplną mleka w temp. 140 C w łaźni olejowej firmy TEWES-BS metodą White a i Daviesa (20), czas krzepnięcia mleka pod wpływem podpuszczki metodą Scherna (moment powstawania pierwszych płatków kazeiny) (20), udział kuleczek tłuszczowych w poszczególnych przedziałach wielkości, tj. < 6 µm, 7-10 µm i > 10 µm (mikroskopowo w powiększeniu 1000 w preparatach wybarwianych Sudanem ) (20). W badanych próbkach mleka obliczono zawartość suchej masy beztłuszczowej i proporcję białka do tłuszczu. Dla reprezentatywnej liczby próbek mleka, tzn. 320 (w tym 193 z systemu intensywnego i 127 z tradycyjnego) oznaczono zawartość cholesterolu według metodyki opracowanej przez nstytut Zootechniki w Balicach (z własnymi modyfikacjami) z wykorzystaniem spektrofotometru Carry 300, Varian, przy długości fali 570 nm. Do obliczeń statystycznych wykorzystano program Stat- Soft nc. Statistica ver. 6. Analizy dokonano na podstawie Ogólnego Modelu Liniowego (GLM General Linear Model) procedura ANOVA. stotność różnic pomiędzy średnimi wyznaczono testem Tukeya dla różnych liczebności, przy poziomie p (alfa) = 0,05 i p = 0,01. Wyniki i omówienie Z danych przedstawionych w tab. 1 wynika, że w intensywnym systemie produkcji mleka uzyskiwano w poszczególnych fazach laktacji wyższą dobową wydajność krów, tzn. o 7,6 kg w fazie i prawie o 10 kg w fazie. Tempo obniżania wydajności mlecznej w kolejnych tercjach laktacji było zdecydowanie wolniejsze w stadach z intensywnym systemem produkcji (żywienie TMR), tzn. z 25,2 kg w fazie do 21,2 kg w. Średnia wydajność krów w tych gospodarstwach w fazie laktacji wynosiła więc 84,1% wydajności z fazy. W gospodarstwach z tradycyjnym systemem użytkowania krów obniżka ta była znacznie większa i wynosiła ponad 35%, tzn. z 17,6 kg do 11,4 kg. Szczególnie duży spadek wydajności w systemie tra-

3 Med. Weter. 2015, 71 (4), Tab. 1. Wydajność dobowa, podstawowy skład chemiczny i zawartość cholesterolu w mleku w zależności od fazy laktacji i systemu żywienia krów (x, SD) Oznaczane parametry System intensywny / (%) System tradycyjny Liczba próbek (szt.) Wydajność dobowa (kg) Zawartość białka (%) Zawartość tłuszczu (%) Zawartość laktozy (%) Zawartość suchej masy (%) Zawartość cholesterolu (mg/100 ml) 25,17 C 7,79 3,47 A 0,48 4,23 A 0,62 4,76 C 0,27 13,14 A 1,01 22,14 B 11,85 23,59 B 7,00 3,75 B 0,39 4,45 B 0,54 4,72 B 0,29 13,55 B 0,98 19,44 A 1 21,18 A 6,98 3,80 C 0,45 4,71 C 0,58 4,67 A 13,99 C 1,03 23,12 B 9,62 23,38 xx 7,18 3,66 xx 0,44 4,45 xx 0,58 4,72 0,29 13,54 x 0,97 21,52 x 10,71 84,1 109,5 111,5 98,1 106,5 104,4 17,57 C 6,59 3,11 A 0,41 4,15 A 0,66 4,79 B 0,35 12,90 A 16,75 A 4,19 15,26 B 6,14 3,38 B 0,49 4,24 A 0,67 4,73 B 13,34 B 0,93 19,36 B 5,92 11,39 A 5,06 3,92 C 0,59 4,49 B 0,75 4,60 A 0,31 13,71 C 20,22 B 7,70 14,53 xx 6,51 3,50 xx 0,59 4,31 xx 0,72 4,70 13,33 x 1,04 18,69 x 6,18 n = 60 n = 68 n = 65 n = 193 n = 46 n = 40 n = 41 n = 127 / (%) Objaśnienia: A, B, C różnice w obrębie systemu żywienia istotne przy p 0,01; x różnice między systemami produkcji istotne przy p 0,05; xx istotne przy p 0,01 64,8 126,0 108,2 96,0 106,3 120,7 dycyjnym zanotowano w fazie laktacji (> 200 dni). Średnia wydajność mleka w tym okresie stanowiła już tylko 75% wydajności z okresu poprzedniego ( dni), natomiast w systemie intensywnym było to 90%. Wiązać to należy oczywiście z żywieniem krów. W systemie intensywnym krowy przez całą laktację (cały rok) żywione były tymi samymi paszami (system TMR). Wpływ zastosowania intensywnego systemu żywienia krów na wzrost ich wydajności mlecznej potwierdzają inni autorzy (3, 6, 8, 22). W badaniach Topolskiego i wsp. (28) wielkość spadku produkcji mleka w trakcie trwania laktacji związana była z poziomem produkcyjności krów. U krów wysoko wydajnych (pow kg mleka) spadek wydajności mleka był najmniejszy, natomiast u krów o produkcyjności poniżej 5700 kg mleka był znacznie większy. Potwierdza to także Radkowska (23), która porównywała spadek wydajności dobowej krów w kolejnych 5 miesiącach po szczycie laktacji (130 ± 10 dni) żywionych z udziałem lub bez pastwiska. U krów żywionych w systemie TMR spadek wydajności dobowej w okresie letnim (maj wrzesień) był powolny, tzn. z ok. 27 do ok. 24 kg mleka, natomiast u korzystających z pastwiska znacznie większy (z ok. 27 do poniżej 19 kg). Przedstawione w tab. 1 dane wskazują, że w tradycyjnym systemie żywienia krów stwierdza się większe zmiany w koncentracji poszczególnych składników mleka w kolejnych fazach laktacji. Generalnie wraz z kolejną fazą laktacji następował wzrost koncentracji białka, tłuszczu i suchej masy. Największe zmiany stwierdzono w zawartości białka, tzn. w systemie intensywnym z 3,47% w fazie laktacji do 3,80% w (a więc o 9,5 pp.), natomiast w systemie tradycyjnym wzrost ten wyniósł aż 26 pp. (z 3,11% do 3,50%). Wzrost zawartości tłuszczu i suchej masy w przebiegu laktacji był podobny w obu systemach produkcji mleka. W przypadku tłuszczu wynosił on w granicach 8-11 pp., a suchej masy ok. 6 pp. Zawartość laktozy wykazywała niewielką tendencję spadkową w kolejnych tercjach laktacji, tzn. w systemie intensywnym z 4,76% w fazie do 4,67% w, a w tradycyjnym z 4,79% do 4,60%. Wykazane różnice były statystycznie istotne (p 0,01) w obu systemach. Średnia zawartość białka, tłuszczu i suchej masy w badanych próbkach mleka, pobranych w gospodarstwach z intensywnym systemem jego produkcji wynosiła, odpowiednio: 3,66%; 4,35% i 13,54%, i we wszystkich przypadkach była wyższa od średniej zawartości tych składników w mleku z gospodarstw o tradycyjnym systemie produkcji (3,50%; 4,31% i 13,33%). Należy zaznaczyć, że z wyższą zawartością składników suchej masy mleka z systemu intensywnego skorelowana była prawie 2-krotnie wyższa średnia dobowa jego wydajność, tzn. 23,4 kg w porównaniu do 14,5 kg w systemie tradycyjnym. Bez wątpienia było to konsekwencją lepiej zbilansowanych dawek pokarmowych stosowanych w gospodarstwach z intensywnym systemem produkcji mleka (system TMR). Znajduje to potwierdzenie w badaniach Bargo i wsp. (3), Barłowskiej i wsp. (4), Bloksma i wsp. (7), Król i wsp. (19) oraz Litwińczuka i wsp. (21), w których stwierdzono, że mleko produkowane w systemie intensywnego żywienia krów miało wyższą zawartość podstawowych składników, głównie białka, tłuszczu i suchej masy. W tradycyjnych systemach żywienia (z wykorzystaniem pastwiska) produkowane mleko jest natomiast bogatszym źródłem związków biologicznie czynnych. Wykorzystanie w żywieniu krów zielonki pastwiskowej ze względu na różnorodność jej składu botanicznego wpływa na wartość pokarmową paszy, co w konsekwencji znajduje odzwierciedlenie w więk-

4 234 Med. Weter. 2015, 71 (4), Tab. 2. Wskaźniki przydatności technologicznej mleka w zależności od fazy laktacji i systemu żywienia krów (x, SD) Oznaczane parametry System intensywny / (%) System tradycyjny Liczba próbek (szt.) Kwasowość ph SH Zawartość suchej masy beztłuszczowej (%) Zawartość kazeiny (%) Proporcja białka do tłuszczu Czas krzepnięcia (min) Stabilność cieplna (min) Udział kuleczek tłuszczowych (%) małe < 6 µm średnie 6-10 µm duże > 10 µm 6,68 7,06 A 0,96 8,96 A 0,50 2,73 A 0,37 0,30 5:02 2:34 2:59 1:17 60,18 8,44 29,74 5,61 10,42 3,60 6,67 7,18 AB 0,82 9,02 B 0,50 2,89 B 0,35 0,84 0,16 5:11 2:28 3:08 1:24 61,50 8,47 28,43 5,32 9,85 3,23 6,66 7,20 B 0,88 9,25 C 0,60 3,01 C 0,40 0,10 4:44 2:31 3:03 1:30 63,33 8,00 27,67 5,91 9,01 4,23 6,66 7,14 x 0,86 9,08 0,52 2,87 xx 0,37 0,20 4:58 x 2:32 3:03 x 1:24 61,60 x 8,27 28,67 x 5,63 9,77 3,66 100,0 101,1 103,2 110,3 100,0 88,4 117,0 105,2 6,70 0,11 6,80 8,75 A 1,14 2,44 A 0,41 0,76 A 0,11 3:71 A 1:98 4:25 2:05 57,24 A 9,45 6,72 0,09 6,81 0,95 9,10 B 1,15 2,66 B 0,45 0,81 B 0,13 4:01 AB 1:99 4:24 2:68 58,00 A 8,53 6,72 0,22 7,01 1,02 9,22 B 1,14 2,83 C 0,47 0,88 C 0,10 4:17 B 1:28 4:10 2:34 60,85 B 11,89 6,71 0,16 6,89 x 1,00 9,02 1,16 2,65 xx 0,48 0,82 0,12 3:97 x 1:95 4:19 x 2:31 58,89 x 10,48 / (%) Objaśnienia: a, b różnice w obrębie systemu żywienia istotne przy p 0,05; A, B, C istotne przy p 0,01; x różnice między systemami produkcji istotne przy p 0,05; xx istotne przy p 0,01 93,0 86,5 32,58 a 7,23 10,17 A 5,43 31,47 ab 6,63 10,49 B 5,05 31,13 b 9,19 8,06 B 3,81 31,74 x 8,00 9,37 4,86 100,1 101,3 105,4 116,0 115,8 112,4 96,5 106,3 95,6 79,2 szej zawartości związków biologicznie czynnych, jak: białka serwatkowe, nienasycone kwasy tłuszczowe oraz składniki mineralne i witaminy (9, 23, 24). Wykazano, że wyższą średnią zawartością cholesterolu charakteryzuje się mleko krów z gospodarstw o intensywnej technologii produkcji. W poszczególnych przedziałach laktacji zawartość cholesterolu wynosiła 19,4-23,1 mg/100 ml ( 21,5), podczas gdy w mleku z systemu tradycyjnego była niższa: od 16,7 w fazie laktacji do 20,2 w ( 18,7 mg/100 ml). Wykazane różnice między systemami były istotne przy p 0,05. Mleko z systemu intensywnego charakteryzowało się bardziej wyrównaną zawartością cholesterolu w okresie całej laktacji, co należy wiązać z żywieniem krów w systemie TMR (przez cały rok te same pasze). Badania Barłowskiej i wsp. (5) potwierdzają, że mleko pozyskiwane od zwierząt żywionych systemem pełnodawkowym TMR zawierało więcej tłuszczu (o 0,16%) i cholesterolu (o 2,18 mg/100 ml) niż od krów żywionych tradycyjnie. Strzałkowska i wsp. (26) wykazali, podobnie jak w badaniach własnych, wzrost zawartości cholesterolu w mleku krów wraz z upływem laktacji, przy czym największe różnice (4,07 mg/100 ml) stwierdzili między a fazą, co zostało potwierdzone statystycznie (p 0,01). Oprócz składników suchej masy mleka, a przede wszystkim białka (zwłaszcza kazeiny), istotne są również wskaźniki charakteryzujące jego przydatność do przetwórstwa, takie jak: stabilność cieplna, szybkość powstawania skrzepu pod wpływem podpuszczki i stan dyspersji tłuszczu mlekowego. Dane tab. 2 wskazują, że z ocenianych kilku wskaźników przydatności technologicznej mleka tylko zawartość suchej masy beztłuszczowej i kazeiny wykazywała istotny (p 0,01) wzrost w kolejnych fazach laktacji w obu systemach produkcji. W przypadku suchej masy beztłuszczowej różnice między a fazą wynosiły 3-5 pp., natomiast dla kazeiny był znacznie większe 10 pp. w systemie intensywnym (z 2,73% do 3,01%) i aż 16 pp. w systemie tradycyjnym (z 2,44% do 2,83%). W obu systemach produkcji wraz z upływem laktacji zmniejszał się w mleku udział dużych kuleczek tłuszczowych (średnica > 10 µm), przy czym w systemie tradycyjnym zmiany te były większe (o ok. 20 pp.) i statystycznie istotne (p 0,01). Barłowska i wsp. (5) udowodnili, że mleko pozyskiwane od zwierząt żywionych w systemie TMR miało wyższy o 9,74% udział małych kuleczek tłuszczowych. Także Couvreur i wsp. (10) potwierdzają, że przy wyższej dobowej wydajności mleka wzrasta w nim udział małych kuleczek tłuszczowych. Prowadząc badania na mleku bawolim Schafberg i wsp. (24) wykazali, że wraz z upływem laktacji zwiększał się stan dyspersji tłuszczu mlekowego. Przeciętna średnica kuleczek tłuszczowych zmniejszała się bowiem z 5,08 µm w 50. dniu do 4,72 µm powyżej 350. dnia laktacji. Takich jednoznacznych tendencji (jak dla stanu dyspersji tłuszczu) nie stwierdzono natomiast dla dwóch podstawowych wskaźników charakteryzujących przy-

5 Med. Weter. 2015, 71 (4), datność technologiczną mleka, tzn. czasu jego krzepnięcia pod wpływem podpuszczki i stabilności cieplnej. W intensywnym systemie produkcji wraz z upływem laktacji czas krzepnięcia i stabilność cieplna mleka ulegały poprawie (jednakże nie zostało to potwierdzone statystycznie), natomiast w systemie tradycyjnym wskaźniki te nieznacznie pogarszały się. W bezpośrednim porównaniu istotnie (p 0,05) korzystniejsze wartości dla podstawowych wskaźników przydatności technologicznej uzyskano dla mleka z tradycyjnego systemu produkcji, które charakteryzowało się krótszym czasem krzepnięcia pod wpływem podpuszczki ( 3:97 min) oraz wyższą stabilnością cieplną (4:19 min). Również inni autorzy (4, 21, 29) potwierdzają, że mleko od krów żywionych tradycyjnie (z wykorzystaniem zielonki pastwiskowej) charakteryzuje się lepszą krzepliwością pod wpływem podpuszczki. Devold i wsp. (11) udowodnili, że sposób żywienia wpływa na zawartość frakcji białkowych (kazeiny, białek serwatkowych) i składników mineralnych (wapnia, magnezu i cytrynianów), których ilość i proporcje mają istotny wpływ na proces krzepnięcia mleka. Oceniając wpływ stadium laktacji na czas krzepnięcia mleka, konen i wsp. (15) oraz Tyrisevä i wsp. (29) wykazali, że najszybciej koagulowało pozyskane w początkowym i końcowym jej okresie. Podobną zależność zaobserwowali Harzia i wsp. (13), którzy stwierdzili, że najszybciej koagulowało mleko na początku laktacji, a następnie aż do 8. miesiąca jego krzepliwość malała, po czym zwiększała się w końcowym okresie laktacji. Podsumowując należy stwierdzić, że faza laktacji miała istotny wpływ na wydajność dobową i podstawowy skład chemiczny mleka, zarówno w intensywnym, jak i tradycyjnym systemie jego produkcji. Największe zmiany dotyczyły zawartości białka i kazeiny oraz tłuszczu, w mniejszym stopniu cholesterolu, zwłaszcza w mleku z intensywnego systemu produkcji. Wraz z przebiegiem laktacji, niezależnie od systemu żywienia krów, zmniejszał się w mleku udział dużych kuleczek tłuszczowych, tzn. o średnicy powyżej 10 µm. Zarówno faza laktacji, jak również system żywienia krów determinują stabilność cieplną oraz krzepliwość pod wpływem podpuszczki, co przekłada się na przydatność technologiczną mleka. Piśmiennictwo 1. AOAC: Official Methods of Analysis. Casein Nitrogen Content of Milk AOAC nternational, 2000, 32, s Auldist M. J., Walsch B. J., Thomson N. A.: Seasonal and lactational influence on bovine milk composition in New Zealand. J. Dairy Res. 1998, 65, Bargo F., Muller L. D., Delahoy J. E., Cassidy T. W.: Performance of high producing dairy cows with three different feeding systems combining pasture and Total Mixed Rations. J. Dairy Sci. 2002, 85, Barłowska J., Chabuz W., Król J., Szwajkowska M., Litwińczuk Z.: Wartość odżywcza i przydatność technologiczna mleka produkowanego w systemie intensywnym i tradycyjnym w 3 rejonach wschodniej Polski. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość. 2012, 83, Barłowska J., Szwajkowska M., Litwińczuk Z., Matwijczuk A.: The influence of cow breed and feeding system on the dispersion state of milk fat and content of cholesterol. Rocz. Nauk. PTZ 2011, 7, Bilik K., Łopuszańska-Rusek M.: Effect of organic and conventional feeding of Red-and-White cows on productivity and milk composition. Ann. Anim. Sci. 2011, 10, Bloksma J., Adriaansen-Tennekes R., Huber M., van de Vijver L. P. L., Baar T., de Wit J.: Comparison of organic and conventional raw milk quality in the Netherlands. Biol. Agric. Hortic. 2008, 26, Chabuz W., Litwińczuk Z., Teter W., Stanek P., Brodziak A.: Pokrycie potrzeb pokarmowych i koszty produkcji mleka w gospodarstwach o różnych systemach żywienia krów. Rocz. Nauk. PTZ 2012, 8, Collomb M., Butikofer U., Sieber R., Jeangros B., Bosset J. O.: Correlation between fatty acids in cows milk fat produced in the Lowlands, Mountains and Highlands of Switzerland and botanical composition of the fodder. nt. Dairy J. 2002, 12, Couvreur S., Hurtaud C., Marnet P. G., Faverdin P., Peyraud J. L.: Composition of milk fat from cows selected for milk fat globule size and offered either fresh pasture or a corn silage-based diet. J. Dairy Sci. 2007, 90, Devold T. G., Brovold M. J., Langsrud T., Vegarud G. E.: Size of native and heated casein micelles, content of protein and minerals in milk from Norwegian Red Cattle effect of milk protein polymorphism and different feeding regimes. nt. Dairy J. 2000, 10, Hallén E., Allmere T., Naslund J., Andren A., Lunden A.: Effect of genetic polymorphism of milk proteins on rheology of chymosin-induced milk gels. nt. Dairy J. 2007, 17, Harzia H., lves A., Ots M., Henno M., Jõudu., Kaart T., Ling K., Kärt O., Kilk K., Soomets U.: Alterations in milk metabolome and coagulation ability during the lactation of dairy cows. J. Dairy Sci. 2013, 96, Heck J. M. L., Valenberg H. J. F. van, Dijkstra J., Hooijdonk A. C. M.: Seasonal variation in the Dutch bovine raw milk composition. J. Dairy Sci. 2009, 92, konen T., Morri S., Tyrisevä A. M., Ruottinen O., Ojala M.: Genetic and phenotypic correlations between milk coagulation properties, milk production traits, somatic cell count, casein content, and ph of milk. J. Dairy Sci. 2004, 87, Jensen H. B., Poulsen N. A., Andersen K. K., Hammershøj M., Poulsen H. D., Larsen L. B.: Distinct composition of bovine milk from Jersey and Holstein- -Friesian cows with good, poor, or noncoagulation properties as reflected in protein genetic variants and isoforms. J. Dairy Sci. 2012, 95, Khalili H., Mäntysaari P., Sariola J., Kangasniemi R.: Effect of concentrate feeding strategy on the performance of dairy cows fed total mixed rations. Agr. Food Sci. 2006, 15, Król J., Brodziak A., Litwińczuk Z., Litwińczuk A.: Effect of age and stage of lactation on whey protein content in milk of cows of different breeds. Pol. J. Vet. Sci. 2013, 16, Król J., Litwińczuk Z., Litwińczuk A., Brodziak A.: Content of protein and its fractions in milk of Simental cows with regard to a rearing technology. Ann. Anim. Sci. 2008, 1, Litwińczuk Z. (red.): Metody oceny towaroznawczej surowców i produktów zwierzęcych. Wydawnictwo UP w Lublinie, Litwińczuk Z., Barłowska J., Chabuz W., Brodziak A.: The nutritional value and technological suitability of milk from cows of 3 Polish breeds included in the programme of genetic resources conservation. Ann. Anim. Sci. 2012, 12, Morales-Almaráz E., Roza-Delgado B. de la, González A., Soldado A., Rodríguez M. L., Peláez M., Vicente F.: Effect of feeding system on unsaturated fatty acid level in milk of dairy cows. Renew. Agr. Food Syst. 2011, 26, Radkowska.: Skład chemiczny oraz zawartość komórek somatycznych i mocznika w mleku krów w zależności od system utrzymania. Rocz. Nauk. Zoot. 2012, 39, Schafberg R., Schmidt R., Thiele M., Swalve H. H.: Fat globule size distribution in milk of a German buffalo herd. tal. J. Anim. Sci. 2007, 6, (Suppl. 2), Sobotka W., Miciński J., Wróblewski P., Zwierzchowski G.: Wpływ systemu żywienia tradycyjnego i TMR na pobranie paszy przez krowy, ich wydajność, skład mleka i jego jakość higieniczną. Rocz. Nauk. PTZ 2011, 7, Strzałkowska N., Jóźwik A., Bagnicka E., Krzyżewski J., Horbańczuk J. O.: Studies upon genetic and environmental factors affecting the cholesterol content of cow milk.. Effect of silage type offered. Anim. Sci. Pap. Rep. 2009, 27, Śmigielska D.: Rynek mleka. Polska Federacja Hodowców Bydła i Producentów Mleka Topolski P., Choroszy B., Choroszy Z.: Wpływ poziomu produkcji krów rasy polskiej holsztyńsko-fryzyjskiej odmiany czarno-białej na wytrwałość laktacji i długość okresu międzyocieleniowego. Rocz. Nauk. PTZ 2008, 35, Tyrisevä A. M., konen T., Ojala M.: Repeatability estimates for milk coagulation traits and non-coagulation of milk in Finnish Ayrshire cows. J. Dairy Res. 2003, 70, Wedholm A., Hallén E., Larsen L. B., Lindmark-Månsson H., Karlsson A. H., Allmere T.: Comparison of milk protein composition in a Swedish and a Danish dairy herd using reversed phase HPLC. Acta Agr. Scand. A 2006, 56, Winnicki S., Kołodziejczyk T., Karbowy A.: Efektywność żywienia krów o wysokiej wydajności mlecznej. Probl. nż. Rol. 2010, 2, Adres autora: prof. dr hab. Zygmunt Litwińczuk, ul. Akademicka 13, Lublin; zygmunt.litwinczuk@up.lublin.pl