Spis Treści. słowo wstępne INFOGRAFIKA. Rak Szyjki Macicy - podstępny zabójca. Czerniak - agresywny przeciwnik. Rak płuca - seryjny morderca

Transkrypt

1

2

3 Spis Treści słowo wstępne 02 INFOGRAFIKA 03 Rak Szyjki Macicy - podstępny zabójca 05 Czerniak - agresywny przeciwnik 09 Rak płuca - seryjny morderca 13

4 SŁOWO WSTĘPne Drodzy Nauczyciele, w Polsce każdego roku rejestruje się ok. 150 tys. nowych zachorowań na nowotwory złośliwe. Niestety liczba ta stale rośnie, dlatego tak ważna jest profilaktyka. Choć wszyscy wiedzą, że lepiej zapobiegać niż leczyć, to badamy się wciąż zdecydowanie za rzadko. Mamy nadzieję, że Nasza wspólna działalność edukacyjna wpłynie nie tylko na wzrost świadomości młodzieży w zakresie profilaktyki onkologicznej, ale także na spadek liczby zachorowań na raka w przyszłości. Dlatego Fundacja Rosa razem z Fundacją Sensoria realizują kolejną edycję kampanii RAKOOBRONA. Chcemy zwrócić uwagę, że profilaktyka nowotworowa to nie tylko badania czy obserwacja swojego ciała, ale także zmiana stylu życia, bo najlepszy czas na działanie jest TERAZ. Niniejsze opracowanie porusza tematykę trzech nowotworów: raka płuca, raka szyjki macicy oraz czerniaka. W przypadku ww. nowotworów istnieje skuteczna profilaktyka, a przyczynami zachorowania w przyszłości mogą być nawyki kształtujące się w wieku młodzieńczym, np. palenie papierosów, nadmierne opalanie i korzystanie z solarium czy zakażenie wirusem HPV. Mamy nadzieję, że ten poradnik będzie dla Państwa źródłem wiedzy, a także inspiracją w promowaniu profilaktyki antyrakowej nie tylko wśród uczniów czy rodziców, ale także całej społeczności lokalnej. Wierzymy, że dzięki wspólnemu zaangażowaniu zrobimy kluczowy krok w kierunku budowania świadomego i zdrowego społeczeństwa. Z wyrazami wdzięczności i szacunku Zespół Rakoobrony 02

5 INFOGRAFIKA Młodzież vs Nowotwór Czyli ile młodzi wiedzą na temat nowotworów Raport 2014 Infografika prezentuje wyniki badań nt. wiedzy młodzieży o nowotworach. Badania zostały przeprowadzone przed startem kampanii Rakoobrona w 2014 r. Raport prezentuje niski poziom świadomości młodzieży z zakresu profilaktyki onkologicznej i wskazuje na konieczność przekazania im rzetelnej wiedzy nt. raka szyjki macicy, raka płuca oraz czerniaka. 03

6 Infografika Młodzież vs Nowotwór Czyli ile młodzi wiedzą na temat nowotworów Raport 2015 Infografika prezentuje wyniki badań nt. wiedzy młodzieży o nowotworach. Badania zostały przeprowadzone po lekcjach w szkołach zgłoszonych do pierwszej edycji kampanii Rakoobrona. Raport prezentuje zmianę poziomu wiedzy i świadomości młodzieży z zakresu profilaktyki onkologicznej, będącej wynikiem działań edukacyjnych prowadzonych w szkołach nt. raka szyjki macicy, raka płuca oraz czerniaka. 04

7 RAK SZYJKI MACICY Rak szyjki macicy Podstępny zabójca Co to jest rak szyjki macicy? Rak szyjki macicy (RSM) jest drugim na świecie, co do częstości występowania, rakiem wśród kobiet i drugą, co do częstości, przyczyną ich zgonów z powodu chorób nowotworowych. Globalnie, co roku notuje się ok nowych zachorowań, a około kobiet umiera z powodu raka szyjki macicy. Szacuje się, że na świecie liczba kobiet chorych na raka szyjki macicy sięga 1,4 miliona. W Polsce na ten typ nowotworu zapada ponad 3000 kobiet rocznie, a umiera ponad Jest to jeden z najwyższych wskaźników umieralności w Europie. RSM najczęściej rozwija się u kobiet pomiędzy 35. a 59. rokiem życia. Atakuje cicho i powoli. Średni czas rozwoju choroby wynosi ok. 14 lat. Przez wiele lat choroba rozwija się niemal bezobjawowo. Wystąpienie wyraźnych objawów świadczy zazwyczaj o stadium zaawansowanym i trudnym lub niemożliwym do wyleczenia. RSM to nowotwór, który rozwija się w obrębie szyjki macicy, czyli części macicy w kształcie stożka, która łączy górną część macicy (trzon macicy) z pochwą. Główną i potwierdzoną przyczyną RSM jest zakażenie onkogennym wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV), który wnika do komórek nabłonka szyjki macicy, uszkadza je i przeprogramowuje zaczynają się one dzielić w niekontrolowany sposób i w konsekwencji tworzą guz. Guz ten ma zdolność do naciekania tkanek sąsiadujących, może również tworzyć przerzuty drogą limfatyczną oraz krwionośną (do węzłów chłonnych oraz do narządów odległych, np. do płuc, wątroby, kości, mózgu). W konsekwencji choroba staje się realnym zagrożeniem dla życia. Do zakażenia HPV dochodzi najczęściej drogą płciową i mogą być to zakażenia bezobjawowe lub skąpoobjawowe. Rak szyjki macicy nie jest uwarunkowany genetycznie, nie jest zatem dziedziczny. Oprócz zakażenia wirusem HPV potwierdzonymi czynnikami wzmożonego ryzyka zachorowania na RSM są także: wczesne rozpoczęcie współżycia płciowego, duża liczba partnerów seksualnych, duża liczba porodów, palenie tytoniu. RAK SZYJKI MACICY 05

8 RAK SZYJKI MACICY Zakażenie wirusem HPV Zakażenia wirusem HPV są powszechne. Każda aktywna seksualnie kobieta przynajmniej raz w życiu ma z nim styczność, a 20% populacji ludzkiej z tego powodu choruje. Większość zakażeń na skutek odpowiedzi immunologicznej organizmu kobiety ustępuje i nie staje się przyczyną rozwoju RSM. Jednak część z nich zmienia się w stan przewlekły, trwający nawet wiele lat. Istotna jest również odmiana wirusa HPV za ok. 2/3 zachorowań RSM odpowiadają dwa typy HPV: 16 oraz 18 (tzw. typy onkogenne). Onkogenne typy wirusa HPV są głównym czynnikiem etiologicznym rozwoju nie tylko raka szyjki macicy, ale również jamy ustnej, gardła środkowego, krtani, prącia i odbytu. Znaczne podobieństwo w budowie nabłonka górnych dróg oddechowych, dróg rodnych, a także odbytu i skóry sprawia, że infekcje rakotwórczym typem wirusa HPV przenoszone w trakcie kontaktów seksualnych oralnych i analnych są przyczyną rozwoju nowotworów w tych obszarach. Zmiana zachowań społecznych sprzyjających większej swobodzie seksualnej promującej transmisję wirusa brodawczaka ludzkiego skutkuje koniecznością wdrożenia powszechnej profilaktyki pierwotnej. Konieczne jest zapoznanie społeczeństwa z drogami przenoszenia HPV oraz rozpowszechnienie programu szczepień przeciwko HPV nie tylko wśród dziewcząt, ale również młodych chłopców. Objawy raka szyjki macicy RSM należy do nowotworów złośliwych, które we wczesnym stadium nie dają objawów w ogóle lub są one skąpe i niespecyficzne. Dlatego też u kobiet, u których wystąpiły wyraźne dolegliwości, rozpoznaje się zazwyczaj chorobę zaawansowaną. Najczęściej towarzyszy jej jeden lub kilka wymienionych niżej objawów: WIRUS BRODAWCZAKA LUDZKIEGO (HPV) Mężczyźni najczęściej są bezobjawowymi nosicielami wirusa i to oni zakażają swoje partnerki. Większa liczba partnerów seksualnych sprzyja zakażeniu, jednak rak szyjki macicy to choroba, która może dotyczyć każdej współżyjącej kobiety również i tych, które utrzymują kontakty płciowe wyłącznie z jednym partnerem. Do zakażenia może dojść u bardzo młodych kobiet, które dopiero rozpoczęły współżycie. Następnie wirus może podstępnie rozwijać się przez wiele lat, nie dając żadnych niepokojących objawów, co po kilkunastu latach najczęściej, gdy kobieta jest w wieku największej aktywności zawodowej i rodzinnej skutkuje rozwojem raka szyjki macicy. Gdy w 2013 roku znany amerykański aktor Michael Douglas ogłosił publicznie, że zachorował na nowotwór gardła wywołany przez wirusa, którym zaraził się uprawiając seks oralny, świat zwrócił uwagę na czynnik rozwoju raka w tym rejonie wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV). krwawienia kontaktowe (podczas stosunku lub badania ginekologicznego), krwawienie pomiędzy regularnymi krwawieniami miesięcznymi, dłuższe i bardziej obfite niż zazwyczaj krwawienia miesięczne, obfite upławy, ból podczas stosunku, ból w podbrzuszu. Naciekaniu RSM na narządy sąsiadujące lub przerzutom do narządów odległych mogą towarzyszyć: ból w okolicach miednicy mniejszej, nietrzymanie moczu, zatrzymanie oddawania moczu, wodonercze, wzdęcia, naprzemienne biegunki i zaparcia, silny ból kości miednicy i/lub innych (np. kości udowej), uporczywy, nie poddający się leczeniu internistycznemu kaszel, objawy neurologiczne i inne. Zaawansowanej choroby zazwyczaj nie udaje się wyleczyć. Leczenie onkologiczne (radioterapię, chemioterapię) stosuje się wtedy głównie w celu wydłużenia czasu przeżycia (najczęściej jedynie o miesiące, a nie lata) i poprawy jego jakości. 06

9 RAK SZYJKI MACICY Podstawową i najskuteczniejszą metodą leczenia RSM pozostaje leczenie chirurgiczne, które możliwe jest jedynie na wczesnym etapie choroby. BADANIE CYTOLOGICZNE Od 2006 roku istnieje również możliwość zaszczepienia się przeciwko wirusowi HPV, odpowiedzialnemu za rozwój raka szyjki macicy. Aktualne rekomendacje Komitetu Doradczego ds. Szczepień (Advisory Committee on Immunization Practices ACIP) dotyczą osób płci żeńskiej letnich oraz letnich, jeśli nie były uprzednio szczepione. Poza USA rekomendację dotyczącą szczepienia przeciwko HPV wydano także w innych krajach. Zalecany wiek szczepienia obejmuje okres od 9 do 18 lat, najczęściej lat, tj. przed rozpoczęciem aktywności seksualnej. KOMÓRKA NOWOTWOROWA Jak ustrzec się przed rakiem szyjki macicy? Udowodniono, że rak szyjki macicy jest jednym z nielicznych typów nowotworów złośliwych, w którego przypadku badania przesiewowe wyraźnie zmniejszają zachorowalność i umieralność. Obecnie na świecie, jako test przesiewowy w profilaktyce raka szyjki macicy, wykonuje się badanie cytologiczne. Umożliwia ono wykrycie stanów przedrakowych (neoplazja śródnabłonkowa CIN) oraz RSM we wczesnym stopniu zaawansowania (np. w formie in situ, tj. raka przedinwazyjnego). Na tym etapie leczenie chirurgiczne skutkuje wyleczeniem chorej, nie okaleczając jej i często pozwalając zachować płodność, jak i pełną satysfakcję z dalszego współżycia płciowego. W Polsce rekomenduje się wykonywanie profilaktycznego badania cytologicznego co 3 lata kobietom w wieku od 25 do 59 lat. Można je wykonać nieodpłatnie w każdym gabinecie ginekologicznym, który udziela świadczeń w ramach umowy z NFZ. Wyjątkiem są kobiety obciążone czynnikami ryzyka: zakażone wirusem HIV, przyjmujące leki immmunosupresyjne, zakażone HPV - typem wysokiego ryzyka winny one poddać się badaniu cytologicznemu co 12 miesięcy. Udowodniono, że szczepienia wykazują się dużą skutecznością w zapobieganiu chorobom związanym z zakażeniami HPV, w tym typu onkogennego. Skuteczność szczepienia odnośnie do zapobiegania rakowi szyjki macicy oceniana jest wysoko: ryzyko rozwoju raka płaskonabłonkowego (najczęstszy typ histologiczny RSM, ok. 85% przypadków) spada o 75%, gruczolakoraka (10% przypadków RSM) o 96%. Szacuje się, że aktualnie dostępne szczepionki zapewniają ochronę przed 70-80% nowotworów powodowanych przez HPV, w związku z tym w większości krajów Unii Europejskiej szczepienia finansuje się ze środków publicznych. W Polsce szczepienia realizowane są w ramach programów profilaktycznych przez jednostki samorządu terytorialnego. SZCZEPIENIE PRZECIWKO WIRUSOWI BRODAWCZAKA LUDZKIEGO (HPV) 07

10 RAK SZYJKI MACICY Podsumowanie Rak szyjki macicy jest podstępną chorobą, rozwijającą się niemal bezobjawowo. U kobiet niestosujących odpowiedniej profilaktyki RSM wykrywa się zazwyczaj w stadium zaawansowanym u większości z nich jest on chorobą śmiertelną. Rozwojowi tej choroby można jednak skutecznie zapobiegać poprzez: 1. PROFILAKTYKĘ PIERWOTNĄ szczepienia przeciw wirusowi brodawczaka ludzkiego (HPV) 2. PROFILAKTYKĘ WTÓRNĄ regularnie wykonywane badania cytologiczne Więcej na: Autor: M. Kręczkowska Poprawność merytoryczną treści niniejszego artykułu sprawdził i zatwierdził: Prof. dr hab. n. med. Mariusz Bidziński -.spec. ginekologii onkologicznej, b. Prezes Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Ginekologii Onkologicznej, b. Konsultant Krajowy w dziedzinie Ginekologii Onkologicznej, współautor Zaleceń Postępowania Diagnostyczno-Terapeutycznego w Nowotworach Złośliwych (Polskie Towarzystwo Onkologii Klinicznej). Aktualizacja materiałów: lek. med. Michał Maciejewski - spec. ginekologii i położnictwa oraz ginekologii onkologicznej, Dolnośląskie Centrum Onkologii oraz dr hab. n. med. Tomasz Zatoński, spec. otolaryngologii, chirurgii głowy i szyi, Uniwersytecki Szpital Kliniczny im. Jana Mikulicza-Radeckiego we Wrocławiu. 08

11 Czerniak Czerniak Agresywny przeciwnik Co to jest czerniak? Czerniak jest nowotworem wywodzącym się z melanocytów i jednym z najbardziej agresywnych nowotworów. Charakteryzuje się tym, że powstaje i wzrasta w obszarze widocznym dla oka ludzkiego (skóra) oraz szybkim wzrostem i wczesnym tworzeniem przerzutów. W Polsce czerniaki wciąż występują względnie rzadko (ok nowych chorych rocznie), jednak jest to nowotwór złośliwy o dużej dynamice wzrostu zachorowań; co 10 lat liczba zachorowań zwiększa się dwukrotnie. Przeciętny wiek, w którym diagnozuje się czerniaka, to ok. 50 lat, jednak chorują także osoby znacznie młodsze w wieku lat. Udowodniono, że czynniki zwiększonego ryzyka zachorowania na czerniaka to: intensywne działanie promieniowania ultrafioletowego, naturalnego (promienie słoneczne) i sztucznego (solaria), stałe drażnienie mechaniczne lub chemiczne, niska zawartość barwnika w skórze (osoby o jasnej karnacji, szczególnie o rudych włosach), predyspozycje genetyczne [np. rodzinny zespół znamion atypowych (FAMS, Familial Atypical Mole Syndrome)]. Objawy, diagnostyka i leczenie Czerniak może rozwinąć się na skórze de novo lub na podłożu istniejącego wcześniej znamienia. Amerykański system ABCDE określa cechy zmiany skórnej, którą należy uznać za podejrzaną: A (asymmetry) asymetria (czerniak jest asymetryczny względem każdej osi, w odróżnieniu od łagodnych zmian, które zwykle są okrągłe lub owalne, a także prezentuje obraz nieregularny, złożony z wyniosłości określanych mianem wysp), B (borders) brzegi nierówne i postrzępione, C (color) kolor różnorodny (od jasnobrązowego do czarnego lub stalowego), z nierównomiernym rozkładem barwnika oraz, często, z jego punktowymi depozytami (szczególnie dobrze widoczne w badaniu dermatoskopowym), D (diameter) średnica > 5 mm lub (dynamics) dynamika zmian morfologicznych w guzie, E (elevation) uwypuklenie powierzchni ponad poziom otaczającego zmianę naskórka (dotyczy głównie czerniaków zaawansowanych, czerniaki we wczesnym stopniu zaawansowania nie tworzą wyczuwalnego zgrubienia). Ze względu na lokalizację guza pierwotnego czerniak skóry jest nowotworem unikalnym możliwa jest bowiem szybka diagnoza i usunięcie zmiany zanim zacznie ona stanowić zagrożenie dla życia. Prawidłowe leczenie we wczesnym stadium choroby daje możliwość wieloletniego przeżycia (w tym wyleczenia) u ok % chorych. Około 20% chorych diagnozowanych jest w stadium miejscowego zaawansowania (przerzuty do regionalnych węzłów chłonnych) lub uogólnienia choroby (przerzuty odległe) szanse na 5-letnie przeżycie znacznie wtedy maleją tylko 5-10% chorych, u których choroba uległa rozsiewowi, żyje 5 lat. Podstawową metodą leczenia czerniaka jest chirurgia. Inne formy terapii (radioterapia, chemioterapia, immunoterapia) w leczeniu tego nowotworu mają niską skuteczność. CZERNIAK SKÓRY. WIDOCZNA JEST ASYMETRIA ZMIANY * 09

12 Czerniak Niekiedy stosuje się także brytyjską, siedmiopunktową skalę Glasgow, służącą rozpoznaniu czerniaków miejscowo zaawansowanych: 1 powiększanie; 2 - zmiana kształtu; 3 - zmiana koloru; 4 - obecność stanu zapalnego; 5 - obecność sączenia, krwawienia ze zmiany lub widoczny strup; 6 - zaburzenie czucia (np. świąd i przeczulica); 7 - średnica > 7 mm. BADANIE DERMATOSKOPEM Czerniaki skóry powstają najczęściej na podudziu (u kobiet) i na torsie (u mężczyzn). Lokalizacja zmiany może jednak, prócz kończyn i torsu, dotyczyć skóry głowy i szyi oraz każdej innej części ciała (owłosiona skóra głowy, stopy, przestrzenie międzypalcowe, okolice narządów płciowych i odbytu). Szczególną formą tej choroby jest np. czerniak podpaznokciowy. Badanie dermatoskopowe (oglądanie zmiany za pomocą lupy badanie nieinwazyjne, niebolesne i trwające zaledwie kilka minut) umożliwi określenie dodatkowych cech zmiany, dzięki czemu można z dużym prawdopodobieństwem określić, czy jest to zmiana łagodna czy czerniak złośliwy skóry. Jeżeli w badaniu dermatoskopowym stwierdza się, iż ryzyko złośliwości jest duże, kieruje się pacjenta do chirurga-onkologa na biopsję wycinającą. Wykonuje się ją w znieczuleniu miejscowym, najczęściej bez konieczności hospitalizacji chorego. CZERNIAK ZŁOŚLIWY SKÓRY. ZMIANA MA RÓŻNORODNY KOLOR I POSTRZĘPIONE BRZEGI* Inne, rzadkie odmiany czerniaka złośliwego to czerniak błon śluzowych i czerniak oka. *Zamieszczone zdjęcia czerniaków są własnością prof. dra hab. n. med. Piotra Rutkowskiego - Klinika Nowotworów Tkanek Miękkich, Kości i Czerniaków w Centrum Onkologii-Instytucie w Warszawie. Zmianę podejrzaną powinien rozpoznać w trakcie badania pacjenta każdy lekarz, chory może również zauważyć ją sam. Dalszym postępowaniem jest wizyta u lekarza dermatologa w gabinecie wyposażonym w dermatoskop lub u chirurga onkologa. W 2013 roku Hugh Jackman dowiedział się od lekarzy, że ma czerniaka skóry. Aktor przeszedł szereg zabiegów. Choć walki z nowotworem wygrywał, to już do końca życia nie może zapomnieć o regularnych badaniach i obserwacji własnego ciała. Nawrót choroby dotknął go już kilkukrotnie. Aktor często apeluje też do swoich fanów, by pamiętali o ochronie skóry przed słońcem. Wyciętą zmianę chirurg przekazuje do badania mikroskopowego (badanie histopatologiczne). Specjalista patomorfolog szczegółowo określa cechy guza i stawia ostateczne rozpoznanie. Jeśli jest to czerniak złośliwy, rozpoznanie zawiera następujące informacje: grubość czerniaka w skali Breslow (naciekanie nowotworu mierzone od warstwy ziarnistej naskórka lub dna owrzodzenia do najgłębiej naciekających gniazd melanocytów), obecność lub brak owrzodzenia, liczbę figur podziału na 1 mm 2, obecność regresji, CZERNIAK SKÓRY 10

13 Czerniak obecność lub brak inwazji naczyń chłonnych i krwionośnych, obecność lub brak mikroskopowych ognisk satelitarnych, margines obwodowy oraz w głębi. Wyżej wymienione informacje wpływają na określenie stopnia zaawansowania czerniaka (w skali: I-IV), oszacowania jego złośliwości oraz ryzyka nawrotu miejscowego i rozsiewu. Wpływa to na wybór sposobu leczenia i określenie rokowania. Następnie obowiązkowo chirurg wykonuje poszerzenie marginesów cięcia istnieje bowiem ryzyko, iż zmiany nie wycięto w granicach tkanki zdrowej i komórki nowotworowe pozostały w okolicach rany po biopsji wycinającej. U chorych, u których doszło do przerzutów odległych, można rozważyć ich wycięcie. U większości jednak przerzuty są tak liczne, że leczenie chirurgiczne nie jest już możliwe. Pacjenci ze zmianami nieoperacyjnymi (miejscowe zaawansowanie i/lub przerzuty odległe) leczeni są chemioterapią, immunoterapią, lekami celowanymi, szczególnie u tych, u których czerniak powstał na podłożu mutacji BRAF, i radioterapią. Nie są to jednak metody pozwalające na wyleczenie służą one przede wszystkim poprawie jakości życia i jego wydłużeniu. Chorych na czerniaka skóry można wyleczyć jedynie chirurgicznie. Wyniki leczenia chirurgicznego są dobre pod warunkiem, iż leczenie to wdroży się odpowiednio wcześnie. Czerniaki skóry powinny być leczone w ośrodkach mających odpowiednie doświadczenie w leczeniu tego typu nowotworu (centra onkologii). SPOSÓB INWAZJI KOMÓREK CZERNIAKA SKÓRY Rysunek pokazuje proces naciekania naczyń krwionośnych: tym sposobem komórki nowotworowe dostają się do krwioobiegu i tworzą przerzuty odległe. Czerniak to nie tylko guzek widoczny na powierzchni skóry! U osób z wysokim ryzykiem rozsiewu wykonuje się również biopsję węzła wartowniczego. Za pomocą specjalnych technik oznacza się węzeł chłonny znajdujący się w pobliżu guza pierwotnego, który w pierwszej kolejności zająłby nowotwór, a następnie bada się go i ustala, czy doszło do przerzutu. Przerzut w węźle wartowniczym oznacza konieczność wykonania kolejnego zabiegu: limfadenektomii (wycięcia całej grupy węzłów chłonnych, np. węzłów pachowych lub pachwinowych sąsiadujących z guzem pierwotnym). Niektórzy chorzy wymagają także uzupełniającej radioterapii. PRZERZUTY CZERNIAKA ZŁOŚLIWEGO SKÓRY DO WĄTROBY. ZMIANY NIEOPERACYJNE Jak ustrzec się przed czerniakiem? Unikać poparzeń słonecznych, szczególnie podczas wyjazdów wakacyjnych (np. do ciepłych krajów ). Unikać opalania się w godzinach największego nasłonecznienia. Nie korzystać z solarium! Regularnie obserwować swoje ciało wszelkie zmiany skórne, które pojawiły się nagle, szybko rosną, zmieniły kolor i/lub kształt, zaczęły się inaczej zachowywać (świąd, krwawienie, pojawienie się na istniejącym znamieniu strupka), są wskazaniem do wizyty u lekarza dermatologa. CZERNIAK SKÓRY 11

14 Czerniak Podsumowanie Czerniak złośliwy skóry jest chorobą bardzo agresywną, nieleczony odpowiednio wcześnie stanowi realne zagrożenie dla zdrowia i życia. Nieleczony w ogóle zawsze jest chorobą śmiertelną. Ze względu na specyfikę (pojawia się na skórze, a więc w miejscu, które można ocenić własnym wzrokiem) jest nowotworem, który można zdiagnozować we wczesnym stopniu zaawansowania i leczyć z dużą skutecznością. Rozwojowi tej choroby można jednak skutecznie zapobiegać poprzez: 1. PROFILAKTYKĘ PIERWOTNĄ unikanie opalania się (słońce, solarium) 2. PROFILAKTYKĘ WTÓRNĄ regularnie oględziny skóry, wizyty u lekarza dermatologa Więcej na: Autor: M. Kręczkowska Poprawność merytoryczną treści niniejszego artykułu sprawdził i zatwierdził: dr n. med. Marcin Zdzienicki, spec. chirurgii onkologicznej, Centrum Onkologii- Instytut w Warszawie. Aktualizacja materiałów: dr n. med. Marcin Ziętek, spec. chirurgii ogólnej i onkologicznej, Dolnośląskie Centrum Onkologii. 12

15 rak płuca Rak płuca Seryjny morderca Co to jest rak płuca? Rak płuca to najczęściej występujący w Polsce nowotwór złośliwy. Każdego roku na całym świecie umiera na niego ok. 1,3 miliona osób, w Polsce powyżej 13 tysięcy. Ponad 90% chorych na raka płuca umiera w ciągu 5 lat od daty rozpoznania choroby. Wśród chorób nowotworowych rak płuca jest zabójcą nr 1. Rak płuca jest przyczyną około 1/3 wszystkich zgonów z powodu nowotworów złośliwych. Rak płuca długo przebiega bezobjawowo. Gdy pojawią się objawy (kaszel, krwioplucie, chudnięcie, duszność i szereg innych niespecyficznych objawów) na wyleczenie jest zazwyczaj za późno. W obrębie uszkodzonego nabłonka oskrzeli powstaje guz, który zamyka drogę do wymiany gazowej (oddychanie). Szybko również tworzy przerzuty odległe do miąższu płucnego tego samego i przeciwległego płuca, węzłów chłonnych, wątroby, mózgu, kości i innych organów, co czyni go chorobą śmiertelną. Rak płuca rozwija się głównie na skutek palenia tytoniu. Udowodniono, że palenie 20 papierosów dziennie zwiększa krotnie ryzyko zachorowania, natomiast bierne palenie (mieszkanie osoby niepalącej z palaczami tytoniu) może być przyczyną w około 1/3 przypadków zachorowań na raka płuca. Rakotwórcze składniki dymu tytoniowego odpowiadają za 90% zachorowań. Inne poznane czynniki ryzyka to: ekspozycja na azbest, uran i inne kancerogeny występujące w środowisku, występowanie raka płuca w rodzinie. PŁUCO ZDROWE I PŁUCO OSOBY PALĄCEJ Podstawowym sposobem leczenia raka płuca jest leczenie chirurgiczne. Często kojarzy się je z chemioterapią i radioterapią. Niektóre rodzaje raka płuca (w szczególności raka drobnokomórkowego) leczy się wyłącznie chemioradioterapią. Wyniki leczenia raka płuca są mało skuteczne. Na wyleczenie ma szansę jedynie co 10. chory. Objawy, diagnostyka i leczenie Rak płuca powstaje w nieunerwionej części ciała (miąższ płucny) i długo rozwija się bezobjawowo, co jest właśnie przyczyną, że chorobę wykrywa się dopiero, gdy jest ona bardzo zaawansowana. Niejednokrotnie pierwsze objawy daje dopiero płyn w jamie opłucnowej lub przerzuty do mózgu nowotwór jest wtedy w fazie rozsiewu i na wyleczenie nie ma żadnych szans. Niemal tak samo złym rokowaniem charakteryzuje się rak płuca miejscowo zaawansowany najczęściej jest to już nieoperacyjne stadium choroby i leczenie radioterapią i/lub chemioterapią prowadzi jedynie do wydłużenia czasu przeżycia i poprawy jego jakości. 13

16 rak płuca Najsilniejszym czynnikiem rokowniczym jest stopień zaawansowania raka płuca (w skali I-IV) i od jego ustalenia rozpoczyna się proces diagnostyczno-terapeutyczny. W tym celu wykonuje się badania: tomografię komputerową klatki piersiowej, bronchoskopię, badania obrazowe pozwalające na ocenę narządów odległych, w których najczęściej pojawiają się przerzuty i w razie potrzeby inne badania, które zleca się indywidualnie. Leczenie planuje się oceniając równocześnie zasięg nowotworu oraz jego rodzaj histologiczny. W trakcie bronchoskopii wykonuje się więc biopsję podejrzanych zmian, a pobrany materiał przekazuje do badania histopatologicznego. Specjalista patomorfolog ocenia, czy jest to rak płuca oraz określa jego typ (wśród nich najczęściej spotyka się raki niedrobnokomórkowe: gruczolakoraka, raka płaskonabłonkowego, wielkokomórkowego oraz raka drobnokomórkowego), a następnie stopień złośliwości histopatologicznej (w skali G1-G4). Na podstawie całości informacji zapada decyzja co do rodzaju leczenia: operacyjnego, chemioterapii, radioterapii, a najczęściej połączenia tych metod. Najskuteczniejszą dotychczas znaną metodą leczenia jest zabieg operacyjny, polegający na usunięciu części lub całości płuca oraz regionalnych węzłów chłonnych. U wielu chorych leczenie pooperacyjne (chemioterapia i/lub radioterapia) zwiększa szanse na wyleczenie. bóle w klatce piersiowej, duszność, powtarzające się infekcje oskrzeli i zapalenia płuc, powiększone węzły chłonne w dołach nadobojczykowych, poszerzone naczynia krwionośne na skórze klatki piersiowej, obrzęk szyi i twarzy, objawy neurologiczne związane z przerzutami do mózgu (padaczka, poranne bóle głowy, zaburzenia mowy, wzroku, zachwiania równowagi), objawy związane z obecnością przerzutów do innych narządów, np. kości (silne i nieprzemijające bóle kostne) czy wątroby (bóle w prawym podżebrzu, uczucie pełności). Część chorych nie kwalifikuje się do leczenia operacyjnego i/lub zachowawczego (chemioterapia, radioterapia) ze względu na rodzaj nowotworu, stopień jego zaawansowania, a także na choroby współistniejące (choroby układu sercowo-naczyniowego, schorzenia neurologiczne, choroby nerek, układu oddechowego i inne). KOMÓRKI RAKA POD MIKROSKOPEM WIDOCZNY CHAOS I RÓŻNY ROZMIAR KOMÓREK STANOWIĄ TYPOWE CECHY NOWOTWORU ZŁOŚLIWEGO RAK PŁUCA Objawy raka płuca zależą od umiejscowienia guza pierwotnego, jego rozmiarów oraz od lokalizacji ewentualnych przerzutów. Najczęściej występujące objawy raka płuca to: uporczywy, niepoddający się leczeniu kaszel, chudnięcie pomimo dobrego apetytu, odkrztuszanie z plwociną krwi, Duża część chorych, leczonych z powodu raka płuca, ma w kolejnych miesiącach wznowę lub progresję procesu nowotworowego. Tych pacjentów, prócz leczenia onkologicznego wydłużającego czas przeżycia i poprawiającego jego jakość, obejmuje się intensywną opieką objawową łagodzącą ból, duszność, depresję i inne objawy związane z postępującą chorobą. U niektórych chorych, po wykryciu mutacji odpowiedniego genu (np. ALK, EGFR), można zastosować terapię lekami celowanymi. Nie prowadzi ona do wyleczenia, jednak jej efekty bywają lepsze niż leczenie klasyczną chemioterapią. 14

17 rak płuca Przy tak źle rokującym nowotworze złośliwym jak rak płuca wielką nadzieję stanowią badana kliniczne. Testuje się w nich, w bezpieczny dla pacjentów sposób, nowe leki i niestosowane dotąd, a potencjalnie korzystne, metody postępowania diagnostyczno-terapeutycznego. Jak ustrzec się przed rakiem płuca? Jak dotąd nie wdrożono na świecie jednolitej, skutecznej metody profilaktyki wtórnej regularnie wykonywane badania RTG klatki piersiowej okazały się nieskuteczne: nie poprawiają rokowania u chorych, u których wykryto tę chorobę w postaci bezobjawowej. Nadzieję budzi niskodawkowa tomografia komputerowa klatki piersiowej, stosowana wobec osób będących w grupie wysokiego ryzyka (przede wszystkim wieloletni palacze tytoniu). Nie jest to jednak metoda refundowana w Polsce, ponadto szacuje się, że zmniejsza ona umieralność na raka płuca jedynie o ok. 20%. Podstawą skutecznej profilaktyki raka płuca jest profilaktyka pierwotna, tj. zaniechanie palenia tytoniu jako czynnika wybitnie kancerogennego. PŁUCA PALACZA TYTONIU 15

18 rak płuca Podsumowanie Rak płuca jest nowotworem złośliwym o wybitnie złym rokowaniu. Ze względu na bezobjawowy przebieg choroby jest on w większości przypadków wykrywany w stadium zaawansowanym. Leczenie jest trudne, toksyczne i ma niewielką skuteczność wieloletnie przeżycie od momentu postawienia diagnozy staje się udziałem zaledwie co 10. chorego. Można niemal całkowicie wyeliminować występowanie tego niezwykle groźnego typu nowotworu złośliwego poprzez zaniechanie palenia tytoniu. Więcej na: Autor: M. Kręczkowska Poprawność merytoryczną treści niniejszego artykułu sprawdził i zatwierdził: prof. dr hab. Jacek Jassem spec. onkologii klinicznej i radioterapii, kierownik Kliniki Onkologii i Radioterapii Uniwersyteckiego Centrum Klinicznego w Gdańsku, współautor Zaleceń Postępowania Diagnostyczno-Terapeutycznego w Nowotworach Złośliwych (Polskie Towarzystwo Onkologii Klinicznej), b. Przewodniczący Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Onkologicznego. Aktualizacja materiałów: dr Marcin Murmyło, spec. chorób wewnętrznych i chorób płuc, Dolnośląskie Centrum Chorób Płuc we Wrocławiu. 16

19

20